Foruen jatorria, ezaugarriak, erakundeak, gerra karlistak eta foruen deuseztapena...

2. Bizkaiko Foruak
Euskal Herriko antolamendu juridiko eta politikoa
FORU ZAHARRA
1452
FORU BERRIA
1526

3. Reunidos en 1526 los representates de los pueblos de Vizcaya
(anteiglesias), en presencia del corregidor (representante sel Rey o
Señor), nombran a varios juristas para que pongan por escrito las
leyes o fueros tradicionales de Vizcaya. Aquí tenemos los
principales fueros:
“Primeramente, dixeros: que los Vizcaynos havian de Privilegio é
de fuero é uso, y costumbre, que cada, y quando, que el señor de
Vizcaya sucede nuevamente en el dicho señorío… seyendo de edad
de los catorce años, haya de venir en persona a Vizcaya, é hacerles
sus juramentos, é prometimientos, y confirmarles sus Privilegios, é
sus costumbres, franquezas y libertades...

5. Otrosí, dixeron: que havian por Fuero, é ley, é franqueza, é libertad, que
cualquiera carta, o Provisión Real, que el dicho Señor de Vizcaya diere, que
sea, o ser pueda, contra las Leyes, é Fueros de Vizcaya,... que sea obedecida y
no cumplida.
Foru baimena edo foru-pasea
Aginduren bat
foruaren aurkakoa
bazen, indarrean ez
sartzeko
Legeren bat indarrean
sartzeko, Foru-Baimena
beharrezkoa
Jaunaren agintea
zaintzeko bidea zen
Bidezko ez ziren legeetatik babesteko modua

7. Batzar Nagusiak
Botere legegilea
Administrazio
jarduera kontrolatu
Aldundiak
izendatu
(botere betearazlea)
Foru-baimena edo
foru-pasea bere esku
1

8. Bizkaiko Batzar Nagusiak

9. Gernikako Batzar Etxea
( 1866)

10. Arabako Batzar Nagusiak

11. Gipuzkoako Batzar Nagusiak Egoitza berria (Miramón)

12. Batzarretako sigilua

13. Aldundia
Botere betearazlea
Gipuzkoako
lehenengo
diputatuak ordezkari
soilak ziren
Gaur egun
probintziako
gobernua edo botere
betearazlea
Herritarren arazoen
kudeaketa eraman,
batzar-bilera batetik
bestera
2
Denboraren
poderioz,
ordezkaritza horrek
gero eta ahalmen
gehiago bereganatu
zituen

14. XV. mende
erdialdean edo,...
...haren aurreneko
urratsen aztarnaren
bat.
Erakundeak ez zuen
nortasun iraunkor eta
zehatzik hartu...
...1550ean Tolosan
Batzar Nagusiak
egin ziren arte...
...urte hartan (1550) modu arautuago batez hasi
baitziren karguak izendatzen.
ALDUNDIAREN SORRERA

17. Kaparetasun unibertsala
“...Otrosí, dixeron: que todos los naturales, Vecinos é moradores
de este Señorío de Vizcaya, Tierra Llana, Villas, Ciudad,
Encartaciones e Durangueses, eran Notorios Hijos-dalgo, é
gozaban de todos los privilegios de Homes Hijos-dalgo...”

18. Zergen salbuespena
“...Otrosí, dixeron: que por ley y por Fuero, que los señores de Vizcaya tuvieron
siempre en ciertas Casas, é caserías su cierta Renta, é Censo en cada un año, y en la
villas de Vizcaya; assimismo, según los Privilegios, que de ello tienen é más en las
herrerías de Vizcaya, por cada quintal de yerro que se labrare en ella, diez y seis
dineros viejos; é más sus monasterios, é más las prevostades de dichas villas, é otro
pedido, ni Tributo, ni Alcavala, ni moneda, ni derechos de puerto seco, ni Servicios,
nunca lo tuvieron. Antes bien todos los dichos vizcaynos, Hijos-dalgo de Vizcaya y
Encartaciones y Durangueses, siempre lo fueron, é son libres, y essentos, quitos y
franqueados de todo Pedido, Servicio, Moneda e Alcavala, é de otra qualquiera
imposición...”

19. Muga-zergak barrualdean
“...que por cuanto de siempre acá los Vizvaynos costumbre antigua, farnqueza
y libertad (por ser Vizcaya tierra montañosa, do no se siembra, ni coge pan, ni
tienen las otras vituallas en la tierra) de que se pueda sustentar, y se
mantienen, y sustentan de pan é carne y pescado y de las otras vituallas que se
les vienen de Francia y de Portugal é Inglaterra y de otrso Reynos… por la
dicha esterilidad de la tierra. Por ende, que ordenaban e ordenaron que
ningunos sean ossados de tomar a los tales Navíos (que transportan dichas
vituallas) o cosa de sentimiento á Vizcaya, e a sus Abras e Puertos: antes lo
dexen venir, y entrar, y vender libre, y assentamente...”
(Título 33, Leyes I y III)

20. Lurralde frankoaORDUÑA
Euskal Herriaren merkataritza, foruen arabera
Portuak
Aduanak
Aduana txikiak, babestutako
guneak, lehorreko aduanak

21. Zerbitzu militarra
“...Otrosí, dixeron que havían por fuero, é ley, que los
Cavalleros Escuderos, Omes, Hijos-dalgo de dicho
Condado é Señorio… siempre usaron é acostumbraron ir,
cada y quando que el Señor de Vizcaya los llamasse, sin
Sueldo alguno, por cosas, que a su servicio los mandasse
llamar; pero esto fasta el Arbol Malato… si el Señor les
mandasse ir alllende de dicho lugar, su Señoría les debe
mandar pagar el Sueldo de dos meses...”
(Título 33, Leyes I y III)

22. Arbol Malato
Aiarako eskualdea (Araba)
Luiaondon zegoen zuhaitzak muga egiten zuen Bizkaiko
hegoaldean, Bizkaiak eta Arabak bat egiten duten tokian. Foru-
erregimenaren arabera, bizkaitar guztiak behartuta zeuden beren
jaurerria armaz zaintzera eta etsaia lurraldetik kanpora bidali arte
borrokatzera, baina Malato zuhaitzeraino bakarrik, handik aurrera
borrokatu nahi izanez gero, Bizkaiko jaunak soldata ordaindu behar
baitzien.
Zuhaitza gesagertu egin zen eta harrizko
gurutze bat eraiki zen haren ordez (1730)

23. Independentzia gerra
1808-1814
FERNANDO VII.a 1814-
1833
Mª Kristina (erregeordetza) 1833-
1840
Espartero (erregeordetza) 1814-
1833
ISABEL II.a
1843-1868
SEIURTEKO DEMOKRATIKOA
1868-1874
ERRESTAURAZIOA
1868-1874

24. Foruak eta Cadizeko Gorteak
Lehenengo aldiz Euskal Herriak ere bere
diputatuak bidali zituen Gorte hauetara eta
1812ko konstituzioa onartu zuten.
Konstituzioak ez zituen foruak aipatzen, baina
foruen kontrako legedia izan zen, hauek
Erregimen Zaharraren adierazleak zirelako.
Gorteak,
erregearekin
batera, legeak
egiteko erakunde
bakarra ziren.
Erabaki honek Batzar
Nagusien legegintza
deuseztatzen zuen.
Guztientzako
lege berdina
Legedi bereziei
amaiera ematen zien:
ezin ziren torturatuak
izan, habeas corpus…
Guztiek
ordaindu behar
zituzten zergak
...beraz zergen salbuespena
desagertu zen.
Aduanak
kostaldera
eramango ziren.

25. Foruak, Fernando VII. garaian (1814 -1833)
SEIURTEKO
ABSOLUTISTA
1814-1820
HIRURTEKO
LIBERALA
1820-1823
HAMARKADA
GAITZESGARRIA
1823-1833
Cadizko konstituzioaren deuseztapena:
Euskal foruak indarrean, foru
erakundeak antzinatik zuten aginpidea
eskuratu zuten, eta elite politiko
tradizionalak, kanporatu egin zituen
frantsesen erregimenarekin
kolaboratu zuten guztiak.
Cadizko konstituzioa
berrezarri: Euskal foruen
pribilegioak berriz galdu.
Euskal foruen berrezarpena:
Batzar Nagusiak eta Foru
Aldundiak.
Muga zergak barnealdera
eraman zituzten.

26. Alderdi politikoak Espainian (1820 – 1900)
URTEAK 1820-1823 1833-1843 1844-1854 1854-1856 1868-1874 1875-1900
ABSOLUTISTAK ERREALISTAK
Obispo de Orense
KARLISTAK
Calomarde
KARLISTAK KARLISTAK
KARLISTAK
Nocedal
KARLISTAK
LIBERALAK
MODERATUAK
Argüelles
Martínez de la Rosa
MODERATUAK
Martínez de la Rosa
AUTORITARIOAK
Bravo Murillo
MODERATUAK
Narváez
ALFONTSINOAK
Cánovas del Castillo
ALDERDI LIBERAL
KONTSERBADOREA
Cánovas del Castillo
MODERATUAK
Narváez
PURITANOAK
UNIÓN LIBERAL
O’Donell
UNIÓN LIBERAL
Serrano
BURUBEROAK
(EXALTADOS)
Romero Alpuente
AURRERAKOIAK
(PROGRESISTAK)
Mendizabal
Eskuinean AURRERAKOIAK
(PROGRESISTAK)
Espartero
AURRERAKOIAK
(PROGRESISTAK)
Prim
ALDERDI LIBERAL
FUSIONISTA
Sagasta
Ezkerrean DEMOKRATAK
Rivero
ALDERDI
KONSTITUZIONALA
Sagasta
ERREPUBLIKARRAK
ALDERDI
ERRADIKALA
Ruiz Zorrilla
DEMOKRATAK
Rivero
ERREPUBLIKARRAK
Pi y Margall
SOZIALISTAK
PSOE (UGT)
LEHENENGO
LANGILE TALDEAK
ANARKISTAK

28. III. Gerra
Karlista (1872-
1876)
I. Gerra Karlista
(1833-1840)
II. Gerra
Karlista (1846-
1849)

29. Lehenengo Gerra karlista
Mª Kristinaren erregeordetza (1833 -1840)

30. BI IDEOLOGIA
BerdintasunaAskatasuna
Konstituzioa
Foruen
defentsa
Tradizionalistak
Elijio katolikoaErrege absolutua
Botere
banaketa...
“Jainkoa, Aberria, Foruak, Erregea”
LIBERALISMOA
(Isabelinoak)
ABSOLUTISMOA
(Karlistak)

32. Karlistak (karikatura)

33. Soldadu isabelinoak (1834)Soldadu karlistak (1835-1838)

34. Karlisten mendeko lurraldeak
Liberalen mendeko lurraldeak
Hiri iberalak karlisten tokietan
I. Gerra karlista
.

35. KarlistakMilakotan
Gizonak
Liberalak
Armadaren soldaduak eta zaldiak (1834-1839)
Zaldiak

36. klik
Tarragona probintziako gerrilla karlistaren lanbideak

37. KARLISTEN KONTROLPEKO GUNEAK (1834-1835)

38. Tomás de Zumalakarregi
( 1784 – 1835)
I. Gerra karlistaren protagonista nagusia.
30.000 boluntarioko armada antolatu eta zuzendu zuen,
liberalen armadarren kontra borrokatzeko.
Karlisten taktika gerrila zen eta Zumalakarregi gerrilaren
estrategia-aditua. Inguruaren ezagupenak eta geografia
malkartsuak lagundu egin zieten.
Hiri gehienak, ordea, liberaleen eskuetan zeuden.
Karlistak fase honetan Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroan nagusitu ziren, hiriburuetan izan
ezik, eta Karlos Mª Isidro beraien erregeak foruak betetzea zin egin zuen, legeak eman, zigor-
kodea aldarrikatu eta Oñatiko Unibertsitatea bultzatu zuen.
Zumalakarregiren helburu nagusia Bilbo konkistatzea zen, nazioarteko onespena lortzeko, baina
Zumalakarregi setioan zauritua izan zen eta handik gutxira hil egin zen.
Espartero jeneral liberalak hiriaren setioa apurtu zuen.
Gerraren 1. aldia ( 1833-1835)

40. Zumalakarregi eta Karlos Mª Isidro

41. Begoñako eleiza, 1839
Zumalakarregi zauritua

42. Gerra karlista Zumalakarregi hil ondoren (1835-1839)
Zumalakarregi hil zenean hasi zen, karlistek hegoaldera jo zuten: Gomez jenerala
Andaluziaraino heldu zen, eta On Karlos buru zeukan talde bat Madril hartzen
saiatu zen; estrategia aldaketa horrek, ordea, ez zien mesederik egin karlistei.
Fase honetan Bilbo setiatuta egon zen, baina Esparterok Lutxanako Gudua
(1836) irabazi zuenean, setioaren amaiera izan zen.
1837tik aurrera, armada liberala indartzen joan zen, 1836an Mendizabalen desamortizazioarekin
lortutako diruari esker.
1839ko abuztuan gerraz nekatuta, bi taldeak bat etorri ziren, Maroto jeneral karlistak eta Espartero
jeneral liberalak, Bergarako hitzarmena sinatu zuten, nahiz eta errege karlista eta nafarrak eta
arabarrak kontra egon, horregatik bake-hitzarmena sinatu aurretik, Marotok bere politikaren aurkakoak
ziren Nafarroako militar gorenak fusilatzeko agindua eman zuen Lizarran.
Liberalak ohartu ziren onura gehiago ekarriko ziela foruen auzia eta On Karlosena bereizteak, eta
karlisten aldean bestalde, transazionistak deritzon sektoreak gatazkari irtenbide hitzartua ematearen
alde egin zuen.
Katalunian eta Castellonen 1840arte jarraitu zuen gerrak: Cabrera jenerala izan zen lider nagusia.
Gerraren 2. aldia ( 1833-1835)
Gerraren 3. aldia (1837-1839)

43. Bergarako besarkadaren bidez, 1939ko abuztuaren 31an berretsi zuten Bergarako
hitzarmena, egun batzuk lehenago Oñati-n (Gipuzkoa) sinaturiko bake ituna.
1845ko grabatua

44. Bilbao, 1839

45. “1. artikulua: Esparterok gobernuari gorteek foruak onar edo alda zitzaten
gomendatzeko akordioa hartu zuen.
2., 3., 4., 5. eta 6. artikuluak: Karlista armadan parte hartu zutenen intsigniak,
lanbideak eta graduak onartzen ziren. Karlistei armada liberalean sartzeko
aukera ematen zitzaien.
7. artikulua: Nafarroako eta Arabako armadei aurreko artikuluak zabaltzeko
aukera ematen zitzaien hitzartutakoa onartzen bazuten.
8. artikulua: Karlisten armak, jantzitegiak eta bizigaiak Esparteroren menpe
jartzen ziren.
9. artikulua: Gatibuei, hitzartutakoa onartzen bazuten, aske geratzeko aukera
ematen zitzaien.
10. artikulua: Esparterok gobernuari –honek Gorteei eskatzeko alargunak eta
umezurtzak bere gain har zitzan eskatzeko akordioa hartzen zuen.[4][4][3]
Bergarako hitzarmena (1839)

47. Isabel II.a, jainkoaren graziaz eta Espainiako Monarkiaren Konstituzioaz Espainetako Erregina
denak eta, haren adingabetasunean, haren Ama Agurgarria den Maria Kristina Borboikoa
Erregina alargunak, Erresumako Erregina Gobernatzaileak, honako hau ikusi eta ulertzen duzuen
guztioi jakinarazten dizue:
Gorteek honako hau agindu dutela eta nik berretsi dudala:
1. art. Euskal probintzietako eta Nafarroako foruak berresten dira, nola nahi ere, monarkiaren
batasun konstituzionala beteko da.
2. art. Gobernuak, aukera izan bezain laster eta Euskal probintziei eta Nafarroari entzun ondoren,
lehen aipatutako Foruetan haien interesa aldarrikatzen duen nahitaezko aldaketa proposatuko
dio Gorteei, nazioaren eta Monarkiaren Konstituzioaren interes orokorrarekin bat eginez eta,
aldi baterako eta lehen adierazitako moduan eta zentzuan, sor litezkeen zalantzak eta eragozpenak
ebatziz eta Gorteei horren berri emanez.
Ni, Erregina gobernatzailea.- Erreginak eskuz sinatuta –
Jauregian, 1839ko urriaren 25ean.
5. testua: 1839KO URRIAREN 25EKO LEGEA

48. Testu mota: dokumentu juridikoa.
Non eta noiz idatzia: Madrilen, 1839ko urriaren 25an.
Egileak: Espainiako Gorteak (egile kolektiboa).
Nori zuzendua: Espainiako nazio osoari, baina bereziki euskal
probintziei (Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa) eta Nafarroari zuzendua. Hori
dela eta testu publikoa.
Helburua: Euskal Probintzietako eta Nafarroaren Foru-Sisteman egingo
diren aldaketak jakinaraztea, indarrean dagoen sistema konstituzionalari
egokitzeko (1937ko Konstituzioa).
Testuaren sailkapena

49. Testuaren analisia
Lehenengo paragrafoan, 1839ko urrian Mª Kristina erregeordeak, bere alaba
Isabel II.ren izenean (adingabekoa baitzen) Gorteek egin duten lege hau
berretsi egiten du eta jakinarazi die espainiarrei, bereziki euskaldunei:
1. artikuluan azaltzen da Euskal Probintzietako eta Nafarroako Foruak
mantenduko direla, I. Gerra karlista amaitzeko Bergarako hitzarmenean
adostu zen moduan, baina 1837ko Konstituzioaren menpe.
2. artikuluan egokitze horrek bultzatuta, eta Euskal probintziei eta Nafarroari
entzun ondoren, gobernuak beharrezkoak diren aldaketak egitea
proposatzen dio Gorteei. Eraldatze prozesu hau 1841an aldarrikatutako urriko
legean gauzatuko da, Esparteroren erregeordetzan (1840-1843).

50. Testuingurua
Fernando VII.a hil zen 1833an eta urte berean hasi zen Mª Kristinaren erregeordetza, Isabel II.a adin txikikoa zelako. Karlisten
oposizioa zela eta (1830ko Berrespen Pragmatikoa onartzen ez zutenez, Karlos Mª Isidroren koroa defendatzen zuten, Lege
Salikoaren arabera), liberalen laguntza bilatu behar izan zuen.
1833.an Gerra zibila (ondorengotza gerra) pizterakoan argi geratu zen bi ideologien arteko gerra zela: Liberalismoa
(isabelinoak) eta Absolutismoa (karlistak).
Euskal probintziak eta Nafarroa karlisten alde jartzearen arrazoi nagusia foruen defentsa izan zen.
1839an Espartero (liberala) eta Maroto (karlista) jeneralek Bergarako hitzarmena behin sinatua, Bergarako besarkadaren
bitartez adierazi zuten gerraren amaiera. Liberalek ordurako argi zuten bereizi behar zutela foruen gaia eta On Karlosen
nahia tronoa bereganatzeko.
Horrela 1839ko Legean Bergarako hitzarmenenean Esparterok emandako hitza bete zen: Foruak errespetatuko ziren.
Horretarako, Euskal probintzietako eta Nafarroako Foruetan nahitaezko aldaketak egin zituzten 1837ko Konstituzioaren
menpe jartzeko.
Esparterok gerra irabaztearen ondorioz ospe handia hartu zuen eta 1840an, Mª Kristina erbesteratzera behartu zuen
erregeordetza bereganatzen. 1841ko urriko Legearen bidez, Euskal probintzietan aldaketak ezarri ziren: Foru baimena eta
Foru erakundeak desagertu ziren, aduanak kostaldera eraman, baina ez zituen foruak guztiz indargabetu, pribilegio
militarrak eta zergenak mantendu zirelako.
Foruek ekartzen zituzten abantaila ekonomikoak zirela eta (zergen kudeaketa, administrazioaren autonomia…), liberal batzuk
foruen zenbait ezaugarriren alde jartzen hasi ziren eta horrek liberalismo foruzalearen hazkundea ekarri zuen. Horren
ondorioz, karlisten indarra Euskal probintzietan ahuldu egin zen.

51. Lege hau oso garrantzitsua izan zen, I. Gerra karlista amaitu
ondoren, foruek izandako aldaketak ulertzeko: liberalek onartu
zituzten Foruak, nahiz eta 1837ko konstituzioan txertatzen diren,
Euskal hiru probintzietako (Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa) baita
Nafarroako foruak ere berresten baitira, baina, konstituzioari egokituak
eta bere menpe.
Hori izan zen historialari batzuen ustez Foruen kontrako lehenengo
erazo zuzena.
Testuaren garrantzia

52. Bergarako Hitzarmena
(1839)
Kataluniako
iparraldera joan zen
bere armadarekin
erresistentzia
egitera
EZ ZUEN ONARTU!
Bergan azken erresistentzia
ekintza egin ondoren,
Frantziara joan zen eta
1840ko uztailean amaitutzat
eman zen gerra
"Maestrazgoko tigrea"

53. Espartero jeneral progresistak ospe handia lortu zuen gerra karlistan eta horri esker lortu zuen erregeordetza Mª
Kristina erbesteratuz.
Aldaketa garrantzitsuak gertatu ziren foruak konstituzioari egokitzeko prozesuan. Euskal herrialdeek joera
moderatu kontserbadore eta foruzaleko ordezkariak bidali zituzten Gorteetara, baina ordezkari nafarrak
progresistagoak ziren, eta haien proposamenekin nabarmen aldatzen eta mugatzen zituzten beren foruak.
NAFARROAN: negoziazio partikularrei esker, Lege Hitzartua sinatu zen 1841an, legearen arabera:
- Nafarroak erresuma izateari utzi zion.
- Aduanak bere lurralde mugan ezarri zituzten (Pirinioak).
- Gazteek soldadutza egin beharko zuten.
- Urtero 300.000 errealeko kupoa ordainduko zuen, baina autonomia osoa izango zuen zerga bilketan.
- Horren ordez, Nafarroari autonomia handia eman zioten administrazioan.
EUSKAL PROBINTZIETAN: ere ezarri zen legedi progresista:
- Foru pasea edo foru baimena, Foru-aldundiak eta Batzar Nagusiak kendu ziren.
- Aduanak portu eta mugetara eraman ziren.
- Egitura judiziala beste probintzien parekoa bihurtu zen.
Esparteroren erregeordetza (1840 -1843)
ONDORIOA: matxinada euskal probintzietan.
Parte hartu zutenak:
- Liberalismo progresistaren kontrako
sektoreak.
- Foruzaleek
- Karlistek
- Mª Kristinaren aldeko liberal moderatuak.
ERANTZUNA: Esparterok gogor zapaldu zuen altxamendua, Donostiako
liberal burgesen laguntzarekin eta 1841eko urriko legea (dekretua)
eman zuen.
- Hiru probintziak Espainiako gainerako lurraldeen mailan zeuden:
administrazioari, arlo juridikoari eta muga zergei zegokionez.
- Foru pasea deuseztatu zen.
- Aduanak mugara eraman ziren.
Hala ere, lege hark ez zituen erabat indargabetu Foruak, oraindik ere ezaugarri militar eta zerga ezaugarri bereziak
gorde baitzituen euskal lurraldeek Estatu liberal berriaren barruan.

54. Isabel II.a (1843 -1868)
HAMARKADA
MODERATUA
1843-1853
Araba, Bizkaia eta
Gipuzkoako foruen
berrezarpen partziala
Batzar Nagusiak eta Foru-
Aldundiak berreskuratu
Foru-baimena eta barrualdeko zergak
ez ziren berrezarri.
Euskal Herrian foruzaletasuna gero eta sustrai sakonagoak egiten joan zen liberal moderatuen eta progresisten artean. Bai burgesentzat,
bai lurjabe aberatsentzat, oso mesedegarri zirelako Foruetatik eratortzen ziren autogobernu eta zerga arloko berezitasunak.
Epealdi honetan, hiru probintzietako sistema foralari dagokionez, nahiz eta gobernuak Foruak aldatzeko mehatxuak egin, erregimen foralak inoiz
baino garapen handiagoa lortu zuen, batez ere Foru-Aldundiek zituzten ahalmenei esker.
Garai honetan emango dira baita industrializazio modernorako lehen urratsak.
Baina eramango den politika autoritarioak bestalde, sendotu egingo zuen Isabel II.ren kontrako oposizioa. Liberal progresistak, demokratak
(progresistak baino erradikalagoak), errepublikazaleak eta Batasun Liberalekoak (zentrokoak) Prim jeneralaren zuzendaritzapean elkartu ziren,
Isabelen erregimena erroizteko.
1868ko altxamendu militarrak Isabel IIa tronotik kendu zuen eta erbestearen bidea hartu zuen: Seiurteko Demokartikoaren hasiera.
(II) Gerra Karlista
1846-1849
La Guerra dels
Matiners

55. (II) Gerra karlista (1846-1849)
Euskal Herritik kanpo
Aragoi, Burgos, Nafarroa,
Toledo eta Katalunian
La Guerra dels Matiners

56. SEIURTEKO DEMOKRATIKOA (1868 -1874)
1868ko
iraultza
“La Gloriosa”
1869ko
Konstituzioa
(progresista)
Behin
behineko
gobernua
(1868-1870)
Serrano
(erregeordetza)
Liberal progresistak, demokratak, eta unionisten gobernuak
Amadeo Savoiakoa
1871-1873
Monarkia demokratikoa
(ez du gobernatzen
Foru-erregimena
mantendu.
Gurtza askatasuna
(karlisten haserrea)
Oposizioan
karlistak (III. Gerra karlista, 1872),
errepublikazaleak, langile
mugimendua, liberal moderatuak…
Prim
(Gobernu buru)
Prim-en hilketa
ABDIKAZIOA
1873-02-10
LEHENENGO ERREPUBLIKA
1873-1874
Errepublika federala ezartzeko
Espainiako lehenengo saioaren
porrota, errepublikazaleen
zatiketaren ondorioz , eta beste
indarren oposizioagatik.
BERREZARKUNTZA
Kolpe estatua

57. BEHIN BEHINEKO GOBERNUA AMADEO I.a I. ERREPUBLIKA SERRANO
(monarkiarako trantsizioa)
1868ko Iraultza
Prim
Topete
Serrano
Castelar
Salmerón
Pi y Margall
Figueras
Martínez Campos
Pavía
Sagasta
Monarkiaren armarria

58. 1874-01-03Pavía jeneralaren kolpe estatua
(Gorteetan sartzen)

59. Martínez Campos
Alfonso XII.a

60. III. Gerra karlista (1872-1876)
Seiurteko Demokratikoa (1868-1874)
1869ko hauteskundeetan Alderdi karlistak gora egin zuen erlijioa eta foruak defendatzen zituelako.
Garaiko karlismoan bi joera agertu ziren: bide parlamentarioaren aldekoa eta altxamendu armatua defendatzen
zuena.
Hasieran Parlamentuan lana egin zuten, baina 1869ko konstituzioa aldarrikatu ondoren, azkeneko joera erradikala
izan zen nagusiena eta 1872an Euskal Herriko II. Gerra karlista (Katalunian eta Aragoin 1846-1849 urteen artean
beste gerra karlista) hasi zen, Amadeo italiarraren ordez errege legitimotzat Karlos VII.a izendatu zutenean.
Gerraren arrazoiak
- 1868ko Iraultza demokratikoak eta 1869ko konstituzioak estatu laikoa ezarri zuten, gurtza askatasuna
aldarrikatuz. Hori Euskal Herrian erlijio sinesmen kontrako erasotzat hartu zen. Katolizismoaren defentsak
indarra eman zion mugimendu karlistari hauteskundeak erraz irabazteko.
- Karlistek propaganda trebea egin zuten prentsan, baita elizak pulpituetatik, eta Euskal Herriko herritar
gehienek (nekazari txiki eta ertainak, hirietako langile batzuek, eta lurjabe eta aberats handiek)
Katolizismoaren eta foruzaletasunaren kontrako mugimendutzat hartu zuten Liberalismoa, nahiz eta
Seiurteko Demokratikoan foru-erregimena zorrotz errespetatu.
- Karlistek ez zuten onartu Amadeoren erregealdia ezta I. Errepublika ere (errege beraien hautagaia jarri nahi
zutelako: Karlos VII.a).
- 1855eko Madozen desamortizazio zibilak euskal nekazarien egoera kaltetu zuen, udal-lurrak salmentan jarri
zirelako beraiei lur horiek erosteko aukerarik eman gabe.
- Jainkoa, Aberria, Foruak eta Erregea lelopean hasiko dira eraso militarrak antolatzen, eta erregimen
monarkiko tradizionala berriro agintean ezartzearen aldeko gerra abian jarri zuten.

61. Azken Gerra karlista (1872-1876)
Altxamendu karlistak
Karlisten armada
Gobernuko armada
Gudu nagusiak

62. Karlos VIIMARGARITA DE BORBON Y
BORBON
CARLOS (Mª) VII

64. Karlos VII.a
La Flaca aldizkariaren karikaturan (1869)

65. Karlista dinastia
KARLOS VI
KARLOS Mª ISIDRO (karlos V)
KARLOS VII
(El Terso)
JUÁN III

66. Gerraren bilakaera
Gerraren hasieran (1872), karlistek hainbat gudu galdu zituzten: Arrigorriagakoa, Mañariakoa, Oñatikoa.
Orokietako guduaren ondoren (maiatzaren 24an) su-eten labur bat sinatu zuten Serrano jeneralak (Savoiako
Amadeoren gobernuaren presidentea) eta Bizkaiko buruzagi karlistek: Zornotzako Tregoa. Bertan Serranok
amnistia emango zien karlistei armak utziz gero. (Serranok ondoren dimititu zuen). Akordio hau Gorteek ez
zuten ondo hartu, eta karlisten artean tronuaren hautagai zen Karlos VII.ak traidoretzat hartu zituen
hitzarmena sinatu zuten karlistak; handik gutxira, Santa Cruz apaiza buru zutena, gerra egiten jarraitzea
erabaki zuten.
Karlisten erasoaldia 1873ko urtarrilean hasi zen, Hego Euskal Herriko lau herrialdeetan eta Katalunian,
gerrillen bidez eta burdinbideetan, telegrafoetan eta abarretan sabotajeak eginez. Euskal lurraldeak karlisten
esku gelditu ziren , hiriburuak izan ezik.
Gorteek I. Errepublika aldarrikatzeak (1873ko otsailean) bultzada ideologiko handia eman zien Karlos VII.aren
aldekoei. Horrez gain, monarkiazale isabelino askok karlistekin bat egin zuten, Errepublika onartzen ez
zutelako.
Karlistak nagusituko zitzaizkion Errepublikako armadari: Metauten, nagusitu zelarik 1873ko abuztuan Lizarra
hartu zuten, baina ezin izan zuten Bilbo konkistatu.
1874ko irailean karlistak 24.000 kiderekin osatutako armada mantentzen zuten, eta ia Euskal Herria osoa eta
Nafarroa beraien esku zuten, hiriburuak izan ezik; 1874an, 125 eguneko setioa jarri zioten Bilbori, baina
azkenean, amore eman behar izan zuten.

67. Stª Cruz apaiza

68. Karlos VII.a,
Vanity Fair
aldizkari
britaniarrak
1876an
argitaratutako
irudia
Margarita bere
kolaboratzaileekin
“Boletin carlista”
prestatzen

70. KARLOS VII.aren eskuadroia
Oriamendi” karlisten ereserkia
Por Dios por la Patria y por el Rey lucharon nuetsros padres,
por Dios, por la Patria y por el Rey lucharemos nosotros también
Lucharemos todos juntos, todos juntos en unión,
defendiendo la Bandera de la Santa Tradición.
Cueste lo que cueste se ha de conseguir
Venga el rey de España a la Corte de Madrid.
Por Dios, por la Patria y el Rey lucharon nuestros padres.
Por Dios, por la Patria y el Rey lucharemos nosotros también.
Karlos VII
(Karlos Mª Borboikoa )

71. II. (III) Gerra karlista
(1872-1876)
Mañaria gudua Bilbotik gertu
Le Monde Illustré aldizkari
frantziarrean argitaratua
(1872/05/14)
Serrano jeneralaren kualtel nagusia (1874-04-04) Somorrostron

72. Gudu nagusiak
Karlisten altxamenduak
Karlisten indar armatuak
Gobernuaren indar armatuak
Gobernuaren indar armatuak
1876
1874 1874
(Lizarra)
Kantonalismoak (1873) : federalsimoa
III. Gerra Karlista
Karlisten
hedapena
1874

73. Bilboko setioa (1874-02-21) 125 egun
BILBO Miravillako bateria (1874)

74. Nikolas Ollo jeneral karlistaren heriotza Bilboko setioan
(1874ko martxoan)

75. Somorrostro gudua (1874)
- 1.gudua
- 2.gudua
- Tregoa
- Setioaren amaiera

76. 4
6 13
1
3
8
95 7
2
10
11
12 14
1-Bateria; 2-Muskizeko bidea; 3-San Julián de Muskiz; 4-Karlisten posizioak; 5-Barbadun ibai gaineko zubia; 6-
Karlisten lubakia; 7-San Martín de Muñatones; 8-San Pedro de Abanto; 9-San Juan de Somorrostro; 10- Bilbotik
Castro Urdialeserako errepidea; 11-Bateria; 12-Sua; 13-Karlisten posizioa; 14-Krupp bateria. (Garaiko grabatua)
Karlisten posizioak
Somorrostroko 1. gudua (1874-02-25 )

77. Montejurra gudua
(1876ko otsailean)
Le Monde Illustré
aldizkari
frantziarrean
argitaratua
Montejurran karlisten
porrota
Karlistek beraien zaurituak
eramaten
Le Monde Illustré aldizkari
frantziarrean argitaratua
(1876/03/04)

78. Karlistek benetako estatua sortu zuten beraiek menperatzen zuten zonaldean
- Justizia kodea.
- Erakundeak.
- Aduanak
- Posta zerbitzua.
- Txanpona.
Karlisten txanponak
1874an Oñatiko
Unibertsitatean
sortuak

79. 1876an gerra karlistaren bukaera Euskal Herrian
1875ean, liberalek karlistak menderatu
zituzten Katalunian eta Maestrazgon (Aragoi).
Gatazka militarrek 1876.
urtera arte iraun zuten.
Alfonso
XII.a
Hasieran Karlismoaren aldean egon ziren
Errepublikaren kontrakoak eta liberal foruzale
kontserbadore asko joera aldatzen hasi ziren.
1876ean, otsailean Lizarra erori ondoren,
liberalek behin betiko garaipena lortu zuten.
Karlos VII.ak
Frantziara alde egin
Karlisten hondamendi
militarraren ondorioa
Errestaurazio garaiko Canovas del
Castilloren gobernu berriak
1876ko Uztailaren 21eko LegeaForuak deuseztatu

81. Karlistak gaur egun
Gaur eguneko Karlismoa

83. Alfonso XII.a, jainkoaren graziaz Espainiako errege konstituzionala denak, honako hau ikusi eta ulertzen duzuen guztioi
jakinarazten dizue: Gorteek honako hau agindu dutela eta nik berretsi dugula:
1.artikulua. Legeak deitutakoan arma zerbitzura joateko eta norberaren ondasunen proportzioan Estatuko gastuetan laguntzeko
betebeharrak ezarri dizkie Konstituzio politikoak espainiar guztiei eta betebehar horiek, eskubide konstituzionalak dagozkien
bezala, Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako biztanle guztiei egokituko zaizkie, Nazioko gainerako biztanleei bezalaxe.
2. artikulua. Aurreko artikuluan xedatutakoaren kariaz, aipatutako hiru probintziak behartuta daude (…), armadako
soldadualdi arrunt eta berezien kasuan, Legeen arabera dagokien gizonezko kupoa aurkeztera.
3. artikulua. Era berean, (…) Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako probintziak behartuta daude Estatuko aurrekontu
orokorretan esleitutako kontribuzio, errenta eta zerga arrunt eta bereziak ordaintzera, dagokien proportzioan, gastu
publikoetarako.
4. artikulua. Gobernuari baimena ematen zaio, dagokion egunean Gorteei berri emanez eta 1837ko irailaren 19ko eta 1841eko
abuztuaren 16ko legeak eta urte bereko urriaren 29ko dekretua kontuan hartuz, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko probintzien
onespenarekin, egokitzat jotzen badu, euskal herrien ongizateak nahiz nazioaren gobernu onak eta segurtasunak eskatzen dituzten
erreformak haien foru-araubide zaharrean adosteari ekiteko.
Jauregian, 1876ko uztailaren 21ean.- Ni, Erregea.- Antonio Canovas del Castillo Ministro Kontseiluko Presidentea.
Gaceta de Madrid 1876ko uztailak 25
6. testua. 1876KO UZTAILAREN 21EKO LEGEA

84. - Testu mota: lehen mailako informazio iturria da (dokumentu
historikoa), dokumentu juridikoa, legea baita eta gaiaren arabera izaera
politikoa du.
- Non eta noiz idatzia: Madrilen, 1876ko uztailaren 25ean.
- Egileak: Madrilgo Gorteak, erregeak eta Canovas del Castillok
gobernu-buruak berretsia.
- Nori zuzendua: Espainiako nazioari zuzendua, testu publikoa.
- Helburua: Euskal probintziei eta Espainia gainontzeko lurraldeei
ezagutaraztea.
1) Testuaren sailkapena

85. 2) Testuaren analisia
Alfonso XII. erregealdiko testu honen bitartez eta 1. artikuluan agertzen den bezala, Euskal
Herriak galduko ditu, soldadutzari eta zergei zegokienez oraindik gordetzen zituen
berezitasun edo pribilegioak. “arma zerbitzura joateko eta norberaren ondasunen
proportzioan estatuko gastuetan laguntzeko betebeharrak (…) Bizkaia, Gipuzkoa eta
Arabako biztanle guztiei hedatuko zaizkie”.
2. artikuluan eta soldadutza sistema berriari dagokionez, aipatzen da Legea indarrean
jartzen denean, hiru probintziek (Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa) bidali behar zutela soldadu
kopuru edo kuota (20-30 urteko kintoak), egoera arrunta zein berezietan. Horrela,
borondatezkoa zen zerbitzua, derrigorrezkoa bihurtu zen.
3. artikuluan, finkatu zen zein izan behar zuen Euskal probintzien kontribuzioa edo diru-
kopurua, Estatu gastuetan laguntzeko.
4. artikuluan, eta lege honen bitartez kontsideratzen da, 1837ko irailaren, 1841 abuztuan
eta urte bereko urriaren 29ko dekretuetan eskatzen ziren Foru-Sistemaren erreformak
gauzatzen zirela, Euskal Herriaren nahiz nazioaren onerako: “erreforma guztiak onartzeko,
Euskal Herriko herrien ongizaterako nahiz nazioaren gobernu onerako eta segurtasunerako
badira”.

86. 3) Testuingurua (I)
1868ko Iraultza Loriotsuaren ondorioz, liberal moderatuek boterea galdu zuten eta Isabel II.ak erbestera
joan behar izan zuen, Seiurteko Demokratikoaren garaia hasten. Euskal karlistak altxamendu militarra
prestatzen hasi ziren, beraien ustez, Karlos VII.a (beraien kandidatua), Amadeo Savoiakoa baino
egokiagoa zelako Espainiako erregetzarako.
Horrela, 1872an hasi zen azken Gerra Karlista (historialari batzuentzat II.a eta beste batzuentzat III.a).
Euskal karlisten helburua, Karlos VII.ak Espainiako tronualortzea eta Foruak bere osotasunean
berrezartzea zen. Altxamendu karlistak, hiriburuetan izan ezik (liberalen esku zeudelako), arrakasta
handia izan zuen Euskal Herrian.
1874an Kantonalismoari aurre egin ondoren, Martinez Campos jeneralak I. Errepublikaren kontrako kolpe
estatua eman zuen (Seiurteko Demokratikoaren amaiera) eta Alfonso XII.a berrezarri zuen Espainiako
koroan: Errestaurazio garaiaren hasiera.
Armada liberala asko indartu zen karlisten armadari aurre egiteko. Gainera sektore kontserbadore asko
(liberal moderatuak, eliz taldeak, katolikoak) hasieran Karlismoaren alde jarri zirenak, Alfonso XII. errege
berriaren alde egin zuten geroago.
Hasieran Alfonso XII.ak aukera eman zien karlistei bake ituna sinatzeko, baina ez zuten onartu nahi izan.
1875 urtetik Karlismoaren indarra Euskal Herrira mugatuta geratu zen, eta 1876an, 1839an ez bezala
(Lehenengo Gerra karlista hitzarmen baten bidez amaitua), karlistak erabat garaituak izan ziren.
Lege honek bete zuen 1839ko urriaren 25eko legean xedatutakoa eta indargabetu zuen 1841eko urrikoa.

87. 3) Testuingurua (II)
Legeak euskal foru-sistema deuseztatu zuen, eta amaiera eman zion aurreko legeetan hasitako
foruen erreformari, batasun konstituzionala lortzeko.
Harrezkero derrigorrezko soldadutza ezarri zen eta zerga-abantailak indargabetu ziren
salbuetsiak izan ziren hiru probintzietan: Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba.
1877an foru-batzarrak eta diputazioak desagertu ziren eta horien ordez Probintzia diputazioak
sortu ziren.
Lege honek izugarrizko haserrea sortu zuen Euskal Herrian. Karlisten kontra borrokatu zuten liberal
asko foruzaleak ziren eta pentsatzen zuten, karlistak garaituak izan arren, Madrilgo gobernuak ez
zituela foruak deuseztatuko. Liberal foruzale hauek Foruen defentsa bizia egin zuten Madrilgo
Gorteetan.
Hori dela 1878an, Euskal Aldundien eta Gobernuaren arteko negoziazioak egin ondoren,
“Kontzertu Ekonomikoaren Legea” adostu zuten. Lege horri esker, handik aurrera Euskal
probintziek zerga eta administrazio autonomia lortu zuten. Horren truke, Estatuari ordainduko zioten
kupoa.
Euskal burgesiak gogo onez onartu zuen legea beraien negozioentzako abantailak ekarriko zituelako.

88. 1876ko uztailaren 21ko Legearen garrantzia nabaria da: Foru-sistemaren
amaiera izan zen, zerga eta soldadutza pribilegioak baita foru-
erakundeak ere desagertu zirelako.
Dena dela, Euskal Herriaren haserrearen ondorioz, 1878ko Kontzertu
Ekonomikoen Legeak arindu egin zuen egoera: Euskal probintziek urtero
kupoa ordaindu beharko zioten Madrilgo gobernuari, baina jarraitzen
zuten autonomia administratibo eta fiskal handia izaten, gero oso
garrantzitsua izango zena beraien garapen politiko eta ekonomikorako.
4) Testuaren garrantzia

89. KONTZERTU EKONOMIKOA (1878)

90. Jauna:
- Euskal Probintzietan batasun konstituzionala ezarririk (…), haiek kontzertu ekonomikoan sartzea bakarrik
falta zen; eta Estatuko aurrekontu orokorretan ezarritako zergak, eta jabegoak, industriak eta merkataritzak
zituzten zerga berberak herrialde hartako biztanleengan, beste espainiar guztiengan duten eragina izatea falta
zen (…).
- Hurrengo urte ekonomikotik aurrera, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiak zerga publikoak ordainduko dituzte
kontzeptu guztiengatik eta monarkiako beste guztien proportzio berdinean; eta horrela, behin-betirako
planteaturik geratuko da 1876ko uztailaren 21ko legea (…).
- Probintzia hauetan kontribuzioak, errentak eta zergak ordaintzeko modua ez da Erreinuko beste guztietan
bezalakoa izango (…).
- Probintzietako Diputazioek, Gobernuaren baimenarekin, 1878 uztailaren 1etik aurrera hiru probintziek
ordaindu behar duten zerga-erroaldaren zenbatekoa herri bakoitzean gauzatzeko baliabideak erabaki behar
dituzte. Diputazioek zuzenean Ogasunari emango diote diruzaintzan sartutakoaren berri, termino arruntetan, eta
Administrazioak hauekin bakarrik izango ditu harremanak.
(…) Hiru probintziek higiezin, lantze, abelazkuntza, industria eta merkataritza-kontribuzioen arabera, hurrengo
uztailaren 1etik ordaindu behar duten kupoa hau izango da: Arabak 540.000 pezeta; Gipuzkoak 727.362 eta
Bizkaiak 846.718.
1878ko otsailaren 28ko Errege Dekretua
1878ko otsailaren 28ko Errege Dekretua