1. MINERAŁY SKAŁOTWÓRCZE
(sztuk 10)
⇒ minerał to najmniejsza jednostka (pod względem geologicznym) z jakiej zbudowana jest
skorupa ziemska
⇒ minerał to pierwiastek, jednorodna mieszanina pierwiastków lub związek chemiczny
⇒ minerał w normalnych warunkach cechuje się stałym stanem skupienia
⇒ minerał powstaje w sposób naturalny, tj. bez ingerencji człowieka
Odszukajcie następujące minerały:
» kwarc SiO2 dwutlenek krzemu /twardy, bezbarwny, słupkowy, w granicie: szary i „tłusty”/
» halit NaCl chlorek sodowy /in. sól kamienna, słony smak/
» muskowit KAl2(OH, F)2AlSi3O10 zasadowy glinokrzemian potasu i glinu /cienka płytka,
barwa białawo srebrna/
» chalcedon SiO2 dwutlenek krzemu /szukaj krzemienia, przełom muszlowy lub gładki/
» glaukonit (K, Na, Ca)( Fe, Al., Mg, Fe)2 [(OH) 2/(Al.,Si) 4 O10] x n H2O uwodorniony
glinokrzemian potasu, żelaza, magnezu i glinu /nazwa pochodzi od gr. glaukos =
niebieskozielony, niebieskawy, nawiązuje do charakterystycznej barwy tego minerału/
» galena PbS siarczek ołowiawy /in. błyszczyk ołowiu, najcięższy minerał/
» piryt FeS2 dwusiarczek żelaza /w jednej ze skał wygląda jak złoto/
» magnetyt Fe3O4 tlenek żelazawo-żelazowy /przyciąga magnes/
» kalcyt CaCO3 węglan wapniowy /względnie kruche „słupki” w jednej ze skał/
1. Który z minerałów skałotwórczych występuje najczęściej w skorupie ziemskiej?
2. Co należy uwzględnić przy odnajdywaniu poszczególnych minerałów?
3. Diament, szafir, rubin i inne należą do tzw. minerałów rzadkich. Gdzie najczęściej mają
one zastosowanie?
4. Diament jest najtwardszym minerałem. Czy znasz jego praktyczne wykorzystanie poza
przemysłem jubilerskim?

2. SKAŁY MAGMOWE
(sztuk 5)
⇒ skały powstałe z magmy wskutek jej zastygania, są to zatem skały „formowane w ogniu”
⇒ w zależności od warunków w jakich następowało krzepnięcie magmy, dzieli się je na
wulkaniczne (in. Wylewne) – zastygłe na powierzchni ziemi i głębinowe – zastygłe w
głębi ziemi
⇒ w zależności od składu chemicznego (zawartość krzemionki), skały te dzielimy na kwaśne,
obojętne i zasadowe
Odszukajcie następujące skały magmowe:
» granit /barwa szarawa, bez problemu można dostrzec minerały skałotwórcze/
» bazalt /barwa czarna/
» porfir /struktura „pośrednia”/
1. Która z tych skał jest skałą wulkaniczną (wylewną), głębinową, a która żyłową?
2. Która z tych skał jest skałą o budowie jawnokrystalicznej, skrytokrystalicznej, a którą
charakteryzuje budowa pośrednia?
3. Gdzie w Europie najintensywniej powstają obecnie skały pochodzenia wulkanicznego?
4. Z którymi formami terenu związane jest występowanie skał magmowych?
5. W jaki sposób powstały dwie pozostałe skały? Czy jesteś w stanie podać ich nazwę?
6. Dlaczego pumeks jest lżejszy w porównaniu z innymi skałami magmowymi?

3. SKAŁY WAPIENNE
(sztuk 9)
„W czasie mych wędrówek po jurze południowych zboczy Gór Świętokrzyskich
pracowałem jakiś czas w Przedborzu. Pewnego dnia siedzę w głębokim wąwozie tzw.
Majowej Góry. Z jednej strony białe wapienie, należące do górno-jurajskiej formacji, nad
nimi rdzawe piaskowce formacji kredowej. Pomiędzy nimi luka, obejmująca czas około 20
milionów lat. Wytłukuję skamieniałości z białych wapieni jurajskich. Nadchodzi jakiś
miejscowy obywatel, zwabiony widokiem kogoś, kto najwyraźniej szuka, czego nie zgubił.
Tłumaczę mu, że w skale zawarte są muszle wskazujące, że tu kiedyś było morze, w którym
żyły takie oto zwierzęta.
- Głupstwa pan gada – słyszę odpowiedź – siedemdziesiąt lat żyję i żadnego tu morza
nie było.”
(Passendorfer E: Z wędrówek geologa.
Czytelnik Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa, Warszawa 1951)
⇒ skały osadowe
⇒ skały pochodzenia organicznego / chemicznego (?)
⇒ skały powstałe z wapiennych szkieletów zwierząt / roślin (?) tworzących osady na dnie morskim
⇒ skały zbudowane z węglanu wapnia (Ca CO3). Z jakimi roztworami „substancja” ta silnie
wchodzi w reakcję?
Odszukajcie następujące skały wapienne:
» wapień serpulowy /szkielety pierścienic w kształcie powykręcanych rurek/
» wapień numulitowy (2 szt.) /Nummulites = otwornice/
» trawertyn (2 szt.) /zwięzła odmiana martwicy wapiennej/
» geza /barwa lekko zielona, szorstka w dotyku, zbudowana z igieł gąbek/
» kreda pisząca /składa się z drobnych - widocznych tylko pod mikroskopem -
szkielecików organizmów roślinnych z domieszką otwornic, w dotyku - bardzo silnie
brudzi palce/
» opoka /barwa biała, skała bardzo lekka, „brudzi” palce/
» wapień muszlowy /wyraźnie widoczne muszle organizmów zwierzęcych – np. amonitów/
1. Czy słuszne jest stwierdzenie, że skały wapienne stanowią pozostałość po życiu w
morzach? Uzasadnijcie swą odpowiedź.
2. Dlaczego zakłady produkujące wapno (tzw. wapienniki) znajdują się w pasie Wyżyn
Polskich?

4. SKAŁY OKRUCHOWE
(sztuk 8)
⇒ skały osadowe
⇒ skały powstałe z rozdrobnionych szczątków dawnych skał, luźno nagromadzonych lub
spojonych lepiszczem
Odszukajcie następujące skały okruchowe:
» less (2 szt.) /skała pylasta/
» piasek drobnoziarnisty
» piasek gruboziarnisty
» piaskowiec (3 szt.) /scementowany piasek/
» zlepieniec zygmuntowski /nazwa pochodzi od Kolumny Zygmunta III w Warszawie
zbudowanej z tej właśnie skały/
1. Porównajcie spoistość ziaren analizowanych skał. Podajcie odpowiednie określenia
obrazujące to zróżnicowanie.
2. Co jest przyczyną przemiany skały luźnej w skałę zwięzłą?
3. Dlaczego less jest skałą składającą się z tak bardzo drobnych „cząstek”? Jakie gleby
powstały na podłożu lessowym? Podaj nazwę formy erozyjnej związanej z obszarem
lessowym.
4. Co jest przyczyną zróżnicowania wielkości ziaren w piaskach i piaskowcach?
5. Co jest przyczyną zróżnicowania barwy piaskowców?
6. Jak sądzicie, dlaczego nazwa ostatniej skały brzmi zlepieniec (in. konglomerat)?

5. SKAŁY OSADOWE POCHODZENIA ORGANICZNEGO I CHEMICZNEGO
(sztuk 9)
⇒ skały pochodzenia organicznego - roślinnego powstały wskutek nagromadzenia i
zwęglenia szczątków organicznych, głównie roślinnych
⇒ organicznego pochodzenia są również węglowodory
⇒ węgle i węglowodory zaliczane są do paliw kopalnych
⇒ skały pochodzenia chemicznego powstają wskutek nagromadzenia się wytrąconych z
wody zawartych w niej związków chemicznych
Odszukajcie następujące skały:
» sól kamienna
» krzemień (3 szt.)
» węgiel kamienny
» ropa naftowa
» siarka
» torf
» węgiel brunatny
1. Jak sądzicie, które z tych skał są skałami pochodzenia chemicznego, a które pochodzenia
organicznego (roślinnego)?
2. Podajcie warunki potrzebne do powstawania złóż soli kamiennej. Czy wiecie gdzie
obecnie na świecie panują takie warunki?
3. Podajcie warunki potrzebne do powstawania węgla kamiennego.
4. Podaj przykłady surowców wydobywanych (eksploatowanych) metodą: głębinową,
odkrywkową, otworową.
5. Jakie znaczenie w dziejach ludzkości odegrały te skały?
„(...) ten kamienny świat, wciąż ulegając prawom przyrody, przeobraża się nieustannie i
stanowi materiał czekający na ręce człowieka, które mu nadadzą nowe wcielenia i nowe
formy użyteczne. Rozwój kultury materialnej w najogólniejszych zarysach dzielimy przecież
na ery kamienia łupanego, gładzonego, na ery miedzi, brązu i żelaza...”
(Wuttke G., 1963: Ćwiczenia i wycieczki w nauczaniu geografii. PZWS, Warszawa.)

6. SKAŁY METAMORFICZNE (PRZEOBRAŻONE)
(sztuk 4+4)
„Zwykły dom, na mieszkanie nam służący, zbudowany jest z rozmaitych materyałów, a jednym
z nich zawsze kamień bywa. Ściany, ogniska, piece, kominy, pokrycia dachowe, z kamienia się
składają. Dla każdej jednak z tych oddzielnych części budynku innego się kamienia używa. Ściany
mogą być zrobione z kamienia ciosowego, wapiennego lub cegły, pokrycie dachowe z łupku lub
dachówki, ogniska z piaskowca, kominki z marmuru, a inny znowu gatunek kamienia, zwany węglem
kamiennym, pali się w naszych piecach. Wyjdźcie na ulicę, a większa jeszcze znajdziecie rozmaitość.
Drogi bite z innych kamieni są zrobione, niż brukowane ulice. Ozdobne kamienie rozmaitego gatunku
służą do upiększania gmachów i sklepów. Przyglądając się więc jedynie domom i ulicom, przekonacie
się łatwo, że istnieje wiele rozmaitych gatunków kamienia. (...) rozmaite gatunki kamienia posiadają
właściwą im historyę, która rzuca wiele światła na dawniejsze ukształtowanie lądu i morza.
Stopniowo dojdziecie do przekonania, że z kamieni tych można wyczytać dzieje kuli ziemskiej. Nauką,
rozpatrującą tego rodzaju zagadnienia, jest geologia, tj. ta gałąź badań ludzkich, której przedmiotem
– historya ziemi.”
(Geikie A., /tł. Jurkiewicz K./, 1901: Geologia.
Warszawa Nakład Gebethnera i Wolffa, Kraków G.Gebethner i spółka.)
⇒ skały powstałe w warunkach, gdy na skutek ruchów skorupy ziemskiej zmieni się
pierwotne położenie skał
⇒ bądź skały powstałe w strefie kontaktu z magmą
⇒ skały te tworzą się ze skał magmowych i osadowych
Wskażcie następujące skały metamorficzne:
» łupek
» marmur
» gnejs
» kwarcyt
1. Przyporządkujcie wyżej podane skały przeobrażone ich skałom „wyjściowym” (tj.: ił,
piaskowiec, granit i wapień).
2. Które procesy geologiczne - wewnętrzne czy zewnętrzne - powodują przeobrażenie skał
skorupy ziemskiej? Co wpływa na „przemianę” tych skał?
3. Która z podanych skał ma największe zastosowanie w budownictwie i zdobnictwie?

7. TWORZYWO LITOSFERY
Uzupełnij rycinę o brakujące elementy:
a) groty (ustal kierunek „obiegu skał w przyrodzie”) - w sumie 8 grotów
b) nazwy skał i ich grup,
skały magmowe (wylewne, głębinowe, żyłowe), skały osadowe, skały metamorficzne
skały: opoka, siarka, węgiel kamienny, kreda, piasek, gnejs, bazalt, zlepieniec, sól
kamienna, less, marmur, wapień muszlowy, torf, krzemień, węgiel brunatny, kwarcyt,
porfir, łupek, pumeks, geza, granit
(w sumie 21 skał)
c) nazwy procesów.
metamorfizm, sedymentacja, transport, lityfikacja, krystalizacja
Powodzenia!
RO ZTW ORY Ś W IA T Ż Y W Y
W IE T R Z E N IE
........................
........................
c h e m ic z n e o r g a n ic z n e : o k ru c h o w e
..... ........................
p o c h . r o ś l in n e g o p o c h . z w ie r z ę c e g o lu ź n e z w ię z łe
g ip s
..... ..... s k a ły w a p ie n n e :
..... ..... w a p ie ń s e r p u lo w y g ru z b r e k c ja
..... w a p ie ń n u m u lit o w y ż w ir .....
..... ... p ia s k o w ie c
..... , ..... , ..... pył .....
.
s k a ły . . . . .
( s k a ła w y jś c i o w a )
..... s je n it ( w a p ie ń ) .....
........................ ( p i a s k o w ie c ) .....
..... g a b ro .....
..... ( i ł) .....
(g r a n it) .....
. . . . . . . . . . . . . . . .
s k a ły . . . . .
M AGM A
s k a ły . . . . . ........................

8. „Skały nie są wieczne. Chociaż duże skały wydają się odporne i stabilne, to z punktu
widzenia geologa są efemerydami. (...). Skały klasyfikuje się według sposobu, w jaki
powstały, a nie wyglądu lub budowy. Rozróżnia się trzy główne rodzaje skał – osadowe,
magmowe i metamorficzne. (...) Około 75 procent powierzchni kontynentów stanowią skały
osadowe. Większą część reszty zajmują skały magmowe, a skał metamorficznych jest tylko
kilka procent” (Trefil J., 1997)
„Jak powstają skały?
Różnice pomiędzy trzema rodzajami skał – magmowymi, osadowymi oraz metamorficznymi –
wynikają z odmiennego sposobu ich powstawania.
Skały magmowe uformowały się z powstałej we wnętrzu Ziemi płynnej magmy, która zastygła w
trakcie wydobywania się na powierzchnię, na przykład jako lawa tryskająca z wulkanów. Jeżeli
magma zastygnie dopiero na powierzchni Ziemi, powstaje skała wylewna, na przykład bazalt. Jeżeli
zdąży zastygnąć zanim zostanie wyrzucona na zewnątrz, tworzy skałę głębinową. Przykładem tego
typu skały może być szeroko rozpowszechniony granit.
Skały osadowe to ponownie scalone okruchy zwietrzałych niegdyś bloków skalnych oraz
nierzadko – szczątków organizmów żywych. Zwietrzelina, na którą składają się kamyczki, piasek
oraz drobne iły, transportowana jest przez wiatr, wodę i lodowce, a następnie w zbitych warstwach
osiada na dnie jezior i mórz. Przesiąkająca je woda wymywa zawarte w okruchach minerały, które jak
klej, scalają osady w większe całości. W ten sposób powstały zlepieńce (większe kamienie połączone
w jedną całość z materiałem bardzo drobnym) lub piaskowce, które zbudowane są z piasków, iłów
oraz mułowców. Budulcem niektórych skał wapiennych są szczątki organizmów żywych, na przykład
ich muszle. Klasyczna odmiana skały wapiennej – kreda powstała z planktonu (mikroskopijnych
rozmiarów morskiej flory i fauny). Węgiel jest skałą pochodzenia roślinnego. Innego rodzaju skały
osadowe, na przykład niektóre wapienie czy sól kamienna, kształtują się z rozpuszczonych w wodzie
związków chemicznych.
Skały metamorficzne to zarówno skały magmowe jak i osadowe, powstałe w głębi skorupy
ziemskiej, poddane wysokiej temperaturze, ciśnieniu lub okresowym reakcjom chemicznym. (Te
czynniki mogą spowodować zmiany we wzajemnym ułożeniu atomów względem siebie lub
zastąpienie jednych atomów innymi, co zmieni charakter skały.) W taki sposób wapień przekształcił
się w marmur, natomiast skały ilaste – w łupki. Proces powstawania tego typu skał nazywa się
metamorfizmem.”
(„Skały i krajobraz” [rozdz. w:] „Świat wiedzy. Wszechstronne źródło informacji dla całej
rodziny” Kolekcja Marshalla Cavendisha. /str. 68/)

9. Najpierw byłam magmy częścią
- Potem stałam się lawą
Więc ze stopu magmatycznego
wraz z „rodziną” powstałam
Mój charakter twardy, jak na mnie przystało
Zależy od: magmy chemicznego składu
- No i od warunków w których
krzepnięcie mnie zastało
Raz jestem kwaśna, raz zasadowa
a co z tym idzie w parze – różnokolorowa
Mogę być jasna, a także ciemna,
głębinowa, wylewna, wulkaniczna
i jeszcze skryto i jawnokrystaliczna
Czasami gładkość mą zakłóca
prędkość stygnięcia lawy
i wolność gazów wydobycia
Staję się wtedy jak pumeks domowy
o budowie porowej, a nie porfirowej
Jestem praktyczna niesamowicie –
spytajcie o to budowniczych
Nie zgnieciesz mnie, nie zniszczy też woda
Jestem po prostu niezastąpiona.
Wyżej o sobie w skrócie
mówiłam ja – skała magmowa
Monika Miłczak (kl. II b / rok szkolny 1998/1999)

10. Oda do skały
O skało, minerałów ty zespole, Co wypływa spod powierzchni.
W naszym życiu ważną bardzo pełnisz Gdy zastygnie już na zewnątrz
rolę. - proszę bardzo – bazalt mamy.
Ty powstałaś naturalnie Czarną skałę tę od zawsze
I wyglądasz całkiem ładnie. Do wylewnych zaliczamy.
Różna może być twa postać, Kiedy magma już stężała,
Mienić się, lub stałą zostać. Przed dotarciem tam, na zewnątrz,
Pochodzenie twe nam mówi, - mamy skałę głębinową,
Jak wyglądasz i co lubisz. którą granit jest na pewno.
I dlatego, piękna skało, Osadowe i magmowe mogą zostać
Odmian twoich jest nie mało. zamienione,
Osadowa – to po pierwsze, Przy odpowiednich warunkach,
I magmową znajdę jeszcze, W skały przeobrażone.
Metamorfizm, gdy zadziała Wpływa na to otoczenie,
- jest przeobrażona skała. Duża jest zasługa chemii,
O tych skałach trochę bliżej, A procesy te zachodzą
Powiem w paru słowach niżej. Często w głębi naszej ziemi.
Osadowa to fragmenty Dzięki metamorfizmowi.
Bloków skalnych znów scalone, Wapień zamienia się w marmur,
W skład jej wchodzą elementy Granit w gnejs, ił w łupek także,
Wodą w warstwy zaklejone. A jest więcej tych przykładów.
Woda przesiąkając warstwy, Skało moja, słuchaj wreszcie!
Z nich wymywa minerały, To dla ciebie są te wiersze.
Które tak jak klej związują Jak przydatna jesteś, ładna,
W jedną całość obiekt cały. Wie człowiek od bardzo dawna.
Skała taka – to jest cudo, Zasłużyłaś na pochwały
I nikt temu nie zaprzeczy. - Hej ludzie!
Mogą ją budować muszle, Kochajcie skały!
Pyły, piasek, inne rzeczy.
Drugi rodzaj to magmowa
- skała świetna, proszę wierz mi. Aleksandra Gocek (kl. II e / rok szkolny
Tworzy się z gorącej magmy, 1998/1999)