2. ირემი
ირემი (ლათ. Cervus) —
წყვილჩლიქოსან ცხოველთა
გვარი ირმისებრთაოჯახისა.
თითო რქაზე შეიძლება 10-ზე
მეტი ტოტიც ჰქონდეს.
კისერზე მოკლე ფაფარი აქვს.
ნუკრი ხალებიანია,
მოზრდილი — ერთფერი.
კუდის არეში აქვს სხვადასხვა
სიდიდის „სარკე“.
გავრცელებულია ევროპის,
აზიის (უმთავრესად სამხრეთ
და სამხრეთ-აღმოსავლეთის
ნაწილის), ჩრდილოეთ
ამერიკის ტყეეებში.
აერთიანებს 6 ქვეგვარის 13-14
სახეობას. საქართველოშიგვხვ
დება კეთილშობილი ირემი.
სანადირო და სარეწაო
ცხოველებია. ნახევრად
მოშინაურებული ირმების
ნორჩ რქებს — პანტებს
იყენებენ პანტოკრინის
დასამზადებლად. ნადირობა
უმთავრესად აკრძალულია,
აკლიმატიზებულია ახალ
ზელანდიაში, სამხრეთ
ამერიკაში და სხვა.
3. ბუბუსნაირნი (ლათ. Strigiformes) —
ფრინველთა რიგი. ფართოდაა გავრცელებული
მსოფლიოში (ანტარქტიკული და ზოგიერთი
ოკეანური კუნძულის გამოკლებით). აერთიანებს
ორი ოჯახის 133 სახეობას. საქართველოშია 7: რუხი
ბუ, ზარნაშო, წყრომი,ოლოლი (ყურებიანი
ბუ), ბაიყუში (ჭაობის ბუ), ბუკიოტი, ბუკნაჭოტი.
ბუსნაირთა ნამარხი ფორმები
ცნობილია ეოცენიდან, თანამედროვე გვარების
წარმომადგენლები ნაპოვნია ოლიგოცენში.
ბუსნაირთა ბუმბული რბილია, დამატებით ღეპეპს
არ შეიცავს, უკაკვო სხივები წაგრძელებულია,
რითაც აიხსნება ბუმბულოვანი საფარველის
სირბილე და უხმაურო ფრენა. ზომით დედალი
ჭარბობს მამალს. სახის ბუმბული წარმოქმნის ე.წ.
"სახის დისკოს", რომელიც მხოლოდ ამ რიგის
წარმომადგენლებისთვისაა დამახასიათებელი და
ასიმეტრიულ ყურებთან ერთად სალოკაციო
მნიშვნელობა აქვს. ბუსნაირებს მოკლე და
მოკაუჭებული ნისკარტი, ბასრი ბრჭყალები,
თითქმის ბრჭყალებამდე შებუმბლული
ოთხთითიანი (მეოთხე თითს შეუძლია უკან
მობრუნება) ფეხები, დიდი ზომის თვალები, ძლიერ
მოძრავი კისერი (შეუძლია თავის შემობრუნება
270°), მეტად მახვილი სმენა აქვთ. კისერი 14
მალისაგან შედგება, გულმკერდის მალები
თავისუფლად ბოლოვდება და "მკერდის" ძვალს არ
ქმნის. ტროპი კარგადაა გამოხატული. აქვთ
მოქმედი ბრმა ნაწლავი, კარგად განვითარებული
მბგერი იოგი, რომლის საშუალებითაც მრავალნაირ
ბგერას გამოსცემენ. ჩიჩახვი არა აქვთ.
უმრავლესობა მეღამურ ცხოვრებას ეწევა.
მობინადრე ფრინველია. ბუდობენ ხეთა
ფუღუროებში, გამოქვაბულებში, სოროებში. დებენ
საშუალოდ 4-5 კვერცხს, კრუხობაგრძელდება 1
თვემდე. იკვებებიან მღრღნელებით, რითაც
სარგებლობა მოაქვთ.
4. მაჩვი
მაჩვი (ლათ. Meles meles) —
მტაცებელი ძუძუმწოვარი კვე
რნისებრთაოჯახისა. მისი
სხეულის სიგრძეა 90 სმ, მასა
30 კგ-ს აღწევს.
გვხვდებაევროპასა და აზიაში.
საქართველოში ზღვის
დონიდან 2750 მ-მდე ადის.
უმეტესად ბინადრობს
ტყეებში, ველებსა და
ნახევრად უდაბნოებში.
სოროს ნიადაგში თხრის.
იკვებება მცენარეული
საკვებით და წვრილ-წვრილი
ცხოველებით. მაკეობა წლამდ
ე გრძელდება. შობს 2-6
ნაშიერს.
მავნემწერების განადგურები
თ სარგებლობა მოაქვს. მაჩვის
ცხიმს სამკურნალო თვისება
აქვს, ბალნისაგან ფუნჯებს
ამზადებენ, იყენებენ ტყავსაც.
ქვესახეობებიდან საქართველ
ოში გვხვდება ამიერკავკასიუ
რი მაჩვი (Meles meles minor)
და ჩრდილოკავკასიური
მაჩვი (Meles meles casicus).
5. ნაკადული
ნაკადული — მუდმივი ან
დროებითი წყლის მცირე ნაკადი.
ფშატალის, წვიმის წყლის ან
მიწისქვეშა წყლის კალაპოტური
დინება.
6. ქარი
ქარი —
ჰაერის მოძრაობა ატმოსფეროში დედამიწის
ზედაპირის თითქმის პარალელურად.
ჩვეულებრივ, ქარში გულისხმობენ ამ
მოძრაობის ჰორიზონტალურ მდგენელს,
ზოგჯერ — ვერტიკალურსაც. მეტწილად
ვერტიკალური მიმართულებით ჰაერის
მასების მოძრაობის სიჩქარეზე
ჰორიზონტალურზე ნაკლებია და მხოლოდ
განსაკუთრებულ შემთხვევაში აღწევს
მნიშვნელოვან სიდიდეს: ღრუბლებში
ძლიერ განვითარებულიკონვექციის დროს ან
მთის კალთებზე ჰაერის დაშვებისას.
ქარი წარმოიქმნება ატმოსფეროში წნევის
არათანაბარი ჰორიზონტალური
განაწილების გამო. ჰაერის მოძრაობაზე
მოქმედებს კორიოლისის ძალა, ხახუნის
ძალა, მრუდ-ხაზოვანი ტრაექტორიის დროს
— ცენტრიდანული ძალაც.
ხახუნის ძალის გავლენა მნიშვნელოვანია
მხოლოდ ატმოსფეროს ქვედა ფენაში, ე.წ.
ხახუნის ფენაში (1000-1500 მ სიმაღლემდე).
ხახუნის ფენის ზევით, თავისუფალ
ატმოსფეროში, ქარი თითქმის გეოსტროფულ
ქარს წარმოადგენს.
ქარს ახასითებს მიმართულება და სიჩქარე.
მიმართულებად ითვლება ჰორიზონტის
მხარე, საიდანაც იგი ქრის (გამოსახავენ
აზიმუტით ან რუმბებით); სიჩქარე
გამოისახება მ/წმ, კმ/სთ, კვანძებით ან
ბალებით ბოფორტის სკალის მიხედვით.
დედამიწის ზედაპირთან ქარს აკვირდებიან
ანემომეტრით, ანემოგრაფით, ფლუგერითა
და სხვ; თავისუფალ ატმოსფეროში — ბურთ-
პილოტით. ქარის სიჩქარესა და
მიმართულებას ხმელეთის ზედაპირზე აქვს
მკაფიოდ გამოხატული დღეღამური სვლა;
ღამით ქარის სიჩქარე მინიმუმს აღწევს,
ნაშუადღევს — მაქსიმუმს.
ზღვაზე დღეღამური სვლა არ შეიმჩნევა.
ქარის სიჩქარის წლიური სვლა არსებითად
დაკავშირებულია ატმოსფეროს ზოგადი
ცირკულაციის თავისებურებებთან.
დედამიწის ზოგიერთ ადგილას იცის
ადგილობრივი ქარები
(ბორა, ბრიზი,სიროკო, ფიონი, ხორშაკი და
სხვ.), რომლებიც დაკავშირებულია
ატმოსფერული ადგილის ცირკულაციასთან,
ადგილის
7. ნაძვი
ნაძვი (ლათ. Picea) — წიწვოვან მცენარეთა
გვარი ფიჭვისებრთა ოჯახისა.
ნაძვი მარადმწვანე ტანმაღალი (20–50 მეტრი) ხეა.
წიწვები მეტწილად ოთხწახნაგოვანი აქვთ,
იშვიათად ბრტყელი და წაწვეტებული.
ერთსახლიანი მცენარეა. აერთიანებს 40–მდე
სახეობას, რომლებიც
გავრცელებულიაევროპაში, აზიასა და ჩრდილოეთ
ამერიკაში. საქართველოშიგავრცელებულია
მხოლოდ ერთი სახეობა — აღმოსავლური
ნაძვი (Picea orientalis).
გავრცელებულია უმთავრესად დასავლეთ
საქართველოსა და ბორჯომის ხეობაში,
აღმოსავლეთით მისი გავრცელების საზღვარი
მიჰყვება კავკასიონის მთავარ ქედს შავი
არაგვის ხეობამდე და სამხრეთ
მთიანეთს თბილისისმერიდიანამდე. იზრდება
ზღვის დონიდან 2200–2300 (2400) მეტრამდე,
თუმცა ტენიანსა და დაჩრდილულ ხეობებში
(აჭარაში) 100–80 მეტრამდე ეშვება. ტყის მასივებს
ქმნის უმთავრესად ნაძვისა და სოჭის სარტყელში
ზღვის დონიდან 1500–1800 მეტრი. საქართველოს
ფარგლებს გარეთ იგი გავრცელებულია ჩრდილო
კავკასიასა და თურქეთში. 15–20 წლამდე იზრდება
შედარებით ნელა, შემდეგ კი საკმაოდ სწრაფად;
მსხმოიარობას თავისუფლად მდგომი ხე 20–25
წლისა იწყებს, ტყეში კი — უფრო გვიან. იძლევა
მაღალი ღირსების მერქანს.
საქართველოში, გარდა ადგილობრივი ნაძვისა,
ბაღ-პარკებსა და ნაწილობრივ ტყის კულტურაში
გვხვდება აგრეთვე ინტროდუცირებული
სახეობები:ევროპული ნაძვი (Picea
excelsa), ჰიმალაური ნაძვი (Picea
morinda),ვერცხლისფერი ანუ მჩხვლეტავი
ნაძვი (Picea pungens) და სხვ. ნაძვი ჩრდილის
ამტანი, ყინვაგამძლე, მეზოფილური ჯიშია.
ცოცხლობს 250–300, იშვიათად 500 წლამდე.
8. წიფელი
წიფელი (ლათ. Fagus) — ერთსახლიან,
ცალსქესიან ანემოფილურ მცენარეთა გვარი
წიფლისებრთა ოჯახისა. ფოთოლმცვივანი
ხეებია.
გავრცელებულია ევროპის, კავკასიის, წინა
აზიის ჩრდილოეთ
მხარის, აზიისადა ჩრდილოეთ
ამერიკის აღმოსავლეთ ნაწილის ოკეანური
ჰავის მთიან ოლქებში. გვარში 10 სახეობაა.
ნელა იზრდება, ცოცხლობს 400 წელს და
მეტსაც.[1]
საქართველოში ხარობს აღმოსავლური
წიფელი. მისი სიმაღლე 34-40 მ (იშვიათად 50
მ) აღწევს. მძლავრი წელში გამართული ხეა,
აზიდული ვარჯი და გლუვი ნაცრისფერი
ქერქი აქვს. გავრცელებულია როგორც
კავკასიის მთიანეთში, ასევე ჩრდილოეთ
ირანში, ჩრდილოეთ ანატოლიაში, ხოლო
ადგილობრივ — აღმოსავლეთ ბალკანეთში.
წიფელი მაღალი სიხშირის, შეკრულ და
დაბურულ კორომებს ქმნის. იგი
საქართველოს მთავარი ტყის შემქმნელი
ჯიშია. ტყის ვერტიკალური გავრცელების
ზედა საზღვართან იზრდება გაღუნული და
ტანბრეცილი ხეების სახით. წიფლის მერქანს
საუკეთესო ფიზიკური და ტექ. თვისებები
აქვს, მეტად გამძლეა წყალში. წიფლის
ნაყოფი (წიწიბო) მდიდარია ცხიმი, შეიცავს
ალკალოიდს ფაგინს. იჭმება, გემრიელია,
მაგრამ უმი მაწყინარია. ტყის მრავალი
ბინადარის მთავარი საკვებია; შინაური
ცხოველების, ჩვეულებრივ ღორების,
გამოსაკვებად საუკეთესოა. ხდიან
სასურსათო და ტექნიკურ ზეთს.
ანტარქტიკული წიფელი, რომელიც
Nothofagus-ის გვარს (17 სახეობას
აერთიანებს) მიეკუთვნება, გავრცელებულია
სამხრეთ ნახევარსფეროში.
9. მუხა
მუხა (Quercus) — მცენარეთა გვარი წიფლისებრთა ოჯახისა. მარადმწვანე ან ზაფხულმწვანე
ხეებია. 450-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ,
სუბტროპიკულ და ტროპიკულ ზონებში; მცირე ნაწილი — სამხრეთ ამერიკაში. კავკასიაში —
18-მდე სახეობაა,საქართველოში გავრცელებული 7 სახეობა გაერთიანებულია
გრძელყუნწიანი (ჰართვისის მუხა, ჭალის მუხა, იმერული მუხა) და მოკლეყუნწიანი ან
მჯდომარენაყოფებიანი (პონტოური მუხა, ქართული მუხა, მაღალმთის ანუაღმოსავლური
მუხა, ჭოროხის მუხა) მუხების ჯგუფში.
საქართველოში გავრცელებულ მუხებს შორის ყველაზე დიდი ფართობი უჭირავს ქართულ
მუხას. იგო მთელ ტყიან საქართველოში გვხვდება. მაღალმთის ანუ აღმოსავლური მუხა
(Quercus macranthera) უმეტესად გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოში. დასავლეთ
საქართველოში მხოლოდ რაჭასა და სვანეთში გვხვდება. იგი 20–28 მეტრი სიმაღლის ხეა. აქვს
სქელი მუქი ქერქით დაფარული მოკლე და მსხვილი ღერო, ტყავისებრი, ზემოდან მუქი
მწვანე, ქვემოდან მოყვითალო–მონაცრისფრო ან მურა ბუსუსით მოფენილი ფოთლები.
იზრდება 1700–2400 მეტრ სიმაღლეზე და სამხრეთით მშრალ ფერდობებზე ქმნის მეჩხერ
ტყეებს. ხარობს ტენიან ფერდობებზეც. ცოცხლობს 450 წლამდე. იმერული მუხის
ხელუხლებელი მასივები შემორჩენილია საღორიისა და აჯამეთის ტყეებში. პონტოური მუხა
გავრცელებულია დასავლეთ საქართველოში. სხვებისაგან განსხვავებით, დიდი და მთლიანი
ფოთლები აქვს. ჭოროხის მუხა (Quercus dschorochensis) პატარა ხე ან ბუჩქია. სწორი ან
ტანბრეცილი ღერო აქვს, იზრდება აჭარაშიზღვის დონიდან 1000 მეტრამდე, ქვიან და
ღორღიან კალთზე უხრავთან,რცხილასთან და ფიჭვთან ერთად. დასავლეთ
საქართველოში ზღვის დონიდან 1200 მეტრამდე გავრცელებულია ჰართვისის მუხა. ჭალის
მუხა (Quercus pedunculiflora, Quercus longipes) 30 მეტრამდე სიმაღლის უხვად დატოტვილი
ხეა. ბურთისებრი ვარჯი და ღრმად დანაკვთული ფოთლები აქვს. გვხვდება აღმოსავლეთ
საქართველოში დაბლობიდან 1100 მეტრ სიმაღლემდე.
მდინარე მტკვრის, არაგვის, ივრის, ალაზნისა და მათი შენაკადების ჭალებში, მდინარისპირა
ტერასებზე, დაბლობებზე, ხევებზე და ტაფობებში ქმნის ტყეებს. მუხა ძალიან ნელა
იზრდება, 80–100 წლისა კიდევ იმატებს სიმაღლეში, შემდეგ კი სისქეში, ღრმა ფესვთა
სისტემა აქვს და ქარგამძლეა. ცოცხლობს 800 წელზე მეტს (თუმცა ასეთი ხანდაზმული მუხა
ჩვენში უკვე იშვიათია).
სინათლისა და სითბოს მოყვარულია, მაგრამ საკმაოდ ყინვაგამძლეცაა. მრავლდება თესლით
და ძირკვის ამონაყარით. ზოგჯერ გადაწვენით. მუხის მერქანი მაგარი და გამძლეა, მაღალი
ღირსების. იყენებენ მშენებლობაში, სავეჯე და სადურგლო წარმოებაში. ქერქი და მერქანი
შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. ზოგიერთი სახეობის (კორპის მუხა) ქერქი იძლევა კორპს.
რკოსაგან ამზადებენ ყავის სუროგატს. მუხის ბევრი სახეობა (მაგ: წაბლფოთოლა მუხა —
Quercus castaneifolia) დეკორატიულია, რგავენ ბაღებსა და პარკებში ხეივნებად, ზოგ
სახეობას — ქვიანი ფერდობების გასამწვანებლად.
