1. PUNO
K WA
A SY
“Año de la Integración Nacional y Reconocimiento de Nuestra Diversidad”
RURAY
“Decenio de las Personas con Discapacidad en el Perú 2007 - 2012” AY
CH MUNAY
YA
“Década de la Educación Inclusiva 2003 -2012”
D E C ND G S IÓ P D G G A
IR C IÓ E E T N E A Ó IC
PROPUESTA CURRICULAR REGIONAL EN LENGUAS
ORIGINARIAS (PCR)
2012
PUNO – PERÚ

2. Propuesta Curricular en Lengua Originaria (PCR)
INICIAL
- QUECHUA:
Lengua Materna (L1)
Segunda Lengua (L2)
- AIMARA:
Lengua Materna (L1)
Segunda Lengua (L2)

3. TUKUY RIMANAKUY
Inicial: Quechua Lengua Materna (L1)
SASACHAYKUN YACHAQASQAKU YACHAQASQAKUNA
SINCHI ALLIN
A NA.
YACHAYKUNA.
0 / 1 WATAYUQ 1 / 2 WATAYUQ 2 / 3 WATAYUQ 3 WATAYUQ 4 WATAYUQ 5 WATAYUQ
RIMAY
 Rimasqa; ¿Imaynatam  Waq ñawinchaq sut’i  Simi hanllarisqa  huch’uy  Rimanku sut’ita  Rimakun runa  Sut´intarunasimipiri  Sut´inta
hap’iqasqanchi qallarin rimarikusqakuna imaymana rimaykunata, qasi wawa simipiyachapakus manakunpaypaqya rimanakun
k wasimpi wawakunaq allin Ayllunkunamanta rimaykunata rimaykunata pisi masinkunawa,hu paiskaymantaiska chasqanta, paypaq
Huqniraq rimaynin? ch’aqwan. pisimanta hap’iqan k runakunawan ykuraqrunakunaw munasqanta yachasqanta,
ñawinchaykuna an yuyaychayninta
munasqantawa
n.
 Qhusata hap’iqan  Hap’iqan  Yachaqan,  Yachaqan,
 Qhiswa simipi  Yachaqasqanta  Puklla pukllaspa pisi rimasqata,uyarin  Kutichintapuykuna mirachinuyarisqant mirachinuyarisq
rimasqa ¿Ima simipi qhiswa simipi Kutichin willakuykunata, huch’uy tahap´iqasqamant ahinaspawillanwaki antahinaspawill
mirachiy rimanku llaqta riqsichiwasun runakunaq runa willakuykunata a, nkunawanpaypaqsi anwakinkunawa
ayllupi? hinaspataq rimasqanta masikunnamanta pisi pisimanta mirachintaquyaris minpi npaypaqsiminpi
mirachinqa allinta qanta runa simipi
willayninkuta willakunanpac.
UYARIY
 Ñuqanchispaq ¿Ima  Ñawpaq  Takiykunata  Uyarin , hap’iqan  Hap’iqasqanta  UyarinRiman,  Uyarinwillakuynata  Mirachinllaqtan
ñawpaq willakuykuna kan willakuykunata willakuykunata willakuyta,takiyta willakun llaqtankunaqwillak Riman, paq,
willakuykuna llaqtanchikpi llaqtanchiskunama uyarin. qichwa simipi. llaqtanpaq uyninta. llaqtankunaquyaris Perusuyoqwilla
llaqtanchiskuna wawakunaq nta paqarichin. kawsayninta. paqtakinanpaq. yninta
manta riqsinanpaq?
ÑAWINCHAY
 Imaymana  Imaynatataq  Imaymana  Imaymana  Imaymana  llinp’i kunata,  Munanyachiqaytall  Ñawinchanp´achan  WillakunImaym
Siq´ikunata wawakuna Siq´ikunamanta llimp’ikunata llimp’ikunata p’achakunata, ink´it´uruwanpuqlla pipalaykunapi,llutay anayachaqasqa
ñawinchasqa atiqan Allinta willakun siq’ikunata siq’ikunata ukllanakunata yta kunapillaqtanpaqru ntallaqtanpaqsi
ñawinchayta llaqtankunamanta qhawan. qhawan ayllumpi wasqanta q´ikunata
llaqtanpaq siq´ikunanta. llikllakunapi , qhawaspa
siq´ikunata. p’achakunapi. nawinchan
 ¿Imaymanataq  Yachaqan;  Pisi pisimanta  Pisi pisimanta  Imaymana
 Imaymana wawakuna ñawinchan pachamamaq uywakunaq ch’aqwakunata
willakuykunata yachaqan Imaymana ch’aqwayninta ch’aqwaninta uyarin
ñawinchana ñawinchayta? willakuykunama rimarin rimarin. chaymaqtataq
allinta rimarin.
QILLQAY ¿wawakuna  Raphikunapi rakhu  Imaymanakunata  Imaymanakunapi  Qhawaskaman Tukuy siq’ikunata Tukuy ima Raphikunapi
 Munasqama hina imaynatam qillqanakunawan qhawan qhawan,siq’inkun ta riqsiqa llimp’in qawasqamanta rakhu
siq’ikuna pukllay qillqayta siq’intaq llinp’intaq ata llinp’ikunapi siq’intaq llimp’intaq. qillqanakunawa
qallarinku? sutichan. n siq’intaq
llinp’intaq

4. QALLARIY YACHAY
Inicial: quechua como L2 (Nivel Básico)
HATUN
HATUN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHAQASQAKUNA
YACHAYKUNA
(SABERES FUNDAMENTALES) (PROBLEMATIZACION) (SABERES APRENDIDOS)
( EJES)
Napaykuykuna . ¿Imapaqtaq Napaykuykunata yachaqananchis?  Napaykuykunata allinta uyarispa rimasun
Los saludos. ¿Para que se aprende los saludos?
 -allin p’unchay kachun, allin chisi, allin tuta
NUQAMANTA (YO kachun, paqarinkama...
PERSONAL) Escuchando aprendemos los saludos .
-Sutinchiskuna ¿Imaynatataq riqsinakusun?  yachaq masinkunaman sutinta willanakun.
Nuestros nombres ¿Como nos vamos a conocer?
Hablando con sus companeros dice su nombre
Kurkunta qawaspa riqsin ¿imapaqtaq kurkunta riqsinqa sinchi allinta?  Kurkunpaq kaqninkunamanta warmichu qharicho
kaqninkunata ¿por que es importante el conocimiento de su qasqanta willakun
Reconoce e identifica las partes de cuerpo? Mirando su cuerpo se identifica como nino o nina
su cuerpo  Kurkunta riqsispa willakun : maki, chaqui, uma,
simi, nawi, sinqa, rinri ...
Reconoce las partes finas y gruesas de su cuerpo
YACHAYWASI Yachachiqkuna yachaqaqkuna, ¿Imaynatataq riqsinqa yachaywasipi Riman yachaywasipi
(ESCUELA) llank’aqkuna yachay wasi ukhupi llank’aqkunata , k’aqninkunata? llank’aqkunamanta,kaqninkunamanta:
-Miembros de la escuela. -Umalliq, yachachiq, qari wawai, warmi wawa
Yachaywasi qhawaq, yachaywasi yanapaq.
-Yachachina k’uchu, umallaq, k’uchu hisphana k’uchu...
Menciona a los mienbros de la escuela :
Director Profesor,ninos y ninas.
Imaymanataq riqsinqa yachaywasipi t’akqa t’aqa Menciona los ambientes, Direccion, aulas, bano.
k’uchukunata.
¿Como identificar los sectores del aula? Riman t’aqa t’aqa kuchukunamanta:
T’aqa t’aqa k’uchu Menciona los sectores del aula, hogar, musica y biblioteca
-wasi k’uchu, harawi k’uchu, rurana k’uchu nawinchana
k’uchu.
Yachaywasi ukhupi llank’ananpaq Imaynatataq riqsin yachaywasi ukhupi Riman yachaywasi ukhupi llank’anankunamanta:
Materiales del aula llank’anakunata
¿Como identificar los materiales del aula? -llinphikuna qylqana p’anqa,liwru raphi pukllanakuna...
Menciona los materiales del aula:
Colores, cuaderno y libro

5. YAWAR Yawar masinmanta . ¿ Pikunataq tiyan yawar wasiykipi ? Willakun pikunataq tiyan yawar wasi ukhupi.
WASIMANTA La familia Menciona que mienbros conforman su familia
(FAMILIA) ¿Quienes conforman la familia?
Willakun yawar masinkunamanta imaymanapi
llank’asqanta.
Habla sobre los roles en la familia.
Wasinpi imaymana kaqkunata kikinchan
Identifica los diferentes ambientes de su familia
LLAQTAMANTA Llaqtanchikpaq ¿Imaynatataq chaninchasun kawsayninchista -Llaqtampaq kawsayninkunata willakun.
(PUEBLO) kawsayninkunamanta. ?
Vivencias de nuestro pueblo ¿Como valorar las costumbres de nuestro Menciona las costumbres de su pueblo
pueblo? -Mikhuyninkunamanta riman.
Nombra sus platos tipicos .
- Llaqtanpaq takiyninkunata uyarispa takin
tusun .
Escuchando las canciones de pueblo canta y baila.
Llaqtanpaq p’achanckunamanta riman.
Hablan sobre la vestimenta de su pueblo.
Llank’aqkunamanta ¿Ima llank’aqkunatataq riqsisun? Llaqtapi llank’aqkunata riqsisun
Los trabajadores ¿que trabajadores vamos a conocer? Conocemos a los trabajadores de nuestro pueblo .
(hampikuq, tukuy rikuq, yachachiq, uywa michiq, chaqra
ruraq, wasi ruraq, tayta kura, ...)
Uywakunamanta ¿iman uywakunataq llaqtanchispi kan? Riqsisun, rimasun llactanchispaq uywakunamanta
los animales . ¿Que animales hay en nuestro pueblo? (paqocha, uwiha, waka, asno allk’u, sarna, misi, wallpa,
qui, k’anka, pisqitu, leqechu, anca, wallata)
Conoceremos dialogaremos de los animales de nuestro
pueblo

6. AYMARA ARUSATA WALI YATIQAPXAÑANI
Inicial: AIMARA Lengua Materna (L1)
JACH'A YATJATAPXAÑ YATIQAWINAKASA JANI KUNATA- MAYATA-PAYA PAYATA- KIMSA KIMSATA-PUSI PUSITA- PHISQA PHISQATA-SUXTA
YATIQAWINAKA ANI MAYA MARANKAMA MARANKAMA MARANKAMA MARANKAMA MARANKAMA
MARANkAMA
ARSUÑA wawanakastiKu ARSUÑA Utapanaayllupa Awkipampi, Utapanayatiqawin UtapaKunaymana Markapata, Markapata,
Kunaymanayatiqawina njamsaarsuñay Utapata,ayllupata, na aimara taykapampi, akapata suma nakata uywanakapata, uywanakapatayati
kaarsuña: atiqapxixa? markapata, arupaist'i jilatapampi, arunakaarsupxi walikhusaarsupxi. yatiqañautapata, qañautapataquqan
Utapata, ayllupata, wilajathapata, kullakapampi, quqanakata,yaqhan akata,
markapata, wilajatha, uywanakapata, suma akampita, wali sawunakata,
qapuñata, sawunakata, yatiqañautapata, arsuñayatiqi. suma arsupxi p´itañanakata,
p´itañanakata, ayllunakata, yapunakata,
uywanakapatayatiqaña qukanakata, manqáñanakata,
utapata, yapunakata, phuñchawinakata,
ayllunakataquqanakap manq’añanakata,w kusisiwinaka-
ata, yapunakata, alikhusaaruskipapxi yaxanakanpita wali
manqáñanakataphuñc . khusaarsu.
hawinakakusisiwinaka
kuna
AMUYT´AÑA Kunjamatsawa AMUYT´AÑA Wali jakawinakapata Jakawinakapatata jakawinakapata, Uywanakata, Uywanakata,
Jakawinakata, wanakaxaamuy walikhusajakawinak khusautapatauñ wali suma qichuymampiamu utapata, yapunakata, yapunakata,
lurawinakata, aski tañaqalltapxisti? apata, jiukhamarusauñ amuyt´i. yt´i. wilajathapatayapu challwakatuñata, challwakatuñata,
suma amuytáña. lurawinakapata, t’i. nakata, wali sawunakata,
amuyt´apxi. uywanakata Wali wakisiriaruskipapxi. p´itañanakata,
khusaarsupxi manqáñanakata,
phuñchawinakata,
kusisiwinakata,
k’anatanakatasaw
utanakata, wali
khusaaruskipi.
ULLAÑA ¿Kunjamatsa ULLAÑA Saminaka, wali suma Kunaymanasamic Samichatanaka, Ullawinakata, Jakawinakapata,lu
Kunaymanasamichata Wawanakastiull Yatiqatanakapa samichatanaka, samichatanaka, hatanaka, rixsutanaka, Yatiqawinakata, rawinakapata,
naka ,sawutanaka, añayatiqapxani wali yanaka, sixsutanaka. rixsutanakawarurt khusaullañayatiqi. wali akapachata,
rixsutanaka, xa? khusaamtasnaarsu p’itataisinakauñt ullapxi. ´awinakaulli. khusaamtasnaarsu. khusaamuyt’asnau
sañunakata, snaullapxi. ’i. lli.
alaxpachaakapacha, .
lumasanaka,
jarawinaka,
katjawinaka,
warurt´awinaka,
laxrachinunaka wali
suma ullaña.

7. QILLQAÑA ¿Kunjamatsa QILLQAÑA KunaymanaYan Sixsutanakaluk'a Suma Kunaymananaka Kunaymananaka Kunaymananaka
Jakawinakata, Wawanakastiya Kunaymananaka, akaapnaqapxi nakapampisamic lurawinakapata, wali suma wali suma rixsusna, wali suma
lurawinakata, tiqapxanixarixsu Wali suma rixsupxi, hapxi, rixsupxi. yanakapatarixsup rixsusnasamichap samichapxi, rixsutaparjama,
ñatuwinakata, ñaqillqaña? samichapxi, xi. xi ukhamarusaqillqap samichasnayaqawi
anatawinakata, qillqapxi. xi nakaparjamaqillqi.
ullawinakata, wali
suma rixsuña,
samichaña,
qillqañamunataparjam
a.

8. QALLTIRI ARU
Inicial: AIMARA segunda lengua (L2)
JACH'A YATIQAWINAKA/
YATXATAPXAÑANI YATIQAWINAKASA LURAWINAKA
YATIÑA CHHIJNUQAÑA
IST´AÑA
AnatañanakaYanakana, Warurt´anaka, ¿ kunatakisa, anatañaYanaka, AnatañaYanakana, Warurt´anaka,  Kunaymanaanatañanakanasallanakapaist´i
Jaqinakanaarsutapa, uywanakana, Warurtanaka, Jaqinakanaarsutapa , Jaqinakanaarsutapa,  Isk´a: warurt´anaka, jarawinaka,
wararipa, sallapaist´aña. uywanakanawararipax, ist´añayatiqapxi? uywanakanawararipax, wali suma laxrachinunaka, katxawinaka, larusiñanaka,
ist´asina,uñt´apxi. jawarinakaist´i
 uywanakanawararipa: waka, asnu, iwisa,
wallpa, ququrichi/ chhankha, khuchi,
chhiwchi, phisi, anuist´i.
 yatiqañautana:yatichiriru, masinakaparu,
kunaymananakawalikhusaist´iukhamarusay
atiqi
 jaqinakanaarsutapataqichiqanaist´i
(qhatuna, wakaqhatuna, phunchawinakana/
phunchachawinakana/
p´unchawinakanayaqhanakampi)
ARSUÑA
Aruntañata/ Arumtañata, janchita, ¿Kunjamsaaymaraaruarsuñayatiqapxi? Wali khusaAruntanaka:  Askiuruphana/urupana/suma urupana/
sutinakata, tunumasinakata, uywanaka, janchita, sutinakata, kamisaraki
yapunaka, iwxawinaka, yatiqaña. tunumasinakatauywanakata, yapunakata,  Jakisiñkama/ jikisiñkama/ arumanthikama/
iwxanakataarsu. arumantikamayaqhurukama/qharurukama
 p'iqi, ampara, tuxtukakayu
 ajanu, nayra, nasa, laka, jinchu.
 Sutinakaarsupxi: sutinakapa,
tunumasinakata (tayka, awki,
jilatakullakaachachila, awicha)
 Uywanakata: axauywa (phisi, anu, wallpa,
ququrichi/k'anka, chhiwchi, wank'u, waka,
iwisa, khuchiasnu, qawra) sallqauywa
(liqiliqi, qamaqi, añuthaya/
añathuyayakanakampi)
 Yapunakata: sataña, llamayuña
 iwxawinakata, lurawinakata, utxawinakata,
munasiñanakata
 Saminaka
 Jakhunaka

9. Propuesta Curricular En Lengua Originaria (PCR)
PRIMARIA
- QUECHUA:
Lengua Materna (L1)
Segunda Lengua (L2)
- AIMARA:
Lengua Materna (L1)
Segunda Lengua (L2)

10. III T’AQA
Primaria III CICLO: Lengua Quechua (L1)
SINCHI ALLIN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHAQASQAKUNA
UYARIY
 Wasi, ayllu, yawar masi ¿imaynatataqyachasunimaymanakawsaykunamanta?  Wasi, ayllu, yawar masi
kawsaykunamantawillaykuykunatauyarina. kawsaykunamantawillaykuykunatauyarinku.
 Kamachiykunatauyarispachaninchanan (hamuy,
lluqsiy, apamuy, apapuywichay, uraqay, puriy, ripuy, ¿imapaqtaqkamachiykukunatahunt'ananchisun?  Kamachiykunatauyarispachaninchaspaimakasukun
kutimuy, napaykukuy….) ku (hamuy, lluqsiy, apamuy, apapuywichay,
uraqay, puriy, ripuy, kutimuy, napaykukuy….)

 Qalluwatanakunata, takiykunata,
 Qalluwatanakunata, takiykunata, watuchikuykunata, watuchikuykunata, harawikunata, hawariy,
¿ima willakuykunataq wasinmanta yachaywasiman
harawikunata, hawariy, willakuykunata; uyarina. willakuykunata; uyarinku.
apamusun?
¿imaynatataqwillakuykunatasut'inchasun?
 Sallqauywakunataqapariyninta, ¿imaynatataquywakunaqkunkantayachapayanapaqch'uy  Sallqauywakunaqqapariyninta,
q'ihuq'ihuillapatauyarispayachapayan anchasun? q'ihuq'ihuillapaqt'uhachqantauyarispayachapayank
¿Imayntataqllipinuywakunankunkantahurqun? u
RIMAY
 Wasi, ayllu, ¿imaynatataqwasiayllupi, yawarmasinmanta,  Wasiayllupi,
yawarmasikawsaykunamantawillaykuykunatarimana kawsaykunamantayachasun? yawarmasikawsaykunamantawillaykuykunatariman
. ku.
¿imakamachikuykunawantaqayllumpikamachinakunku?  Kamachiykunata (hamuy, lluqsiy, apamuy, apapuy,
 Kamachiykunamanta (hamuy, lluqsiy, apamuy, wichay, uraqay, puriy, ripuy, kutimuy,
apapuy, wichay, uraqay, puriy, ripuy, kutimuy, napaykukuy….) rimanku, kamachinakunku.
napaykukuy….) rimana.
¿ima willakuykunatawantaq ayllunchispi tarisunman?  Qalluwatanakunata, takiykunata,
 Qalluwatanakunata, takiykunata, watuchikuykunata, ¿Ima willakuykunatataq kawsayninmanta riqsisun, watuchikuykunata, harawikunata, hawariykunata,
harawikunata, hawariykunata, willakuykunata, hinaspa imaynatataq willanakusun? willakuykunata, ñawpawillakuykunata; rimanku,
ñawpawillakuykunata; rimana. takinku, harawinku, willanakunku, watuchinakunku.
¿maypitaq waq sallqa uywakunaq qapariyninta  Sallqauywakunaqqapariyninta,
 Sallqauywakunataqapariyninta, uyarisunman? q'ihuq'ihuillapat'uqhasqanta mayu, qapariyninta,
q'ihuq'ihuillapatauyarispayachapayana. phaqchaphaqchasqanta, wayraqwislasqanta,
uyarispayachapayanku.
ÑAWINCHAY
 p'itayawaypallaykunamanta, p'achakunamanta, ¿imaraykutaqtatamamakuna chay  Ayllunmanta, P'itayawaypa, pallaykunapa,

11. awayukunamanta, p'itayawaykunataruranku? p'achakunapa, awaypa,
ch'allallink'it'urumantarurasqanmantawanqhawarisp ch'allallink'it'uruparurasqakunamantaqhawarispach
añawinchana. uyanchanku, ñawinchankuhinallataqwillakunku.

 Kamachiykunata: (hamuy, lluqsiy, apamuy, apapuy,
 Kamachiykunamanta (hamuy, lluqsiy, apamuy, ¿imaynatataqimaruranapaqpaskamachinakunku? wichay, uraqay, puriy, ripuy, kutimuy,
apapuy, wichay, uraqay, puriy, ripuy, kutimuy, napaykukuy….)
napaykukuy….) ñawinchana. ñawinchankuhinaspataqmat'ipanku.
 Qalluwatanakunata, takiykunata, watuchikuykunata,  Qalluwatanakunata, takiykunata,
harawikunata, hawariykunata, willakuykunata, ¿Imaqillqakunatataqachwantamunanku? watuchikuykunata, harawikunata, hawariykunata,
aranway, ñawpawillakuykunata; ñawinchana. willakuykunata, aranway, ñawpawillakuykunata;
ñawinchanku.
 Sallqauywakuna, t'ikakuna, qurakuna, pachamama,
q'ihuq'ihu, illapach'ikunkunatañawinchana. ¿Imapaqtaq pacha ch'ikukunataqhawanku?  Ayllumpi Sallqa uywakunapa, wasi uywanapa,
t'ikakunapa, qurakunapa, q'ihuq'ihu, illapa,
tiqsimuyu,
quyllurkunach'ikunkunataimaynapachamama chay
 sutinta, yawarmasikunasutinta, runa sutikunata; watauhupikanqa, chaytañawinchanku.
ayllu, llaqta, suyu; sutikunatañawinchana. ¿Imasutikunatataqwaqhatunqillqakunawantarisunman?
 Qillqakunapi: Sutinta, yawarmasimpasutinta, runa
sutikunata; ayllu, llaqta, suyu;
sutikunatañawinchanku.
QILLQAY
 p'itayawaypallaykunamanta, p'achakunamanta, ¿Imaynatataqimaymanamusuqqillqakunatapaqarichinqaku?  Huch'uyqillqakunata: (p'itayawaypallaykunamanta,
awayukunamanta, p'achakunamanta, awayukunamanta,
ch'allallink'it'urumantarurasqanmantawanqhawarisp ch'allallink'it'urumanta)
aqillqana. rurasqanmantawanqhawarispapaqarichinku.
 Kamachiykunamanta (hamuy, lluqsiy, apamuy, ¿Imaqillqakunatataq chay kamachikuykunawanqillqanqaku?  Kamachikuykunamanta (hamuy, lluqsiy, apamuy,
apapuy, wichay, uraqay, puriy, ripuy, kutimuy, apapuy, wichay, uraqay, puriy, ripuy, kutimuy,
napaykukuy….) qillqana. napaykukuy….) uyarispaqillqankuhinaspataqsiq'inku.
 Qalluwatanakunata, takiykunata, watuchikuykunata, ¿Imaynatataqimaymanarikch'aqqillqakunatapa qarichisun?  Pisipisimantachaninchaspa: Qalluwatanakunata,
harawikunata, hawariykunata, willakuykunata,
takiykunata, watuchikuykunata, harawikunata,
ñawpawillakuykunata, aranway,
mikhunawayk'usqakunamanta; qillqana. hawariykunata, willakuykunata, ñawpawillakuykunata,
aranway, mikhunawayk'usqakunamanta;
 Sallqa uywakuna, t'ikakuna, qurahampikuna, yuyayninmanhinaqillqanku.
mikhuykunamanta, pachamamanta, q'ihuq'ihu, ¿Imapaqtaqpachamamaqch'ikunkunataqhawaspaqillqasunchik  yachasqankunamanta, Sallqa uywakunamanta,
illapach'ikunkunataqillqana. ? t'ikakunamanta, qurahampikunamanta,
mikhuykunamanta, pachamamanta, q'ihuq'ihu,
illapamantach'ikunkunamantaqillqanku.
 sutinta, yawarmasikunasutinta, runa sutikunata;  Hatunqillqawan qallariyninpi; sutinta,

12. ayllu, llaqta, suyu; sutikunataqillqana. ¿Pikunaqsutintaqhatunqillqawanqillqakun? yawarmasikunasutinta, runa sutikunata; ayllu, llaqta,
suyu; sutikunataqillqanku.
 Qillqaykunapi kay ch'ikukunata riqsin: samaych'iku  Qillqakunapich'ikukunata: samaych'iku (,), ch'iku(.),
(,), ch'iku(.), phinkiqch'iku(.), tukuchiych'iku (.), ¿Imach'ikukunatataqqillqaallinrimananpaqchurakunan? phinkiqch'iku(.), tukuchiych'iku (.), allqaqch'iku(...),
allqaqch'iku(...), hatunsamanach'iku(;), hatunsamanach'iku(;), tapukunach'iku (¿?),
tapukunach'iku (¿?), wisq'aqtuyru ((...)), wisq'aqtuyru ((...)), qapariych'iku (¡!) ch'ususiq'ich'iku(-)
qapariych'iku (¡!) ch'ususiq'ich'iku(-). allin qillqarimananpaq chaninchanku.
 Allinta chaninchaspa sutinkuta, yawarmasi, ayllu, llaqta,
 sutinta, yawarmasi, ayllu, llaqta, suyu, apu, mayu,
suyu, apu, mayu, qucha, chay sutikunatahatun,
qucha, chay sutikunatahatunqillqakunawanqillqana.
¿Imarimaykunatataqhatun, huch'uyqillqawanqillqana? huch'uyqillqakunawanimaqillqanku.
 Allin kawsay chaninchanapaq kanan: ayni,  Qillqakunata allinkawsay chaninchanapaq: ayni,
yanapakuy, mink'a, napaykukuy, qhawaykukuy, yanapakuy, mink'a, napaykukuy, qhawaykukuy,
khuyapayakuyqillqana. ¿Imapaqtaq chay khuyapayakuymantaima, paqarichinku.
allinkawsaychaninchaqqillqakunataqillqasun?

13. IV T’AQA
Primaria IV CICLO: Quechua Lengua Materna (L1)
SINCHI ALLIN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHAQASQAKUNA
UYARIY
 Ayllunchikpaq kawsayninmanta uyarisun.  ¿Imaynatan, maypitaq, hayk’aqtaq, imapaqtaq,  Ayllunchikpak rayminmanta, takiyninkunamanta,
imatataq, kunan ayllunchikpaq kawsayninmanta tusuyninkunamanta, mikhuyninkunamanta
p’achankunamanta, umalliqkunamanta; allinta
 Ñawpaqpacha willakuykunamanta uyarisun. uyarisunchik?.
uyarispa chaninchasun.
 Ñawpaqpacha willakuykunata, harawikunata,
qalluwatanakunata, watuchikunata; uyarispa allinta
 Musuq willakuykunamanta uyarisun. chaninchasun.
 Musuq willakuykunamanta, harawikunamanta,
qalluwatanakunamanta, watuchikunamanta;
uyarispa sumaqta chaninchasun.
RIMAY  ¿Imaynatataq ayllunchikmanta,
 Ayllunchikpaq kawsayninmanta rimasun. yawarmasinchikmanta, sapanka  Ayllunchikpaq uywa mirayninkunamanta, chakra
kawsayninchismanta rimasun? urichiyninmanta, wasichakuymanta,
masachakuymanta; chaninchaspa rimasun.
 Qhari warmi masachakuymanta, wawankunamanta,
 Yawarmasinchikkunamanta rimasun wayqipananchikkunamanta; kusisqalla rimasun.
 Kawsayninchismanta, llank’ayninchismanta,
yachayninchismantawan; allinta chaninchaspa
 Sapanka Kawsayninchikmanta rimasun. rimasun.
NAWINCHAY
 Ayllunchikpaq uywankunamanta ñawinchasun.  ¿Imaynatataq yachaqasunman, llapan  Ayllunchikpaq wasi uywakunamanta, sallqa
ñawinchasqanchista? uywakunamanta ñawinchasun.
 Pachamamaman haywariymanta ñawinchasun.
 Pachamamanchikpi, imaymana  ¿Imakunatataq willawanchik llapan qillqasqakuna?  Apunchikkunaman, quchanchikkunaman
llank’asqakunamanta, khawasqanchikmanta, haywariymanta ñawinchasun.
ñawinchasun.  Ayllunchikpaq willakuykunamanta,
harawikunamanta, qalluwatanakunamanta,
 Ayllunchikpaq kawsayninmanta ñawinchasun. watuchikunamanta, takiykunamanta; allinta
ñawinchasun.
 Imaymana qillqasqakunata ñawinchasun.  Willakuy qillqanakunamanta, kamachiy
qillqanakunamanta,
 Ñawpaq kamasqakunamanta, Pukllana
qillqakunamanta, Mikhuna qillqakunamanta allinta
lakispa ñawinchasun.

14. QILLQAY
 Munasqanchikman hina imaymana qillqaykunata  ¿Imaynatataq qillqaykunata paqarichisunman?  Ayllumanta, llaqtamanta, suyumanta;
Willakuykunata qillqasun.
paqarichin.  ¿Imaynatataq ñan maskarispa, allin qillqaykunata
 Apaykachakmanta, iñiqmanta, qullqikamanamanta,
paqarichisunman? pukllaymanta allin qillqayta paqarichisun.
 Imaymana willakuykunata paqarichin.  ¿Imayna llank’asqataq kanan qillqasqanchiskuna?  Tukuy unquykunapaq qura hampikunamanta
 ¿Ima ch’ikukunataq kanman, allin qillqanapaq? qillqasun.
 Imaymana qillqaykunata yachaywasinchikpi
ch’uwanchasunchik.  Imaymana willakuykunata, harawikunata,
takiykunata, qalluwatanakunata, simp’asqa
simikunata qillqaspa ch’uwanchasunchik.
 Qillqan willakuykunata, harawikunata,
qalluwatanakunata,
Takiykunata, watuchikunata allinta ch’ikukunata
chaninchaspa.
 Hatun qillqakunata, huch’uy qillqakunata allinta
lakispa qillqasun.
 Kay ch’ikukunawan: ch’iku(.), phinkiq ch’iku(.), qatiq
ch’iku(.), hatun samana ch’iku(;), tukuchay ch’iku(.),
samay ch’iku(,), tapukuy ch’iku(¿?), musphanay
ch’iku(¡!), wisq’aq tuyru(),allin qillqayta paqarichisun.

15. V TÁQA
Primaria V CICLO Quechua: Lengua Materna (L1)
SINCHI ALLIN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHAQASQAKUNA
UYARIY, HAP’IQAY RUNA SIMIPI
 Ayllunchikpaq, wak llaqtakunaq llapan  ¿Imaynatataq waqanakunata waqachiyta  Imaymana ayllunchikpa ,wak suyukunaq
Kawsayninkunamanta, waqanankunata waqachikpa atisunman? Kawsayninkunamanta, allinta waqanankunata
takisunchik, tususunchik. waqachikpa takin, tusun.
 Uyarisqanchikman hina musuq hunt’asqa  ¿Imakunawantaq musuq hunt’asqa rimaykunata  Allin yuyaypi Uyarisqanman hina musuq hunt’asqa
rimaykunata wakichisunchik. wakichisunman? rimaykunata wakichin.
 Pachamamapi imaymana t’uqyakunamanta, wasi  ¿Pikunamantan, imakunamantan yachaykunari  Pachamamapi imaymana kaqkunamanta,
uywakunamanta, sallqa uywakunamanta, hatarin? kawsayninkunamanta, tukuy ima yachayninmanta
apukunamanta, tukuy ima yachayninkunamanta riman.
riman
RIMAY
 Wasipi, ayllupi, yachaywasipi musuq willakuykunata  ¿Imaynatataq willakuykunata rimana?  Imaymana musuq willakuykuna uyarisqanta
uyarisqanchikmanta willanakunku. hap’iqasqanman hina allin chaninnimpi willakun.
 Mana yachasqanchik simikunamanta rimayninchik  ¿Imaynatataq mana riqsisqa simikunata simi  Simi pirwapi, mana riqsisqa rimaykunata ratu tarin.
wiñarinanpaq simipirwata tapukusunchik. pirwapi usqhay tarinapaq machkhana?
 Qillqamayt’u ñawinchasqanchikmanta tapunakuspa  ¿Imaynatataq tapukuykunata ñawinchasqamanta  Imaymana tapukuykunata yuyaypi, chaninninpi
kutichinakusunchik. hatarinman? kutichin
¿Imayna qillqas kasqa? ¿Imatas qillqa
willawanchik? ¿Pikunamantas riman? ¿Maypi
kasqankumanta? ¿Imatas rurasqanku?
QHAWARIY
 Ayllunchikpi imaymana llank’ayninchikkunata  ¿Kunan llank’aywan; ñawpaq llank’aywan  Ayllunchikpi imaymana llank’ayninkunata
qhawarisunchik, chakmayta, hasp’iyta, hallmayta, kasqanchu kanman? Sumaqta qhawarin.
hampiyta imaymanakunatawan
 Pachamamaq ch’ikunkunata, sallqa uywaq  ¿Imapaqtaq chay ch’ikukunari qhawanchik ?¿  Pachamamaq , sallqa uywakunaq willakuyninta
puriyninta qhawarispa musuq qillqakunata imankunatataq chay ch’ikukuna willakun? ¿Chay qhawaspa, uyarispa hap’iqaspa allinta ch’ikukunata
paqarichinku yachaykuna kawsayninchispi Yanapakunchu? ñawinchan.
ÑAWINCHAY
 Kamachikuq qillqakunamanta nisqanman hina.  ¿Imaynatataq, imakunawantaq tupachisuwan,  Rurayninchikkunamanta kamachikuq qillqakunaq
ruranapaq(mikhunakunamanta, hampi hunt’asunman imaymana ruraykunata? nisqanman hina allinta ch’uyanchasqata ruran.
tupachiykunamanta, llapa imaymana
ruraykunamantawan ch’uyanchasunchik).

16.  Yachayninchikta imaymana qillqa mayt’ukunapi  ¿Imaynatataq ñawinchasqaykiri yachayniykiman  Qillqa mayt’ukunapi, kawsaykunamanta
kawsaykunamanta ñawinchaspa, hap’iqaspa astawan yanapan? hap’iqasqanman hina hamut’arispa hunt’achin.
hunt’achin.
 Qillqa mayt’u ñawinchasqanchikmanta tapunakuspa  ¿Ñawinchasqanchikmanta, imaynatataq  Qillqa mayt’u ñawinchasqanman hina
kutichinakunku. tapunakuyta qallarisunman? tapukuykunata chaninpi kutichin.
¿Imayna qillqas kasqa? ¿Imata qillqa
willawanchik? ¿Pikunamantas riman? ¿Maypi?
¿Imatas rurasqaku?
QILLQAY
 Ayllukunaq, llaqtakunaq, suyukunaq ñawpa  ¿Ñawpaq, kunan kawsayninchiskunamanta;  Ñawpanchikkunaq yachayninkunata allinta
kawsayñinta, yachayñinta, rurayñinta qayllacharispa imaynana qillqakunata hatarichisunman? t’aqwirispa qillqan.
qillqan.
 Pachamamaman haywakuypi, t’inkaykunapi,  Imayna rikch’aq qillqakunataq yachayniykimanta  Kawsay yachayninkunamanta munay takiykunata,
ch’allaykunapi mañakuykunata, takiykunata, hatarinman harawikunata qillqaspa paqarichin.
harawikunata qillqaspa paqarichin.
 Simi taqikunamanta simita akllaspa hunt’asqa  ¿Imaynatan hunt’asqa simikunata simi  Imaymana hunt’asqa simikunata, musuq akllasqa
simikunata kaman (paqarichin). taqikunawan paqarichina? simiwan paqarichin.
 Ayllunchikmanta, huk ayllukunamantawan, qallu  ¿Imaynatataq qallu watana, watuchi, harawi  Qallu watanakunata , watuchikunata , harawikunata
watana, watuchi, harawi yachasqanchik pataman yachasqanchikuna pataman huk kunata yachasqan pataman musuqmanta wakichikpa
hukkunata kamasunchik (wakichisunchik). wakichina? qillqayta paqarichin.
 Chiqaq, mana chiqaq willakuykunata rimaspa huñu  Chiqaq, mana chiqaq willakuykunata, rimay huñu
simikunawan paqarichinku.  ¿Imaynatan chiqaq , mana chiqaq kasqan simikunawan paqarichin.
willakuykunata t’aqarisunman?
 Kastilla simi qillqakunata, runa simiman tikrarinku.  Kastilla simi qillqakunata chiqaqta, chaninpi runa
 ¿Imaynatataq castilla simita, runa simiman simiman tikrarin.
tikrasunman?

17. QALLARIY YACHAY
Primaria: Quechua Segunda Lengua L2 (nivel basico)
HATUN
SINCHI ALLIN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHASQAKUNA
YACHAYKUNA
(SABERES FUNDAMENTALES) (PROBLEMATIZACIÓN) (SABERES APRENDIDOS)
(EJES)
 Napaykuykuna ¿Napaykuy kuraqñinkunata?  Napaykun llipin runakunata
I  Sutinchismanta
Nuqamanta,
 Kurkunmanta
Yawar
wasiymantawan.  Huch’uy sutikunata killqan
 Yawarmasinmanta Sutinta atin yawarmasikunaqta jinallataq wasi
( personal y Familia) kawsaykunata
 Wasinmanta
 Wasi kawsayninmanta
 Achahala ¿imaynatataq yachaqasunman ñawinchayta runa  Sutichan achahalakunata
simi achahalakunata?
II  P’unchawkuna, killakuna, watakuna ¿imapaqtaq sutichanchis p´unchawkunata  Sutichan p’unchawkunata
Yachay wasi hinallataq killakunatawanri? killakunatawan
(Escuela)  Yachaywasimanta ¿imakunataq yachaywasinchispaq  Aysarin yachaywasiq kawsaykunata
kausayñinkuna?
 Yupaykuna, Llimp’ikuna ¿imaynatataq riqsisunman yupaykunata jinallataq  Riqsin yupaykunata jinallataq
llimp’ikunata? llimp’ikunata
Llank’ana wasikuna ¿sutichasunmanchu yawar masinchiskunaq Sutichan llank’ana wasikunata
Yawar masiq kusikuynin rurayñinkunata? Sutichan yawar masiq kusikuyninta
Yawarmasiq llank’aynin Sutichan yawarmasiq llank’ayninta
III
Qura hampi ¿imapaqtaq sutichasun qura hampikunata? Sutichan qura hampikunata, unk’uy
Llaqtanmanta
hampikunapaq
(Pueblo)
Pachamama ¿riqsinchischu pachamamanchista?
riqsin pachamamanchista

18. CHAWPI YACHAQAYPI.
Primaria: Quechua Segunda Lengua L2 (Nivel intermedio)
HATUN
SINCHI ALLIN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHAQASQAKUNA
YACHAYKUNA
Ñuqamanta (yo)  Napaykuykunata uyarispa, rimayta atin. ¿Imaynatataq, maypitaq,  Imaynalla kachkanki, allin, waliq, khusa: ñuqa,
pikunawantaq, napaykunakunku? kan, pay, ñuqanchik chaykunata rimanku.
¿Hayk’aqtaq, imakunapitaq rimanku  Yachachik sutinta willakun chaymanta
 Sumaq rimaykunata riman. sumaq rimayta? sutinkunata tapun.
 Sutinta, watanta willakun ¿Maypitaq, imapaqtaq, willanakunku?  Sumaq rimaykunata: Sullpay, añaychay, mirá,
yachaqmasinkunaman. ama hina kaychu rimanchik.
 Sutinkuta, watankuta sapanka willanakunku.
¿Imaynatataq kurkunchispaq
 Kurkumpaq kaqninkunata, phasminkunata yachasun?
phasminkunata willakun, siq’in, llimp’in,
qillqan.  Kurkunkuta riqsinku: Uma,ñawi, ninri, sinqa,
uya, simi, kunka, rikra, qhasqu, t’ipi, puputi,
¿Ima rurasqankutataq willanakunku? chaki, maki chaykunata willakunku, siq’inku,
 Imayna rikusqankuman hina llimp’inku, qillqanku ima.
kawsaynimpi purisqanmanta willakun.
 Imayna munasqan pukllasqanmanta,
tusuyninmanta, takiyninmanta, purisqanmanta
willakun.
Yawar masimanta  Yawarmasinpaq sutinkunata willakun ¿Pikunaq sutinkunatataq  Tatamamanpaq, wayqinkunaq, panankunaq,
(familia) Tatamamanpaq, wayqinkunaq, willanakunku? awichunkunaq sutinta willakunku.
panankunaq, awichunkunaq sutinta
willakun. ¿Imakunamantataq willanakunku?  Wasimpi rurasqanmanta rimanku:
puñusqanmanta, musquynimanta,
 Wasimpi imaymana rurasqankunamanta mikhusqanmanta, rurasqanmanta, willakunku.
willakun.
Yachaywasimanta  Yachaywasimanta sutinkunata willakun. ¿ yachaywasiyki Imayna rakisqataq  Yachaywasi Umalliqkunaq, yachachiqkunaq
(escuela) tarikun? yachaqaq masinkuna sutinkunata willakunku.
 Yachaywasi ukhupi kan: umalliq wasin,
 Yachaywasi ukhupi ima kaqkunamanta yachaqaq wasin, mayt’u tantana wasi,
qhawaspa riman, ñawinchan, qillqan, ¿Ima wasikunataq yachaywasipi kan? wayk’una wasi, taqi tantana wasi, hisp’ana wasi

19. yuyaychakun. chaykunamanta rimanku, ñawinchanku,
qillqanku.
 Ñawpaq Takiykunata, watuchikunata,
 Ñawpaq ¿Ima kunatataq ñawinchankuman, harawikunata, qalluwatanakunata, simp’asqa
yachaykunamanta,qillqaykunamanta llimp’inkuman, qillqankuman? simikuna yuyaychakuspa
yuyaychakuspa riman. rimanku,ñawinchanku,qillqanku.
 Achahalata qhawaspa allinta riqsinku,
¿Imaynatataq runasimita ñawinchanku, qillqanku. (Simples, aspiradas y
 Runa simita riqsisqanman hina musuq atiqasuwan? glotalizadas)
qillqayta paqarichin.
Llaqtamanta  Llaqtanchikpaq umalliqkunamanta riman. ¿pi umalliqkunamantataq rimasun,  Llaqtanchikpaq umalliqkunamanta sutinkuta
(pueblo) qillqasun? tapukuspa, qillqanku.
 Llaqtapi imaymana llank’aykunamanta
qhawarispa riman. ¿Ima llank’aykunamantataq rimanku?  Llaqtanchikpaq llank’ayninkuna:
Awaykunamanta(lliklla, phullu, chumpi,
ch’uspa, istalla, chusi); wiquy (wiriti, ch’uspa,
kunka ch’uqana, chumpa, wara); t’urumanta
rurasqakuna(chuwa, manka, llimp’isqa chuwa,
hik’i, chatu,quncha, t’ika
churana).chaykunamanta rimanku.
 Llaqtanchikpaq kawsaynikunamanta
 Llaqtanchikpi tukuy mukhuynin: kinuwa,
riman, ñawinchan, qillqan.
¿Ima mikhunakunatataq riqsinku? qañiwa,siwara, sara, hawas, uqa, isañu
chaykunamanta yuyaychasunchik.
¿Ima qura hampikunatataq riqsinku?
 Qura hampikunamanta: salwiya, muña,
ch’irich’iri, itapallu, sunila, k’uruk’uru, llantin.
¿Ima uywakunatataq riqsinku?  Uywanchikkunamanta: allqu, misi, wallpa,
waka, uha…
¿ima raymikunataq kan llaqtanchikpi?
 Llaqtanchispaq rayminkuna: Masachakuy,
wasichakuy, pachamamaman hayway,
taripakuy, rutuchi, sutichay, pukllay,
siñalakuy…

20. TUKUY YACHAYKUNA (QHAPAQ CHANIN YACHAY)
Primaria: Quechua Segunda Lengua L2 (nivel avanzado)
HATUN
SINCHI ALLIN YACHAYKUNA SASACHAYKUNA YACHAYKUNA YACHAQASQA
YACHAYKUNA
Llakiykunamanta, ¿Imaynatataq kusikusqanmanta llakikuyninmanta Allinta kusikuyninmanta, llakikuyninmanta willakun
kusikuykunamantawan. willakun sumaq kausaypaq? hinallataq qillqan.
Ruwasqanchismanta. ¿imaynatataq allin ruwasqanta riqsichin? Runachakunanpaq, wasimpi imaymana ruwakunata
I allinta ruwan.
Nuqamanta, Unquykunamanta ¿Atinmanchu unquykunamanta hampkunamantawan Unquykunamanta ñawinchan hinaspataq riman,
Yawar allin rimayta? hinallataq imayna alliyachiyta yachan.
wasiymantawan. Kawsaykunamanta ¿imaynatataq sumaq kawsayta taripan?
(Yo personal y Sumaq kawsayninkunamanta. Allin willakuyta
Familia) Wasinmanta ¿Wasimchismanta imayna ruwasqataq chaymanta yachan imayna ruwasqataq wasin, chaymanta
rimasunmanchu? qillqan.
Llaqtaypi. ¿Yachanchu llaqtampaq kawsayninkunamanta allin Tukuy llaqtampaq kawsayninta riqsisqantmanta
qillqayata? hina willakun chaymanta allinta qillqan.
Rimay huñusqa (hatun ¿Imaynatataq yachaqan rimay huñusqakunata allin Rimay huñusqakunata allinta qillqan.
qillqasqakuna) qillanaqmpaq? Watak p’unchawninkunata, killankunata, wata
Wata , killa, wata muyuy. ¿Allintachu riqsin watamuyuykunata qillqanampaq? muyuqninmanta ima. Qillqan.
Yachaywasinchik. ¿Allintachu yachaywasinta riqsin, allin sut´i
qillqanampaq?  Yachaywasinmanta riqsisqanman hina allin
sut’ita qillqan hinallataq willakun.
Hatun yupaykuna ¿Imaynatataq hatun yupaykunata wakichin?  Yachaywasinmanta llakikuykunata hallich’an
Llimp’ikuna. ¿Ima niytataq munan llimp’ikuna, chaykunata allinta chaninchaspa muñay kawsay kanampaq.
II riqsinchu? Yachanña hatun yupaykunata imayna allin
Yachay wasi Maqanakuykuna wakichiyta.
(escuela) ¿Maqanakuykunata, ch’ahwaykunata ima hallich’ayta  Tusuqkunaq p’achanta qhawaspa llimp’inkunata
yachanchikchu? riqsihatan.
 Unay watakunapi p’achakunata ruwasqakunata
siq’in hinallataq llimp’in.
 Maqanakuykunata, ch’ahwaykunatapis riqsin
hinallataq yachan imayna hallich’ayta..

21. Umalliqkunamanta ¿ llaqta umalliqkunata hinallataq kamachikuqkunaqta Imaynatachus llaqta umalliqkuna hinallataq
kamachikuqkunamantawan imaynatachus llaqtanchista purichichkan chaykunata, kamachikuqkuna purichkanku llank’aypi
riqsinkuchu? chaykunamanta allinta riqsin, rimallantaq,
yachanankupaq.
Raymikuna ¿Riqsinchu rayminkunamanta allinta qilqnampaq? Llaqtaq rayminkunamanta willakunku hinaspataq
qillqanku.
Llaqtaq sasachayninkuna Riqsin, ima llakiykunataq kachkan Mama
Llank’aykuna. ¿Llaqtanchispaq sasachakuyninta yachanchikchu Quchamanta,chaymantataq imayna hallich’anapaq
hallich’ayta? chaninchaykunata machkhan.
Qurakuna ¿Ima llank’aykunataq kan llaqtanchikpi?  Tukuy sunquwan imaymana llank’aykunata riqsin
llaqtanmanta, musuq kawsaypaq.
¿imaynatataq qura hampikunata hinallataq mana qura  Imachuk chakrakuna llankanapaq, chaykunata
Pachamama makiwan hampiqta riqsin? qhawan qillqanampaq, chayamantataq
ruwasqakuna wakinkunaman taripachin yachaqasqanta.
¿Pachamamq sut’inchakusqanta riqsinchischu?  Uywamichiq kawsayninkunata allinta riqsin
¿Makiwan ruwasqakunata imaynatataq wakin hinallataq chaninchaspa munan chay
IV runamasikunaman riqsichisunman? ruwaykunata.
Llaqtanmanta  Quri llank’aqkunamanta ñawinchan,
(Pueblo) chaninchasqanmahinataq riman.
 Qura hampikunata allinta riqsin; hinaspataq, kay
qura hampikunamanta qillqan.
 Mana qura hampiqta riqsillantaq
 Hanaq pachak tikrakusqanta sunquchan.
 Ch’allaykunamanta t’inkaykunamantawan
kikinchaspa riqsin.
 Pachamamanchista chaninchaspa waqaychan
hinallataq amachayta yanapallantaq, allin
kawsaymanta rimaspa.
 Phuchkata, k’antinata, misminata ima riqsin
hinaspataq wakin runamasikunaman tukuy
yachaqasqanta riqsichillantaq.
 Qatanakunata, q’ipinakunata imayna p’itasqataq,
chayta yachan.
 Llink’iwan, t’uruwan ruwasqakunata tukuy
sunquwan munan.

22. AYMARA ARUSATA WALI YATIQAPXAÑANI (KIMSIRISARTA)
Primaria III Ciclo; aimara Lengua Materna (L1)
YATIÑA CHHIJNUQAÑANAKA JISTAWINAKA ARUSKIPAÑATAKI YATIQATA YATIQAWINAKA
AMUYT´AÑA:
 Utanakasana kunaymana arunaka  ¿Kunjamsa utanakasana kunaymana arunaka ist´asinsti
ist´asina amuyt´aña. amuyt’apsnaxa?  Utanakasana kunaymana arunaka ist´asina
amuyt´apxi.
 Ayllusana phunchachawinakapata  ¿Kunjamsa ayllusana phunchachawinakasata amuyt’apsnaxa?
amuyt’aña.
 ¿Kunjamsa siwsawinakasata, yatiyawinakasata, amuyt´apxsnaxa?  Ayllusana phunchachawinakapata amuyt’apxi.
 Siwsawinakata, yatiyawinakata,
amuyt´aña.  ¿Kunatakisa yatiqawisanxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña,  Siwsawinakata, yatiyawinakata, amuyt´apxi.
chanichaña Puno markana qillqirinakana,qamasanakapa,
luratanaka aylluparjama uñt’apsnaxa?  Yatiqawisanxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña,
 Yatiqawinsanxa: uñt´aña, amuyt´aña, chanichaña Puno markana
arsuña, chanichaña Puno markana  ¿Jach’a mallkuru irnaqawinakapata sikt’asisa/jiskht’asisa qillqirinakana,qamasanakapa, luratanaka
qillqirinakana,qamasanakapa, chanichaña Puno markana qillqirinakana qamasanaka, aylluparjama uñt’apxi.
luratanaka aylluparjama uñt’aña. lurawinakapa uñt’apxsnaxa?
 Jach’a mallkuru irnaqawinakapata  Jach’a mallkuru irnaqawinakapata
sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña Puno sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña Puno markana
markana qillqirinakana qamasanaka, qillqirinakana qamasanaka, lurawinakapa uñt’apxi.
lurawinakapa uñt’aña.
ARSUÑA:
 Uywachata uywanakata arsuña  ¿Kuna uywanaksa utanxa uywastanxa?  Uywachata uywanakata arsupxi
 Yapunakanakunaymanaachutapaarsuñ  ¿kunjamsaachunakaachuyastanxa?  Kunaymanayapuachunakataarsupxi
a  ¿kawkinsa, kunjamasachawllanakastijakasipxixa?  Chawllajakawinakapataarsupxi
 Chawllanajakawipataarsuña  ¿Kuna pampa quraqullanakampisaqullasipxtanxa?  Pampa quraqullanakataarsupxi.
 Qullaquranakataarsuña  ¿kunjamasajiwasanawilamasinakanasanajakawinakapaxa?  Wilamasinakasanajakawinakapataarsupxi.
 Wilajathajakawinakapataarsuña  ¿Kunsakatjawinakata, laxrachinjanakata,  Kunaymanaqillqatanakaamuyt’asinaarsupxi.
 Qillqatanakataamuyt´asina warurt’anakataamuyt’apsanaxa?  Kunaymanasixsutanakataarsupxi
(katjawinaka, laxrachinjanakana,  ¿kunasixsutanakatsaarsustanxa?
warurt´a) arsuña.
 Kunaymanasixsutanakataarsuña.
 Lumasanakatakunaymanauñanchayiri.

23. ULLAÑA:
 Sixsutanaka, sallaaru, lankhuaru,  ¿Kuna sixsutanaksa, sallaaru, lankhuaru,  sixsutanaka, sallaaru, lankhuaru,
t´aqaaruyaqhanakampitaullaña. t´aqaaruyaqhanakampitaullsnaxa? t´aqaaruyaqhanakampitayatipxi
 Ayllusana: sixsutanaka, sallaaru,  ¿kunjamsaayllusana: sixsutanaka, sallaaru, lankhuaru,  Ayllusana: sixsutanaka, sallaaru, lankhuaru,
lankhuaru, t´aqaaruyaqhanakampitaullsnati? t´aqaaruyaqhanakampitayatipxi
t´aqaaruyaqhanakampitaullaña.  ¿Qillqañaxakunkaaru (sallathuru), t´aqaaru, arunaka,
 Kunkaaru (sallathuru), t´aqaaru, arjañaullsnati?.  Qillqañaxa: kunkaaru (sallathuru), t´aqaaru, arunaka,
arunakaarjasnaqillqaña..  ¿Yanapasiñaarunakataullsnati?: arjañayatipxi.
 Yanapasiñaarunakatayatiña.  Yanapasiñaarunakatayatiñani:
 Pankanakataamuyt´asina (katjawinaka,  ¿Panqaqillqatanakataamuyt´asina (katjawinaka,  Panqaqillqatanakata: amuyt´asina (katjawinaka,
laxrachinjanakana, warurt´a) arsuña. laxrachinjanakana, warurt´a) ullsnati? laxrachinjanakana, warurt´a) yatipxi
 ¿Kunaymanasixsutanakataullsnati?  Kunaymanasixsutanakatayatipxi
 Kunaymanasixsutanakataullaña.
QILLQAÑA:
 Sixsutanaka, sallaaru, lankhuaru,  ¿Kunjamsa sixsutanaka, salla aru, lankhu aru, t´aqa aru  Sixsutanaka, salla aru, lankhu aru, t´aqa aru
t´aqaaruyaqhanakampitaqillqaña. yaqhanakampita qillqapxsnaxa? yaqhanakampita chiqaparu qillqapxi.
 Ayllusana: sixsutanaka, sallaaru,
lankhuaru,  ¿Kunjamsa ayllusana: sixsutanaka, salla aru, lankhu aru, t´aqa aru  Ayllusana: sixsutanaka, salla aru, lankhu aru, t´aqa
t´aqaaruyaqhanakampitaqillqaña. yaqhanakampita qillqapsnaxa? aru yaqhanakampita wakicht’atarjama qillqapxi.
 Yanapasisa: jach´anchiriarunaka,  ¿Kunatakisa yanapasisa: jach´anchiri arunaka, jisk´anchiri arunaka,  Yanapasisa: jach´anchiri arunaka, jisk´anchiri
jisk´anchiriarunaka, qachu, qachu, urqu uñachayiri arunaka qillqapsnaxa? arunaka, qachu, urqu uñachayiri arunaka chiqaparu
urquuñachayiriarunakaqillqaña. qillqapxi.
 ¿Kunjamsa kunaymana sixsutanakata qillqapsnaxa?
 Kunaymanasixsutanakataqillqaña.  Kunaymana sixsutanakata uñjasna qillqapxi.

24. AYMARA ARUSATA WALI YATIQAPXAÑANI (PUSIRSARTA)
Primaria IV Ciclo; aimara como Lengua Materna (L1)
YATIÑA CHHIJNUQAÑANAKA JISTAWINAKA ARUSKIPAÑATAKI YATIQATA YATIQAWINAKA
AMUYT´AÑA:
 Utanakapana kunaymana arunaka ist´asna-  ¿Utanakapanxa kunaymana arunaka ist´asina  Utanakapanxa kunaymana arunaka ist´asina
ist´awsina, sarnaqawirjama yatikipasina amuyt´snati?. amuyt´aña yatipxi.
amuyt´aña.  ¿Ayllupana phunchawinakapata amuyt’nati?.
 Ayllupana phunchachawinakapata  ¿Siwsawinakata yatiyawinakata amuyt´snati?  Ayllupana phunchawinakapata amuyt’aña
jakawinakapata amuyt’aña.  ¿Yatikipawinxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña, yatipxi.
 Siwsawinakata,yatiyawinakata qamawiparjama chanichaña puno markana qilqirinakana  Siwsawinakata yatiyawinakata amuyt´aña yatipxi
amuyt´aña. qamasanakapa luratanaka aylluparjama  Yatikipawinxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña,
 Yatiqapawinxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña, uñt’snati? chanichaña puno markana qilqirinakana
chanichaña, Puno markana qillqirinakana,  ¿Jach’a mallkuru irnaqawinakapata qamasanakapa luratanaka aylluparjama uñt’aña
qamasanakapa luratanaka, markaparjama sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña puno markana yatipxi
uñt’aña. qilqirinakana qamasanaka lurawinakapa  Jach’a mallkuru irnaqawinakapata
 Jach’a mallkuru irnaqawinakapata uñt’aña? sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña puno markana
sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña Puno markana qilqirinakana qamasanaka lurawinakapa uñt’aña
qillqirinakana qamasanaka lurawinakapa, yatipxi.
jakawinakaparu uñt’aña.
ARSUÑA:
 uywanakasata yaqha uywanakata arsuña  ¿Kuna uywanaksa Ayllusanxa uywastanxa?  Aylluna uywachata uywanakata arsupxi
 Yapuchatanakana kunaymana achutapata  ¿kuna achunaksa yapuchastanxa?  Kunaymana yapuchata achunakata arsupxi
arsuña
 Chawlla phayaña tuqita arsuña  ¿kuna chawlla phayatanaksa maq’asipxtanxa?  Chawlla phayatanakata arsupxi
 Qulla quranakata kunaymana usunaka  ¿Kuna pampa qura qullanakampisa  Pampa qura qullanakata arsupxi.
qullasipxtanxa?
qullawipata arsuña.
 Wila masinakasana jakawinakapata arsupxi.
 Wila masinakana (phamilla) yatiña uta
 ¿kunjamasa jiwasana wila masinakanasana
(p´iqinchiri, yatichiri, yatiqiri; q´umachiri, jakawinakapaxa?
jakawinakapata arsuña.
 Qillqatanakata amuyt´asina (jarawi, jawari,  ¿Kunsa katjawinakata, laxra chinjanakata,  Kunaymana qillqatanaka amuyt’asina arsupxi.
warurt´a, katjanaka, larusiñanaka) arsuña. warurt’anakata amuyt’apsanaxa?
 Kunaymana sixsutanakata, jamuqatata arsuña.  ¿kuna sixsutanakatsa arsustanxa?  Kunaymana sixsutanakata arsupxi
 Lumasanakata kunaymana chimpunaka
uñanchayiri.

25. ULLAÑA:
 Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,  ¿Kunjamsa jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,  Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,
chimpunaka, sawuta, p´itata, k’anata, chimpunaka, sawuta, p´itata, k’anata, chimpunaka, sawuta, p´itata, k’anata,
isinakapata; yaqha marka isinakata ullaña. isinakapata; yaqha marka isinakata isinakapata; yaqha marka isinakata ullapxi.
ullapxsnaxa?
 Markasana: Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,  ¿Kunatakisa markasana: Jamuqanaka, qutu aru,  Markasana: Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,
chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka, lumasanaka, chimpunaka, sawutanaka, chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka,
yaqhanakampita ullaña. p´itatanaka, isinaka, yaqhanakampita yaqhanakampita ullapxi.
ullapxsnaxa?
 Aruchiri pacha, aruchiri, mayjt´ayiri arunaka,  ¿Kunatakisa aruchiri pacha, aruchiri, mayjt´ayiri  Aruchiri pacha, aruchiri, mayjt´ayiri arunaka,
lanti sutinaka, arumasi arunaka, kuti arunaka, arunaka, lanti sutinaka, arumasi arunaka, kuti lanti sutinaka, arumasi arunaka, kuti arunaka,
kikpjama arunaka, chiqa pacha arunaka qillqaña. arunaka, kikpjama arunaka, chiqa pacha kikpjama arunaka, chiqa pacha arunaka
 Yatiyawi arunaka yanapasiñataki arunakata arunaka qillqapxsnaxa? chiqaparu qillqapxi.
yatiña.  ¿Kunatakisa yatiyawi arunaka yanapasiñataki  Yatiyawi arunaka yanapasiñataki arunakata
 Pankanakata amuyt´asina (jarawi, jawari, arunakata yatiqapxsnaxa? qhana yatipxi.
warurt´a, katjanaka, larusiñanaka)mullja, muspa  ¿Kunjamsa Pankanakata amuyt´asina (jarawi,  Pankanakata amuyt´asina (jarawi, jawari,
arsuña. jawari, warurt´a, katjanaka, larusiñanaka)mullja, warurt´a, katjanaka, larusiñanaka)mullja, muspha
 Kunaymana sixsutanaka, jamuqataru ullaña. muspha arsupxsnaxa? qhana arsupxi.
 ¿Kunatakisa kunaymana sixsutanaka,  Kunaymana sixsutanaka, jamuqataru uñxatasna
jamuqataru ullapxsnaxa? ullapxi.
QILLQAÑA:
 Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,  ¿Kunjamsa jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,  Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,
chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka, chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka, chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka,
yaqhanakampita qillqaña. yaqhanakampita qillqapxsnaxa? yaqhanakampita aski amuyt’asna qillqapxi.
 ¿Kunatakisa markasana: Jamuqanaka, qutu aru,
 Markasana: Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka, lumasanaka, chimpunaka, sawutanaka,  Markasana: Jamuqanaka, qutu aru, lumasanaka,
chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka, p´itatanaka, isinaka, yaqhanakampita chimpunaka, sawutanaka, p´itatanaka, isinaka,
yaqhanakampita qillqaña. qillqapxsnaxa? yaqhanakampita yatxatasna qillqapxi.
 Yanapasisa: irpthapiri arunaka, pacha  ¿Kunatakisa yanapasisa: irpthapiri arunaka,  Yanapasisa: irpthapiri arunaka, pacha
jach´anchiri arunaka, jisk´anchiri arunaka, qachu, pacha jach´anchiri arunaka, jisk´anchiri arunaka, jach´anchiri arunaka, jisk´anchiri arunaka, qachu,
urqu uñachayiri arunaka qillqaña. qachu, urqu uñachayiri arunaka qillqapxsnaxa? urqu uñachayiri arunaka chiqaparu qillqapxi.
 Kunaymana sixsutanakata, jamuqataru qillqaña.  ¿Kunaymana kunaymana sixsutanakata,  Kunaymana sixsutanakata, jamuqataru aski
jamuqataru qillqapxsnaxa? uñakipasna qillqapxi.

26. AYMARA ARUSATA WALI YATIQAPXAÑANI (PHISQIRI SARTA)
Primaria V Ciclo; aimara como Lengua Materna (L1)
YATIÑA CHHIJNUQAÑANAKA JISTAWINAKA ARUSKIPAÑATAKI YATIQATA YATIQAWINAKA
AMUYT´AÑA:
 Utanakasana kunaymana arunaka ist´asina  ¿Kunjamsa utanakapana kunaymana arunaka  Utanakasana kunaymana arunaka ist´asina
yatiparjama amuyt´aña. ist´asina yatiparjama amuyt´apxsna? yatiparjama amuyt´apxi.
 Ayllusana phunchawinakasata lurawinakasata  ¿Kunatakisa wakisiri ayllusana  Ayllusana phunchawinakasata lurawinakasata
aytunaka, k´intu tuqita ist´aña. phunchawinakasata lurawinakasata aytunaka, aytunaka, k´intu tuqita amuyt’apxi.
 Siwsawinakata yatiyawinakata yatitaparu k´intu tuqita ist´apsnaxa?  Siwsawinakata yatiyawinakata yatitaparu
ch’amañchasa amuyt´aña.  ¿Khitinakasa siwsawinakata yatiyawinakata ch’amañchasa amuyt´apxi.
 Yatiqapawinxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña, yatitaparu ch’amañchasa amuyt´apsnaxa?  Yatiqapawinxa: uñt´aña, amuyt´aña, arsuña,
chanichaña Puno markana qillqirinakana  ¿Kunatakisa yatiqapawinxa: uñt´aña, amuyt´aña, chanichaña Puno markana qillqirinakana
qamasanakapa luratanaka, suyuparjama arsuña, chanichaña Puno markana qillqirinakana qamasanakapa luratanaka, suyuparjama
uñt’aña. qamasanakapa luratanaka, suyuparjama uñt’apxi.
 Jach’a mallkuru irnaqawinakapata uñt’apsnaxa?
sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña Puno markana  ¿Kunatakisa jach’a mallkuru irnaqawinakapata  Jach’a mallkuru irnaqawinakapata
qillqirinakana qamasanaka, lurawinakapa sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña Puno markana sikt’asisa/jiskht’asisa chanichaña Puno markana
saraparu thuruchasa uñt’aña. qillqirinakana qamasanaka, lurawinakapa qillqirinakana qamasanaka, lurawinakapa
saraparu thuruchasa uñt’apxsnaxa? saraparu thuruchasa uñt’apxi.
ARSUÑA:
 Walja uywanakata, uywawi jani uywawi (sallqa  ¿Kuna sallqa uywanakasa Ayllusanxa utjixa?  Aylluna sallqa uywanakxata arsupxi
uywa) tuqita arsuña
 Yapuchata, jani yapuchatata (k´itha yapunaka)  ¿kuna achunaksa yapuchata jani yapuchata  Kunaymana yapuchata jani yapuchata achunakata
achutapata arsuña yapuchastanxa? arsupxi
 ¿kunjamasa, kawkinsa chawllanakana  Chawlla jakawinakapata arsupxi
 Chawllana jani wali jakawipata arsuña
jakasiwipaxa?
 Qulla quranakata kunaymana kasta usutaki
 ¿Kuna pampa qura qullanakampisa kunaymana  Qura qullanaka ajllita usu kullirinakataki arsupxi.
ajllisna arsuña
usunaka qullasipxtanxa?  Wila masinakasana jakawinakapata,
 Aylluna yatiñanakapata, qamasiwinakapata,  ¿kunjamasa jiwasana wila masinakanasana irnaqawinakapata arsupxi.
irnaqañapata, arsuña qamasiñanakapaxa, lurawinakapaxaja?
 Qillqatanakata amuyt´asina (jarawi, jawari,  Kunaymana qillqatanaka amuyt’asina arsupxi.
warurt´a, katjanaka, larusiñanaka, arjawi  ¿Kunsa katjawinakata, laxra chinjanakata,
arunaka, yatichawini jawari, …) arsuña. warurt’anakata amuyt’apsanaxa?  Kunaymana sixsutanakata arsupxi
 Kunaymana lixtatanaka-jamuqanaka arsuña.  ¿kuna sixsutanakatsa arsustanxa?
 Jach´a, jisk’a pacha lumasanakata uñanchayiri.