यो लेखमा नरेन्द्र मोदीको पछिल्लो नेपाल भ्रमणमा उनले नेपालमा आर्जन गरेको विश्वासको सङ्क्षिप्त वर्णन सहित भाजपाको विदेशनीतिका मार्ग दर्शक सिद्धान्त, नेपालको सन्दर्भमा त्यसको मर्म र अर्थ सहित अटल बिहारी बाजपेयी सरकारको नीतिको निरन्तरताको क्रममा मनमोहन सिंह सरकारको पालामा नेपालमा राजतन्त्रको समाप्तिका सन्दर्भ सहित नेपाल भारत सम्वन्धमा भावी सम्भावना उल्लेख गरिएको छ I

1. 1
मोदीको विदेश नीति र नेपालमोदीको विदेश नीति र नेपाल
के शिप्रसाद भट्टराई |
१५ अगस्िका ददन ६८ औं स्ििन्त्रिा ददिस मनाउने क्रममा लालककल्लाबाट गररएको आफ्नो
सम्बोधनमा नेपाली युिाले बन्त्दुक बबसाएर संविधान लेख्न कलम समाएको प्रसंगलाई उच्च
मूल्यांकन गदै भारिीय प्रधानमन्त्री नरेन्त्र मोदीले त्यस माममलामा नेपालबाट मसक्न भारिलाई
आह्िान गरे
नेपाललाई बुद्धको जन्त्मभूममका रूपमा नेपालको संविधानसभापति अकोपटक भारिको सबैभन्त्दा
महत्त्िपूर्ण िावषणक अिसरमा आफ्नो औपचाररक सम्बोधनमै सो कु रा उल्लेख गरेर उनले यो
वििादलाई सम्मानजनक तनष्कषणमा लगेका िन् सोही अिसरमा दक्षिर् एमसयाका मुलुकहरूसँग
सहकायण गदै िेरबाट नै गररबी उन्त्मूलन गने आफ्नो प्रतिबद्धिा पतन उनले प्रस्ट पारे
यसअति िषौंदेखख नेपालीको मनमा उकु समुकु स भएर बसेको भारिप्रतिको अविश्िास, कु ण्ठा, विरोध
र आक्रोशलाई भारिीय प्रधानमन्त्री मोदीले आफ्नो दुईददने नेपाल भ्रमर्का अिसरमा मसतनत्तै पारेर
नेपाललाई मोदी सरकारको उच्च प्रशंसक बनाएर फककण एका थिए
५० िन्त्टाभन्त्दा कम बसाइमा सम्बन्त्धमा रहेको ५० िषणभन्त्दा पुरानो अविश्िास र आशंका थचरेर
नेपाल-भारि सम्बन्त्धमा एउटा तनश्िल िर शक्क्िशाली प्रिाह ममसाएर गएको कु रालाई १५
अगस्िमा मोदीले पुन: स्मरर् गराए खासमा मोदीले के ही गरेनन्, जे हो त्यही भने, देखेको कु रा
तनधणक्क राखे आफू मा रहेको प्रचुर आत्मविश्िास, ऊजाण, साहस, गतिशीलिा, भविष्य दृक्ष्ट, नेिृत्ि
कौशल र िमिा प्रदशणन गरेका थिए
आफ्नो राजनीतिक नेिृत्िको अभाि, कु दटलिा, स्िािणन्त्धिा, पदलोलुपिा र गतिहीनिाले ऊजाणहीन र
उत्साहहीन भएका नेपालीमा सीमापाररबाट आएर उनले आशा र सपना भरेर गएका थिए
स्िाभाविक रूपमा अखण्ड भारिको अटल पिधर भारिीय जनिा पाटीका नेिा नेपाल आएर
अखण्ड नेपालको पिमा दह्रोसँग उमभएका थिए

2. 2
सांस्कृ तिक रूपमा उदार दहन्त्दुत्ि उनको पाटीको आत्मा हो त्यसको पिमा उनले आफ्नो
असामान्त्य तनष्ठा पतन प्रमाखर्ि गरेर गए भारिीय विदेश नीति दहन्त्दुत्िमा आधाररि हुने कु रा
उनको पाटीको िोषर्ापरमा उल्लेख ि त्यो के हो भन्त्ने सम्बन्त्धमा उनको व्याख्या
पशुपतिनािको विशेष पूजाबाटै बिाएर गए, बोलेनन्
सम्भिि: आजसम्म नेपाल भ्रमर्मा आएका कु नै विदेशी राजनेिा नेपाली जनिाका मनमा यति
बमलयोसँग बसेर गएनन् नेपालको संविधानसभा र ददल्लीको लालककल्लामा गररएको सम्बोधनमा
मोदीले उठाएका सबालले नेपाल उनको परराष्र नीतिमा प्रमुख सरोकार बनेर प्रस्िुि भएको बुझ्न
सककन्त्ि
नेपाल र भारि राजनीतिक रूपमा दुई राष्र भए पतन सांस्कृ तिक रूपमा एउटै पररचयको कारर्ले
मार मोदीले नेपालसँगको सम्बन्त्धमा जीिन्त्ििा भनण चाहेका भने होइनन् नेपाली राक्ष्रय
चेिनामा ददल्लीले जहाँजहाँ िोथचरहेको थियो त्यहाँ-त्यहाँ मलम लगाउनमा उनले देखाएको
संिेदनशीलिासँग गम्भीर भूराजनीतिक सन्त्देश र रर्नीतिक ममण ि र त्यो भारिकै संिेदनशील
राक्ष्रय दहिमा ि भनेर बुझ्न पतन आिश्यक ि
के हो त त्यो सन्देश र मममके हो त त्यो सन्देश र ममम??
जिाहरलाल नेहरू र माओत्से िुङको पालामा भन्त्दा नेपालको भूराजनीतिक महत्त्ि अदहले कयौं
गुर्ा बढेको ि त्यतिखेर अन्त्िराणक्ष्रय राजनीतिको एउटा िे उमा रहेका चीन र भारि आज विश्ि
राजनीतिको के न्त्रमा िन् त्यसकारर् नेपालको रर्नीतिक अिक्स्ितिको महत्त्ि ह्िात्तै माथि
आएको ि िर आफ्नो अति संिेदनशील रर्नीतिक महत्त्िलाई बोक्न नसककरहेको अिस्िामा नै
नेपालको सबैभन्त्दा ठूलो चुनौिी हो
मनमोहन सरकारले विदेश नीतिमा जहाँ ठूलो ररक्ििा िोड्यो, मोदी सरकारले त्यहींबाट प्रारम्भ
गर्यो भारिको आदशण ममर मातनएको भुटानमा भएको अतिल्लो आमचुनािमा भारिीय भूममकाले
तनमाणर् गरेको तिक्ििा मेटाउन मोदी पदहला भुटान गए
त्यसपति नेपाल आएर मोदीले जे भने र जे कु रा नभनीकन पतन भनेर गए, त्यो प्रमुख रूपमा
प्रधानमन्त्री मोदी, पूिण भारिीय जनिा पाटीका अध्यि र हाल मोदी सरकारका िररष्ठिम मन्त्री

3. 3
राजनाि मसंह र नितनिाणथचि भाजपा अध्यि अममि साहको विचार, दशणन र दृक्ष्टकोर्ले
स्िाभाविक रूपमा प्राधान्त्यिा पाएको आफ्नो चुनािी िोषर्ापरमा उक्ल्लखखि विदेश नीति अनुरूप
थियो
भाजपाले आफ्नो िोषर्ापरमा भनेको ि - राक्ष्रय सुरिाका सबै िेरलाई खण्ड-खण्डमा नभई
एकीकृ ि रूपमा स्पष्ट मागणथचरसदहि प्रभािकारी ढंगले सम्बोधन गनण भारिले आफ्ना सबै
मानिीय शक्क्ि र साधनसदहि विज्ञान, प्रविथध, सुशासन र आथिणक िमिा पररचालन गनुणपिण
गएको दशकमा शक्क्िशाली र दूरदृक्ष्ट भएको नेिृत्िको अभाि र शक्क्िको बहुके न्त्रीयिाका कारर्
भारिले आफ्नो राक्ष्रय दहिको जगेनाण गनण सके न र यसले अन्त्िराणक्ष्रय जगत्मा भारिको
िविलाई ठूलो िति पुर्यायो
सोही सन्त्दभणलाई दृक्ष्टगि गदै स्पष्ट राक्ष्रय दहिमाथि आधाररि दूरदशी र परस्पर लाभदायी र
अन्त्योन्त्याथिि सम्बन्त्धका मसद्धान्त्िद्िारा मुलुकहरूमाझको आपसी सम्बन्त्ध सुदृढ बनाउनु, ठूला
शक्क्िराष्रहरूको िुलनामा आफ्ना तिमेक र िरपरका मुलुकसँग वििेकमा आधाररि सम्बन्त्ध
विकास गनुण र तिमेकीसँगको सम्बन्त्धलाई ममरिापूर्ण बनाउन अत्यथधक प्रयास गने िर आिश्यक
परेमा कडा कदम उठाउन पतन पति नहट्ने कु रालाई आफ्नो विदेश नीतिको तनदेशक मसद्धान्त्िका
रूपमा भाजपाले उल्लेख गरेको ि
िोषर्ापरमा भाजपाले भारिको पुनरोदय भनेको अन्त्िराणक्ष्रय समुदायमा यसको सम्मानजनक
स्िान हो र यसका लाथग भारिले बृहि् विश्ि पररिेशमा भारिको सिन रर्नीतिक संलग्निा
बढाउँदै आफ्नो परराष्र नीतिको लि, अन्त्िरिस्िु र प्रकक्रयासमेिलाई पुन: गतिमान बनाउनु हो
भनेर उल्लेख गरेको ि
यसका लाथग राजनीतिक कू टनीति मार पयाणप्ि नहुने भएकोले िेरीय र विश्िस्िरमै समानिा र
पारस्पररक दहिका आधारमा आथिणक, िैज्ञातनक, सांस्कृ तिक, राजनीतिक र सुरिा दहिलाई समेि
ध्यान ददने र आथिणक रूपमा सबल र शक्क्िशाली भारिले मार विश्िम्‍चमा आफ्नो कु रा सुनाउन
सक्ि भनेको ि
उसको धारर्ा ि - िेरीय स्िरमै राजनीतिक क्स्िरिा, प्रगति र शाक्न्त्ि दक्षिर् एमसयाको आथिणक
िृद्थध र विकासको लाथग अतनिायण ि कांग्रेस नेिृत्िको सरकारले आफ्ना तिमेकीसँगको
सम्बन्त्धमा ममरिा र सहयोगको ऊजाण र उत्साह भरेर त्यसलाई स्िातयत्ि ददन सके न त्यसकारर्

4. 4
भारिका परम्परागि ममरका रूपमा रदहरहेका तिमेकी राष्रसँगको सम्बन्त्ध थचमसन पुग्यो, नक्जक
हुनपने सम्बन्त्ध झन्-झन् टादढयो, सम्बन्त्धहरूमा भ्रम र अन्त्योल िवपयो
भाजपाले स्पष्ट शब्दमा भनेको ि - सबल, आत्मतनभणर र दृढ आत्मविश्िासयुक्ि भारिले मार
विश्ि समुदायमा आफ्नो जायज स्िानका लाथग दाबी गनण सक्ि ? िसुधैि कु टुम्बकम ? लाई
आफ्नो परराष्र नीतिको मूल मागणदशणक मसद्धान्त्ि हुने बिाउँदै त्यस्िो नीति मूलि: भारिीय
राक्ष्रय दहिमा आधाररि हुनेि र यसका लाथग भारिले पारस्पररक रूपमा आफ्ना दहिहरूको रिा
गनण आफ्ना ममरहरूको एउटा स्‍जाल तनमाणर् गनेि र महत्त्िपूर्ण अन्त्िराणक्ष्रय म्‍चहरूमा आफ्ना
सबै साधन र शक्क्िका साि प्रस्िुि हुनेि
विश्िमा समानिा, समझदारी र हाददणकिा िृद्थध गनण भारिीय संस्कृ ति, अध्यात्म, प्राचीन ज्ञान र
दशणनको विराट् िैभिलाई भारिको शक्क्िका रूपमा गतिमान कू टनीतिको माध्यमबाट विश्ि
समुदायमाझ विस्िार गररने लि पतन उसले राखेको ि
नेपालमा त्यो ममम र सन्देशको अर्मनेपालमा त्यो ममम र सन्देशको अर्म
माथिका सन्त्दभण मोदीको शपि ग्रहर् समारोहदेखख लालककल्लाको सम्बोधनसम्ममा जोडडएको
नेपाल सन्त्दभणले भारि नेपालमसि नयाँ उचाइमा सम्बन्त्ध विकास गनण प्रतिबद्ध ि भन्त्ने बुखझन्त्ि
सबाल यो मार हो कक नेपाल त्यो आधारमा भारिसँग सम्बन्त्ध विकास गने िमिा राख्ि /रख्दैन
हालै सम्पन्त्न आमतनिाणचनमा भारिीय जनिा पाटी विजयी भएपति नेपालमा राजसंस्िा
पुनस्िाणपना गनण र नेपाल पुन: दहन्त्दु राष्र बन्त्नेिफण अग्रसर हुने धारर्ा आउने र बन्त्ने भइरहेका
थिए र िन्
िर नेपाल दहन्त्दु बहुल राष्र हो र नेपालमा दहन्त्दुत्िको प्रिद्णधन भारि सरकारको विदेश नीतिको
सांस्कृ तिक पि हो र यसको पररचय सुषमा स्िराज र नरेन्त्र मोदीले आफ्नो भ्रमर्को क्रममा
ददइसके
नेपालको संविधानमा त्यो विषयलाई कसरी प्रिेश गराउने र दहन्त्दु राष्रको पदहचान के हुने
भन्त्नेबारेमा नेपाल स्ियं अलमलमा ि र यो एउटा राजनीतिक विषय मार बनेको देखखन्त्ि
त्यसैले यसबारे भारिले सहयोग गने ठाउँ नै बनेको िैन
जहाँसम्म राजिन्त्रको पुनस्िाणपनाको सबाल ि, भाजपाले अटलविहारी िाजपेयी सरकारको विदेश
नीतिलाई अनुशरर् गने उल्लेख गरेको ि र नेपाली राजनीतिका विद्यािीलाई के िाहा ि भने

5. 5
नेपालमा राजा ज्ञानेन्त्रले प्रत्यिरूपमा आफ्नो हािमा शासनाथधकार मलनुभन्त्दा िीन िषणअति नै
अटलविहारी िाजपेयीको अनुमोदनमा उनका शक्क्िशाली राक्ष्रय सुरिा सल्लाहकार ब्रजेश ममिले
माओिादी अध्यि प्रचण्ड र िररष्ठ नेिा डा. बाबुराम भट्टराईसँग नेपालमा राजिन्त्र अन्त्त्य
गनेबारे सहमति गररसके का थिए
मनमोहन सरकारले िाजपेयी सरकारको नेपाल नीतिलाई नै तनरन्त्िरिा ददने क्रममा नेपालबाट
राजिन्त्रको अन्त्त्य भएको हो
मोदीले जसरी नेपालको संविधानसभामा र लालककल्लाको सम्बोधनमा नेपालको शाक्न्त्ि प्रकक्रयाको
पिमा उच्च सम्मान व्यक्ि गरे त्यो िाजपेयी सरकारको माओिादी नेिाहरूसँगको त्यही
सहमतिको पुनपुणक्ष्ट हो
यहाँ अको कु रा पतन स्मरर्ीय ि - नेपालले राजिन्त्र समाप्ि गनै लाग्दा नेपालका के ही
व्यक्क्िहरू ित्कालीन भाजपा अध्यि राजनाि मसंहसँग नेपालमा राजसंस्िाको तनरन्त्िरिाका लाथग
सहयोग गनण अनुरोध गनण पुगे राजनािले साकण मा चीनलाई पयणिेिकको हैमसयि ददलाउन राजा
ज्ञानेन्त्रले मलएको अडानप्रति िीव्र असन्त्िोष व्यक्ि गदै आफ्नो दल राजाको पिमा उमभन नसक्ने
बिाए
मोदी र राजनाि मसंहबीचको सम्बन्त्ध, मोदीलाई चुनाि अमभयानको नेिृत्ि सुम्पन राजनाि मसंहले
देखाएको दूरदृक्ष्ट, अडान, जोखखम, साहसजस्िा समग्र कु रालाई ध्यानमा राख्दा मोदी सरकारले
नेपालमा राजसंस्िालाई पुनस्िाणपनामा कु नै सहयोग गिण भन्त्नु िकण संगि देखखँदैन भारिीय
राक्ष्रय दहि र राक्ष्रय आत्मसम्मानको सबालमा कांग्रेस नेिृत्िको सरकारभन्त्दा भाजपा नेिृत्िको
सरकार बढी कट्टर ि भन्त्ने कु रा नबबसणनु जाति हुन्त्ि
हो, नेपालमा राजसंस्िाको पि बमलयो बन्त्दै गयो, प्रमुख दलहरू देशको समस्या समाधानमा
क्जम्मेिार र सिम देखखएनन्, नेपालमा अन्त्योल, अराजकिा र दहंसा बढ्दै गयो भने? कोसण
करेक्सन? को क्रममा? विकल्प बी? अन्त्िगणि त्यो असम्भि नै ि भने भन्त्न भने सककँ दैन त्यस
अिस्िामा भारिको नेपाल नीतिमा आडिार्ी प्रभाि बढ्ने देखखन्त्ि
यहाँ के स्मरर्ीय ि भने िाजपेयीका राक्ष्रय सुरिा सल्लाहकारले नेपालका माओिादी नेिाहरूसँग
गोप्य सम्झौिा गदाण भारिका गृहमन्त्री ििा पाटी अध्यि लालकृ ष्र् आडिार्ीसम्मलाई जानकारी
नभएको कु रा सन् २००८ मा प्रकामशि आडिार्ीको पुस्िक पढ्दा बुझ्न सककन्त्ि

6. 6
उिा िाजपेयी सरकार र नेपालका माओिादीबीच कु नै गोप्य सम्झौिा भएको भनक ित्कालीन
नेपालक्स्िि अमेररकी राजदूि माइके ल मामलनोस्कीले पाइसके का थिए र २००२ मा आफ्नो
दूिािासमा कायणरि दुई नेपाली सुरिा अथधकारीलाई माओिादीले हत्या गदाण उनले नेपालक्स्िि
ित्कालीन भारिीय राजदूि श्यामशरर्सँग त्यस िटनाबारे एक ककमसमले स्पष्टीकरर्जस्िो गरी
भारिीय ? पोक्जसन ? के हो भनी सोधे
श्याम शरर्ले ित्काल ब्रजेश ममिसँग सम्पकण गरी नेपालमा अमेररकाको दहिप्रतिकू लका कु नै
कक्रयाकलापमा भारिको संलग्निा नरहेको यस्िा कु रामा नेपाली माओिादीसँग कु नै सहकायण
नरहेको र नरहने स्पष्ट पारेका थिए
माथिको सन्त्दभण अतन प्रचण्ड प्रधानमन्त्री हुँदा चीनद्िारा प्रस्िाविि नयाँ शाक्न्त्ि ििा मैरी सक्न्त्ध,
नेपालको उत्तरी सीमासम्म थचतनयाँ ? रेल िे ? को स्‍जाल विस्िार, नेपालको िराई िेरमा विकास
आयोजना स्‍चालनमा चीन सकक्रय रहनेबारे नेपालक्स्िि थचतनयाँ राजदूिको हालैको अमभव्यक्क्ि
र थचतनयाँ भूभाग र आसपासका िेरमा अमेररकाको बढ्दो रर्नीतिक चासो जस्िा सबाललाई
नेपालले सूक्ष्म र प्रभािकारी परराष्र नीतिअन्त्िगणि समेट्न सके न भने नेपाल अन्त्िराणक्ष्रय शक्क्ि
राष्रहरूको डरलाग्दो क्रीडास्िलमा रूपान्त्िर हुने कु रा पतन यो सन्त्दभणमा मननीय ि
अन्त्नपूर्ण पोष्ट , ममति : २०७१ भदौ ३ गिे मंगलबार