1. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 1
Ηλίας Γιούρης
ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΤΑΧΥΡΡΥΘΜΟ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΣΤΑ ΝΕΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΠΑΚΕΤΑ
(Ιούνιος 2006)
ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Β΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Κείμενο: Θανάσης Βαλτινός, «Δύο γράμματα της Χαράς» (Από το Στοιχεία για τη
δεκαετία του ’60 [1989])
Θεματική ενότητα: Η αποδημία, ο καημός της ξενιτιάς, Ο ελληνισμός έξω από τα
σύνορα, Τα μικρασιατικά, Οι πρόσφυγες
Διδακτικοί στόχοι
 Να κατανοήσουν οι μαθητές την ποικιλία των βιωματικών οπτικών απέναντι
στο ζήτημα της μετανάστευσης.
 Να διερευνήσουν, να ερμηνεύσουν και να κατανοήσουν το κοινωνικό βίωμα
του μετανάστη.
 Να συνειδητοποιήσουν ότι κοινωνικά φαινόμενα όπως αυτά της αποδημίας,
της μετανάστευσης ή της ξενιτιάς συνδέονται με συγκεκριμένες ιστορικές και
κοινωνικές συνθήκες.
 Να αντιληφθούν τη σημασία της αλληλογραφίας ως μέσου διαπροσωπικής
επικοινωνίας.
 Να γνωρίσουν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της μεταπολεμικής πεζογραφίας.
Θεματικά κέντρα – Λέξεις-κλειδιά
 Μετανάστευση
 Πατρίδα, νόστος, ξενιτιά
 Προσαρμογή-αφομοίωση
 Αλληλεπίδραση
 Γλώσσα και παράδοση
 Μνήμη και καταγωγή
 Ταυτότητα-διαφορά
 Επιστολογραφία
 Επικοινωνία
 Παρουσία-απουσία
Μέθοδος διδασκαλίας
Ανάλογα με τις δυνατότητες της τάξης, ο διδάσκων μπορεί να προσεγγίσει το
κείμενο από πολλές οπτικές γωνίες. Στο κείμενο του Βαλτινού, όπως άλλωστε σε
κάθε κείμενο, συνυφαίνεται ένα σύνθετο πλέγμα νοηματικών επιπέδων, και η

2. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 2
διδασκαλία θα έπρεπε να έχει ως μέριμνα να ενεργοποιήσει όσο το δυνατόν
περισσότερα από τα επίπεδα αυτά. Παρακάτω δίνονται ορισμένες εναλλακτικές
προτάσεις που θα μπορούσε να ακολουθήσει ο διδάσκων, προκειμένου να διανοίξει
το κείμενο στην ποικιλία των συμφραζομένων του.
1. Παρακειμενική αφόρμηση
Η διδασκαλία θα μπορούσε να ξεκινήσει με αναφορά στις λέξεις-κλειδιά που
εμφανίζονται στον τίτλο του βιβλίου από όπου προέρχεται το απόσπασμα (Στοιχεία
για τη δεκαετία του ’60).
1α) Οι μαθητές μπορούν να ανακαλέσουν τις γνώσεις τους από άλλα
μαθήματα (π.χ. Φυσική, Χημεία ή Μαθηματικά) και να συζητήσουν τις πολλαπλές
εννοιολογικές αποχρώσεις του όρου «στοιχεία». Εάν τα «στοιχεία» οριστούν ως «τα
απλά μέρη ή τα συστατικά από τα οποία συντίθεται / συνίσταται / συγκροτείται ή
συναποτελείται κάτι», ο ορισμός αυτός μπορεί να δώσει την ευκαιρία στον καθηγητή
να εισαγάγει τους μαθητές σε βασικά δομικά χαρακτηριστικά του βιβλίου του
Βαλτινού. Δεν είναι απαραίτητο να γίνει λεπτομερής αναφορά στην όλη συγγραφική
σύνθεση, αρκεί μόνο να γίνει κατανοητό ότι οι επιστολές που έχουν μπροστά τους οι
μαθητές αποτελούν και αυτές στοιχεία, δηλαδή συστατικά μέρη, τμήματα, δεδομένα
ενός ευρύτερου συνόλου γραπτών τεκμηρίων ποικίλης προέλευσης (επιστολές των
ενδιαφερομένων να μεταναστεύσουν στην Αυστραλία, ειδησεογραφικό και
διαφημιστικό υλικό από εφημερίδες της εποχής κ.λπ.), τα οποία ο συγγραφέας
συνθέτει με τη μέθοδο του αφηγηματικού κολάζ. Η παράθεση αυτής της
ετερόκλητης μάζας στοιχείων, τα οποία καλύπτουν μια ολόκληρη δεκαετία –από το
1960 μέχρι το 1969–, προσδίδει στο βιβλίο του Βαλτινού έναν ασυνήθιστο
μυθιστορηματικό χαρακτήρα. Οι μαθητές θα καταλάβουν έτσι ότι ακόμη και χωρίς
πλοκή, χωρίς επιμέρους επεισόδια, χωρίς καν ξεκάθαρα διαγραμμένους χαρακτήρες,
ο συγγραφέας καταφέρνει, με αποκλειστικό υλικό αυτά τα σκόρπια στοιχεία, να
σχηματίσει το συλλογικό πρόσωπο της δεκαετίας του ’60 και να αποδώσει τα
ατομικά αισθήματα και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά μιας ολόκληρης περιόδου.
1β) Η διδασκαλία μπορεί ακόμη να ξεκινήσει με ένα μικρό μάθημα ιστορίας.
Τι γνωρίζουν οι μαθητές για τη δεκαετία του ’60; Ανακαλώντας τις γνώσεις που
έχουν από δημοφιλείς ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου και με τη βοήθεια του
διδάσκοντα, θα καταρτίσουν έναν κατάλογο των βασικών χαρακτηριστικών της. Τα
στοιχεία αυτά θα μπορούσαν ενδεχομένως να ομαδοποιηθούν σε δύο κατηγορίες.
Από τη μια μεριά εκείνα που προσδίδουν στη δεκαετία ένα είδος μυθικής αίγλης:
νεανική εποχή γεμάτη ευφορία, αισιοδοξία, αμφισβήτηση των καθιερωμένων και
δημιουργική έξαρση˙ η εποχή του Χατζιδάκι και του Θεοδωράκη, αλλά και των
τραγουδιών των Μπητλς. Από την άλλη όμως η δεκαετία συνδέεται με μερικά
μείζονα κοινωνικά προβλήματα: οικοπεδοποίηση, ιδανικό πολυκατοικίας,
συντηρητικά επαρχιακά ήθη, ανεργία και άγχος αποκατάστασης. Μέσα σε αυτά τα
συμφραζόμενα τοποθετείται και το πρόβλημα της μετανάστευσης, στο οποίο
αναφέρεται το κείμενο του Βαλτινού.

3. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 3
2. Θεματική αφόρμηση
2α. Ο διδάσκων μπορεί να παρακάμψει το παραπάνω προκαταρκτικό στάδιο και να
επιλέξει ως αφόρμηση μια απευθείας γενικότερη συζήτηση για το κοινωνικό
φαινόμενο της μετανάστευσης. Η συζήτηση μπορεί να στραφεί στους λόγους που
ωθούν τους ανθρώπους να μεταναστεύουν γενικά, αλλά και στις κοινωνικές αιτίες
που προκάλεσαν το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα της δεκαετίας του ’60, ειδικότερα.
Σε ποιες χώρες κατευθύνθηκαν κυρίως οι Έλληνες μετανάστες, πώς τους
υποδέχτηκαν, πώς αντιμετώπισαν οι ίδιοι την κατάστασή τους κ.λπ., είναι μερικά
από τα θέματα που θα μπορούσαν να σχολιαστούν.
2β. Στα συμφραζόμενα αυτά είναι δυνατόν να συζητηθούν επίσης και άλλα
σχετικά λογοτεχνικά κείμενα που ενδεχομένως έχουν διδαχτεί οι μαθητές. Έτσι θα
γίνει δυνατό να αναδειχθούν οι δύο μείζονες λογοτεχνικές στάσεις απέναντι στο
θέμα της μετανάστευσης. Από τη μια έχουμε τα κείμενα στα οποία εκφράζεται η
έντονη επιθυμία των ανθρώπων να μεταναστεύσουν στα ξένα, και από την άλλη
εκείνα που εξιστορούν τη νοσταλγία για την πατρίδα. Από τη μια ο διακαής πόθος
των ανθρώπων να φύγουν από την πατρίδα τους, από την άλλη η επιθυμία να
επιστρέψουν στον τόπο της καταγωγής τους. Στα σχολικά εγχειρίδια του Γυμνασίου
υπάρχουν αντιπροσωπευτικά κείμενα και από τις δύο στάσεις. Ειδικότερα στην Α’
τάξη συμπεριλαμβάνεται ένα άλλο κείμενο του Βαλτινού, απόσπασμα από το
Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη, στο οποίο καταγράφεται η εναγώνια προσπάθεια του
ήρωα να επιβιώσει μεταναστεύοντας στην Αμερική. Στη Β’ τάξη, το απόσπασμα από
το Διπλό βιβλίο του Δημήτρη Χατζή με τίτλο «Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρημη
χώρα» καταγράφει το κοινωνικό βίωμα του μετανάστη και μπορεί θαυμάσια να
συνδεθεί με το παρόν κείμενο του Βαλτινού.
2γ. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης για τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις
του βιώματος της ξενιτιάς ο διδάσκων μπορεί να αναφέρει ότι το βιβλίο του
Βαλτινού από το οποίο προέρχεται το κείμενο συμπεριλαμβάνει πολυάριθμες
παρεμφερείς επιστολές με θέμα τη μετανάστευση. Γράμματα υποψήφιων
μεταναστών προς το αρμόδιο κυβερνητικό όργανο αλλά και γράμματα ξενιτεμένων
προς τους δικούς τους. Δείγμα των επιστολών θα μπορούσε να διαβαστεί μέσα στην
τάξη, ώστε να φανεί ότι το πρόβλημα της μετανάστευσης είχε χαρακτήρα μαζικής
ανησυχίας και συνδεόταν με συλλογικά άγχη και ευρύτερες κοινωνικές προσδοκίες.
Οι αποστολείς αυτών των γραμμάτων συνθέτουν έναν αντιπροσωπευτικό τύπο της
δεκαετίας: άντρες, επαρχιώτες συνήθως, και σε κατάσταση μεγάλης ανέχειας, που
έχουν ως μοναδικό τους όνειρο να φύγουν μετανάστες στο εξωτερικό.
3. Ειδολογική αφόρμηση
3α. Ο καθηγητής θα μπορούσε επίσης να συζητήσει με τους μαθητές τους λόγους για
τους οποίους ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στο βιβλίο του τη φόρμα της προσωπικής
επιστολής. Οι μαθητές θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η επιστολική μορφή δεν
είναι μια τυχαία επιλογή του Βαλτινού αλλά αποτελεί αφηγηματική τεχνική που

4. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 4
εξυπηρετεί κάποια συγκεκριμένη σκοπιμότητα. Επιλέγοντας να μιμηθεί τον
επιστολικό λόγο των απλών μεταναστών ο συγγραφέας είναι σαν να παραιτείται από
οποιαδήποτε εξωτερική παντογνωσία, υποδηλώνοντας ότι προτιμά να δώσει φωνή
και λόγο σε όσους βίωσαν τη μετανάστευση «από τα μέσα». Αντί να μιλήσει εκείνος
γι’ αυτούς, αφήνει τους ίδιους να μιλήσουν για τον εαυτό τους. Αυτή η υποχώρηση
του συγγραφέα ως σφαιρικού παρατηρητή και η εκχώρηση του λόγου στους
«ανώνυμους» άλλους είναι από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της τέχνης του
Βαλτινού και θα πρέπει να προβληθεί επαρκώς στη διάρκεια της διδασκαλίας. Ο
συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται να προσφέρει μια συνεκτική, σφαιρική αναπαράσταση
των ανθρώπων στην ολότητά τους˙ απεναντίας, προσπαθεί να αναπαραστήσει το
λόγο τους. Από αυτή την άποψη, οι επιστολές του Βαλτινού δείχνουν πολύ
περισσότερα από όσα θα μπορούσε να προβάλει οποιαδήποτε αντικειμενική
περιγραφή. Εκθέτουν το λέγειν του μετανάστη, τα λόγια που λένε οι άνθρωποι όταν,
παγιδευμένοι στη ροή των μεγάλων κοινωνικών φαινομένων, προσπαθούν με τις
λέξεις να προσδιορίσουν τη θέση τους σε αυτά, και έτσι να τα χειριστούν.
3β. Επιπλέον, εστιάζοντας στη βιωματική πλευρά της ιστορίας, το κείμενο του
Βαλτινού έχει παραδειγματική αξία και μπορεί να αξιοποιηθεί στην τάξη για την
ανάδειξη της διαφοράς ανάμεσα στην Ιστορία και τη λογοτεχνία – κάτι που αποτελεί
άλλωστε ένα από τα βασικά ζητούμενα του ΑΠΣ και του ΔΕΠΠΣ. Σε αντίθεση με
την ιστοριογραφία, η οποία στρέφεται προς την αντικειμενική περιγραφή των
μακροσυμβάντων της Ιστορίας, η λογοτεχνία –όπως δείχνει το κείμενο του
Βαλτινού– επιμένει να δουλεύει πάνω στο μικροσκοπικό, το μοναδικό, το σχεδόν
δυσδιάκριτο, να καταγράφει τον τρόπο με τον οποίο τα ίδια τα υποκείμενα της
Ιστορίας βιώνουν τα ιστορικά συμβάντα.
Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση
Ο διδάσκων μπορεί να ακολουθήσει κάποιον από τους παραπάνω εναλλακτικούς
τρόπους πρόσβασης στον κόσμο του κειμένου –ή να επινοήσει ενδεχομένως άλλους–
και στη συνέχεια να περάσει με τους μαθητές του στην κύρια ερμηνευτική
προσέγγιση, δηλαδή σε μια προσεκτική, εκ του σύνεγγυς, ανάγνωση των δύο
επιστολών.
1. Ο λόγος της Χαράς
Τα δύο γράμματα τα γράφει η Χαρά, μια Ελληνίδα μετανάστρια στη Νότιο Αφρική,
και τα απευθύνει στα αδέρφια της Μαρία και Λουκά, που ζουν στην Αθήνα. Ο
συγγραφέας αναπαράγει μιμητικά το λόγο και το ύφος της γυναίκας καταφέρνοντας
να αναδείξει με μεγάλη ακρίβεια τη συναισθηματική της φόρτιση, το ασφυκτικό της
σύμπαν και τη λαχτάρα για επικοινωνία με τους δικούς της ανθρώπους. Σκοπός της
διδασκαλίας είναι να παρακολουθήσει τις διακυμάνσεις μέσα από τις οποίες περνά η
προσωπική εμπειρία της υπογράφουσας, καθώς και τους τρόπους που χρησιμοποιεί
για να μορφοποιήσει αυτή την εμπειρία. Οι διακυμάνσεις και οι τρόποι αυτοί θα
μπορούσαν να περιγραφούν ως εξής.

5. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 5
Η ψευδαίσθηση της παρουσίας. Ήδη από τις πρώτες αράδες του γράμματος ο
λόγος της Χαράς φαίνεται να είναι ολότελα στραμμένος προς το χρόνο και το χώρο
της καταγωγής της. Απευθύνεται στην αδερφή της με έναν καταιγισμό ρητορικών
προσφωνήσεων σαν να βρίσκεται κυριολεκτικά απέναντί της και να συνομιλούν,
όπως θα έκαναν αν δεν τους χώριζε η απόσταση της ξενιτιάς. Ο άμεσος και αβίαστος
τόνος με τον οποίο αναφέρεται σε οικεία πρόσωπα και πράγματα της πατρίδας της
δεν δηλώνει μόνο την επιθυμία της υπογράφουσας να παρακάμψει το τεράστιο
χάσμα που τη χωρίζει από την παραλήπτρια. Πάνω απ’ όλα δηλώνει την επιθυμία της
να κατασκευάσει ένα «εμείς», έναν πλασματικό χώρο παρουσίας, μέσα στον οποίο οι
γλωσσικές συναλλαγές θα είναι τόσο πυκνές ώστε να αναιρούν την απουσία και να
εκμηδενίζουν την απόσταση που τις χωρίζει κρατώντας τη μία μακριά από την άλλη.
Η προσκόλληση στο παρελθόν. Οι μαθητές θα πρέπει να αξιολογήσουν
προσεκτικά τις ισχνές πληροφορίες που δίνει η Χαρά για τη ζωή της. Μετανάστρια
σε έναν καινούργιο κόσμο, φαίνεται να περνά το χρόνο της με την ανάγνωση
αποκλειστικά των παλιών στερεότυπα γυναικείων περιοδικών που διάβαζε όταν ήταν
στην Αθήνα. Οι λεπτομερείς αναφορές σε συγκεκριμένα τεύχη του Πάνθεου ή της
Γυναίκας –δημοφιλών γυναικείων περιοδικών της περιόδου– τα οποία αναμένει με
αγωνία να φτάσουν από την Ελλάδα στο Γιοχάνεσμπουργκ θα πρέπει να
σχολιαστούν στην τάξη. Αν από τη μια δηλώνουν τη λαχτάρα της Χαράς να
διατηρήσει ένα σημείο επαφής με την πατρίδα της, από την άλλη αποκαλύπτουν μια
στάση ζωής η οποία αδυνατεί να ξεκολλήσει από τον στενό και περιορισμένο
ορίζοντα της καταγωγής της. Ο καθηγητής θα πρέπει να αναδείξει αυτά τα
διφορούμενα σημεία του κειμένου και να ενθαρρύνει τις ενδεχόμενες ερμηνευτικές
διαφοροποιήσεις των μαθητών απέναντί τους. Η συζήτηση μπορεί να έχει ως θέμα
την αξιολόγηση της συντηρητικής στάσης της Χαράς. Μήπως εντέλει η μετακίνησή
της στο Γιοχάνεσμπουργκ είναι μάλλον εικονική, αφού παραμένει δέσμια των
μικροαστικών στερεοτύπων και του ρόλου που είχε στην πατρίδα της; Μήπως η
Χαρά αναπαράγει στον καινούργιο κόσμο τη δομή εσωστρέφειας στην οποία ήταν
φυλακισμένη ως γυναίκα όσο ζούσε στην πατρίδα της; Ή μήπως η στάση της είναι
ένα είδος άμυνας για να επιβιώσει σε έναν ρευστό και εχθρικό κόσμο; Σε κάθε
περίπτωση, το κείμενο του Βαλτινού προσφέρει πολλές λαβές για συζήτηση πάνω σε
ζητήματα σύγχρονα, που έχουν να κάνουν με τη δεκτικότητα απέναντι στο
καινούργιο, την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα κ.λπ.
Η απουσία πληροφοριών. Θα μπορούσε επίσης να σχολιαστεί το γεγονός ότι
καμία πληροφορία από τον εξωτερικό κόσμο δεν περνά σε αυτό το γράμμα. Η Χαρά
επιδεικνύει μια εντυπωσιακή άγνοια για τον κόσμο, για το τι συμβαίνει γύρω της.
Παρόλο που διέσχισε δύο ηπείρους για να βρεθεί από την Ελλάδα στη Νότιο
Αφρική, ουσιαστικά ζει σε ένα περίκλειστο σύμπαν και το ενδιαφέρον της στρέφεται
αποκλειστικά γύρω από τα συνοικέσια του οικογενειακού της κύκλου. Και πάλι, το
ζήτημα προσφέρεται για συζήτηση. Η αδιαφορία αυτή για τον έξω κόσμο απορρέει
άραγε από την περιορισμένη θέση της ως Ελληνίδας γυναίκας οικοκυράς της
δεκαετίας του ’60; Τι δεν λέει στο γράμμα της η Χαρά; Τι αποκρύπτει όταν ζητά όλο

6. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 6
ζήλο να μάθει για τα αισθηματικά προβλήματα των γνωστών της στην Αθήνα ή όταν
μιλά για τη δική της μελαγχολία στο Γιοχάνεσμπουργκ; Η αδιαφορία της να μιλήσει
στους οικείους της για όσα συμβαίνουν στο Γιοχάνεσμπουργκ, δηλαδή στην καρδιά
του απαρτχάιντ, αλλά και η απροθυμία της να τους ρωτήσει για όσα συμβαίνουν στην
Ελλάδα, μεσούσης της Χούντας (η επιστολή φέρει ημερομηνία 11.9.1968), είναι
οπωσδήποτε ιδιαίτερα εύγλωττες. Τα κείμενα του Βαλτινού βρίθουν από τέτοιες
σημαίνουσες σιωπές και η διδασκαλία θα πρέπει να αναδείξει τον νοηματικό τους
πλούτο.
Η αδράνεια. Στο πρώτο μέρος του γράμματός της η Χαρά δημιούργησε έναν
πλασματικό χώρο συνύπαρξης με τους απόντες. Η αμεσότητα και η θέρμη της
απεύθυνσης προς την αδερφή της τής έδωσαν προς στιγμήν την ψευδαίσθηση της
συμβίωσης μαζί της. Στη συνέχεια όμως η Χαρά περνά στο θλιβερό παρόν της
ξενιτιάς και επιχειρεί να μιλήσει για τη δική της κατάσταση. Ο λόγος της γίνεται
αυτοαναφορικός και προσπαθεί να παρουσιάσει την ουσία της εμπειρίας της. Τι
σημαίνει για την ίδια η ξενιτιά; Η εμπειρία περιγράφεται σαν μια αδιέξοδη
κατάσταση αδράνειας και απραγίας μπροστά στο πέρασμα του χρόνου: «Δεν ξέρεις,
Μαρία, πώς αργούν να περάσουν οι ώρες όταν κοιτάς συνέχεια το ρολόγι. Μου έγινε
εφιάλτης και το πρωί ξυπνάω με την ιδέα ότι δεν έχω τι να κάνω». Έχοντας
ξεριζωθεί από τις δομές οικειότητας που τη συνέδεαν με ανθρώπους και πράγματα, η
Χαρά βυθίζεται βαθμιαία στην κατάθλιψη και την αρρώστια, την οποία προσπαθεί
να αντιμετωπίσει με ψυχότροπα φάρμακα. Η μετανάστευση κινδυνεύει να αποβεί γι’
αυτήν μια εντελώς αρνητική εμπειρία. Και πάλι εδώ οι μαθητές θα μπορούσαν να
συζητήσουν το βάθος και την τραγικότητα αυτής της εμπειρίας και να αξιολογήσουν
τις αιτίες που την προκαλούν.
Απόπειρες προσαρμογής. Στη συνέχεια, η Χαρά περιγράφει τις δειλές
απόπειρες προσαρμογής στο νέο της περιβάλλον. Πρόκειται για εξόδους, για
διστακτικές δοκιμές ένταξης στην αλυσίδα παραγωγής, που θα της επέτρεπαν να δει
τα πράγματα από μια άλλη οπτική. Η Χαρά ευελπιστεί ότι η μηχανική ρουτίνα θα
καταστήσει πιο υποφερτό το πέρασμα του χρόνου, που για την ίδια εξακολουθεί να
παραμένει μάλλον παράλογος και χωρίς νόημα.
Νέα έκκληση επικοινωνίας. Ενόσω το γράμμα πλησιάζει στο τέλος του, η
Χαρά, με ένα σχεδόν σπασμωδικό τρόπο, σπεύδει να ρίξει νέες γέφυρες επαφής με
την παραλήπτρια. Επιστρέφει ξανά στις καθηλώσεις της. Επαναλαμβάνει την
έκκληση να διατηρηθεί η επικοινωνία, παρεμβάλλει βιαστικά πληροφορίες που
δείχνουν ότι, παρά τα βήματα προσαρμογής που μόλις έχει περιγράψει, ο νους της
είναι στραμμένος πάντα εκεί, σε εκείνους που λείπουν και με την απουσία των
οποίων φαίνεται ότι είναι δύσκολο να συμφιλιωθεί. Η βιομέριμνα του «ζωντανού»
παρόντος της επισκιάζεται από το συνεχές και αθεράπευτο ενδιαφέρον για όσα
βρίσκονται χιλιάδες μίλια μακριά και τα οποία δεν φτάνουν σε εκείνη παρά μόνο ως
σκιές και εικασίες: «Η Ζωή τι κάνει; Στο φλιτζάνι μου είπαν για ένα στεφάνι. Ποια
θα παντρευτεί πρώτη εσύ ή εκείνη; Περιμένω να ακούσω ευχάριστα». Με άλλα
λόγια, η Χαρά αδυνατεί να ζήσει το παρόν της, τη δική της ζωή, εδώ και τώρα, και

7. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 7
τρέφεται με μνήμες και ψίχουλα πληροφοριών για τη ζωή των άλλων, όσων
βρίσκονται εκεί, στον απρόσιτο πλέον τόπο της καταγωγής της.
Η σημασία των συμβολικών δεσμών. Η δεύτερη επιστολή της Χαράς
ανακυκλώνει και πάλι πολλά από τα στοιχεία που υπάρχουν στο πρώτο γράμμα – οι
μαθητές θα εντοπίσουν, π.χ., τις αναφορές της σχετικά με τις δυσκολίες
προσαρμογής στον καινούργιο τόπο, καθώς και την έντονη νοσταλγία της, την οποία
προσπαθεί να αντιμετωπίσει με ηρεμιστικά χάπια. Ωστόσο το γράμμα αυτό εισάγει
και έναν καινούργιο τόνο, μια βαθύτερη εσωτερική μετατόπιση στον κόσμο της
υπογράφουσας, τα οποία θα πρέπει να σχολιαστούν μέσα στην τάξη. Φαίνεται
καταρχήν ότι η εναγώνια ταύτιση με τους απόντες συγγενείς έχει χάσει την έντασή
της, ή πάντως έχει περάσει σε ένα στάδιο εκλογίκευσης. Η Χαρά πλέον φαίνεται να
έχει αποδεχτεί, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, το γεγονός της μετανάστευσης και της
απομάκρυνσής της από την πατρίδα. Ωστόσο, την ώρα που αρχίζει να αποδέχεται ως
γεγονός αυτή την απομάκρυνση, μια νέα εντατική μέριμνα αναδύεται στον ορίζοντά
της. Η ανησυχία της τώρα αφορά τη σταδιακή αποξένωση των παιδιών από τη
μητρική γλώσσα, τα ήθη και τις ιστορικές παραδόσεις του τόπου, την οποία
προσπαθεί να θεραπεύσει με την ανάγνωση ιστορικών μυθιστορημάτων. Όσο πιο
οριστικά απομακρύνονται οι οικείοι άνθρωποι από τη σκέψη της τόσο πιο
αποφασιστικά αναδύονται τα συμβολικά υποκατάστατα της γλώσσας και της
παράδοσης. Εννοείται βέβαια ότι εδώ μπορεί να αναπτυχθεί ένας εξαιρετικά γόνιμος
προβληματισμός σχετικά με τη σημασία αυτών των παραδόσεων ως στοιχείων
διατήρησης της ταυτότητας των μεταναστών. Μπορεί να σχολιαστούν μια σειρά από
θέματα, όπως η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σε σχολεία της ελληνικής
διασποράς, η χρήση της μητρικής γλώσσας στο εσωτερικό των οικογενειών των
μεταναστών, η δεκτικότητα ή όχι αυτών των οικογενειών σε ανταλλαγές με τα ξένα
γλωσσικά περιβάλλοντα κ.ο.κ.
2. Ο λόγος του Γεράσιμου και των παιδιών
Ο λόγος της Χαράς δεν είναι ο μοναδικός στο κείμενο του Βαλτινού. Τα δύο
γράμματα συνοδεύονται από υστερόγραφα του άντρα της και των δύο θυγατέρων
της, τα οποία λειτουργούν ως αντίλογος στο δικό της λόγο και υπονομεύουν εκ
βάθρων τις βασικές προκείμενες της στάσης της. Έτσι το απόσπασμα του Βαλτινού
αποτελεί ένα ικανοποιητικό παράδειγμα «διαλογικού» κειμένου. Διαπλέκει
ετερογενείς φωνές και αντιπαραθέτει διαφορετικούς τρόπους θέασης των
πραγμάτων, αναδεικνύοντας τη σύγκρουση και τη διαφορά σε εστία παραγωγής
νοήματος.
Ο Γεράσιμος, ο άντρας της Χαράς, εκφέρει το λόγο της προσαρμογής. Οι
βασικές προκείμενες αυτού του λόγου καθώς και τα σημεία διαφοροποίησής του από
το λόγο της Χαράς πρέπει όχι απλώς να γίνουν αντικείμενο συζήτησης μέσα στην
τάξη, αλλά και να αποτελέσουν κεντρικό ερμηνευτικό άξονα της διδασκαλίας.
Ο λόγος της Χαράς στρέφεται προς την πατρίδα και μοιάζει να
διαμορφώνεται εξ ολοκλήρου ως ένα τεράστιο ερωτηματικό για όσα συμβαίνουν εκεί

8. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 8
πέρα. Απέναντι σε αυτή την μονομανή επιμονή της Χαράς να στρέφεται προς τα
πίσω, ο λόγος του Γεράσιμου εκφέρεται μέσα από μια σχεδόν πλήρη άρνηση να
επιδείξει το παραμικρό ενδιαφέρον για το παρελθόν. Είναι ένας λόγος ολότελα
αγκυροβολημένος στο παρόν, ριζωμένος στις αναγκαιότητες και τις προτεραιότητες
της νέας του πατρίδας, απορροφημένος εξ ολοκλήρου και αποκλειστικά από τη
μέριμνα της νέας του ζωής – και γι’ αυτό αδιάφορος για όσα άφησε πίσω. Η
αντίθεση είναι σίγουρα εντυπωσιακή. Και για να την αναδείξει ακόμη περισσότερο,
ο Βαλτινός της προσθέτει ένα κωμικό στοιχείο. Ενώ η Χαρά αναφέρεται με
λεπτομέρειες και δηκτικότητα στη νοσταλγία και στην κατάθλιψη που τη
διακατέχουν, ενώ δηλώνει σε όλους τους τόνους ότι το άνυσμα του ψυχικού της
κόσμου κατατείνει αθεράπευτα προς την πατρίδα, ο άντρας της δεν βρίσκει να πει
τίποτε άλλο παρά μόνο να ρωτήσει για την τιμή μιας μηχανής Canon (auto zoom 814
και 1214) στην Ελλάδα. Η ειρωνεία είναι προφανής. Σε αντίθεση με τη Χαρά, η
οποία αρνείται το παρόν και επιστρέφει μονίμως στο παρελθόν, ο Γεράσιμος δεν
επιστρέφει στο παρελθόν παρά για να προβάλει σε αυτό τα ζητήματα που τον
απασχολούν στη νέα του ζωή. Για την πρώτη, η ζωή στην ξένη χώρα είναι η σκιά της
παλιάς ζωής της στην πατρίδα˙ για τον άλλο, η καινούργια ζωή τείνει να εκμηδενίσει
εντελώς την παλιά. Επιπλέον, η άνετη και χωρίς ενοχές εμφάνιση ξενικών λέξεων
μέσα στις τρεις αράδες του υστερόγραφου του Γεράσιμου, και κυρίως η υπογραφή
του υστερόγραφου αυτού με το αγγλοπρεπές Jerry, είναι επαρκή αποδεικτικά σημεία
μιας ήδη ολοκληρωμένης διαδικασίας αφομοίωσης. Αν το όνομα είναι η ταυτότητα,
τότε η αντικατάστασή του Γεράσιμου από το Jerry σημαίνει ότι ο άντρας της Χαράς
έχει ήδη απεκδυθεί την παλιά του ταυτότητα.
Στο πλαίσιο αυτών των συγκρίσεων, οι μαθητές θα πρέπει να σχολιάσουν και
το λόγο των δύο κοριτσιών, που εμφανίζεται στο υστερόγραφο του δεύτερου
γράμματος. Σε αντίθεση με τη μητέρα τους, που κατατρύχεται από το βάρος του
παρελθόντος, τα παιδιά της Χαράς δηλώνουν με άνεση και χωρίς ενοχές την
προσαρμογή τους στο νέο περιβάλλον: «Εμένα μου αρέσει η Νότιος Αφρική». Οι
αναφορές στην πατρίδα δεν χρωματίζονται από καμιά νοσταλγία. Οι δεσμοί τους με
τη γλώσσα έχουν το χαρακτήρα ευχάριστου αναγνώσματος λογοτεχνικών κειμένων.
Και πάλι, το κείμενο του Βαλτινού δίνει λαβή για προεκτάσεις. Ο λόγος των παιδιών
αποτελεί μια θαυμάσια ευκαιρία να συζητηθεί η στάση των μεταναστόπαιδων όχι
μόνο απέναντι στη νέα τους πατρίδα αλλά κυρίως απέναντι στη χώρα καταγωγής. Με
ποιον τρόπο οι παλαιότερες γενιές μεταναστών συντηρούν, μεταβιβάζουν και
διαιωνίζουν τις πατροπαράδοτες συμβολικές αξίες στις νεότερες γενιές που
γεννιούνται και ωριμάζουν στον ξένο τόπο; Εάν υπάρχουν μεταναστόπαιδα στην
τάξη, η κατάθεση της προσωπικής τους μαρτυρίας μπορεί να κάνει τη συζήτηση
συναρπαστική.
3. Οι δύο στάσεις απέναντι στη μετανάστευση
Η ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου καλό είναι να ολοκληρωθεί με μια
σφαιρική σύγκριση των διαφορετικών βιωματικών και ερμηνευτικών οπτικών πάνω

9. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 9
στο θέμα της μετανάστευσης, όπως αυτές αναδύονται μέσα από το κείμενο. Ο
Βαλτινός εικονογραφεί ουσιαστικά δύο μείζονες στάσεις απέναντι στη
μετανάστευση. Από τη μια μεριά αυτοί που τους κατατρώει η νοσταλγία γι’ αυτό που
δεν υπάρχει πια και αυτό που δεν θα υπάρξει ποτέ. Από την άλλη, αυτοί που κάνουν
την υπέρβαση και, γυρίζοντας την πλάτη στο παρελθόν, στρέφονται προς μιαν άλλη
γη της επαγγελίας, εκεί όπου τους περιμένει ένα επάγγελμα, μια επιτυχία. Η Χαρά
ανήκει στην πρώτη κατηγορία. Η μορφή της είναι η γνώριμη μορφή του ξένου που
επιβιώνει έχοντας πάντα στραμμένα τα δακρυσμένα μάτια του στη χαμένη πατρίδα.
Όταν φτάνει στην καινούργια πολιτεία, αντί να ανοιχτεί στις νέες εμπειρίες,
περιχαρακώνει τον εαυτό της στον κλοιό των αναμνήσεων. Η οικογένεια, το αίμα, η
γη συνεχίζουν να τη βασανίζουν και να την εμποδίζουν να επωμιστεί την ευθύνη της
νέας της ζωής. Η Χαρά κρατιέται από τα μεγάλα συμβολικά σύνολα της πατρίδας,
της γλώσσας, της ιστορίας ως συνεκτικών δεσμών, ως έσχατων καταφυγίων μέσα σε
έναν κόσμο ρευστότητας. Αναζητά απεγνωσμένα ερείσματα, σταθερά σημεία
αναφοράς. Ο Γεράσιμος, από την άλλη, ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Είναι η
μορφή του μετανάστη που, αποδεσμευμένος από κάθε συναισθηματική εμπλοκή,
πιστεύει ότι το παρόν είναι πάντοτε ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα. Ο Γεράσιμος
επενδύει στον εαυτό του και αυτοαναλώνεται. Αντί να μεμψιμοιρεί για όσα έχασε
και να εμμένει σε μια στείρα νοσταλγία, προτιμά να ξεκινήσει από την αρχή,
επενδύοντας στη δουλειά και στον προσωπικό μόχθο.
Οι δύο κεντρικές μορφές της Χαράς και του Γεράσιμου δεν αντιπαρατίθενται
μόνο μεταξύ τους, αλλά συγκεντρώνουν στο πρόσωπό τους αντιφατικά στοιχεία, έτσι
που είναι δύσκολο κανείς να πάρει το μέρος του ενός ή του άλλου. Αν η Χαρά
εμφανίζεται σαν ένα πρόσωπο που βιώνει στο έπακρο την τραγική διάσταση της
μετανάστευσης, από την άλλη η άρνησή της να συνδιαλεχθεί με τον καινούργιο τόπο
τής προσδίδει ένα χαρακτήρα μονολιθικότητας. Αν πάλι ο Γεράσιμος επιδεικνύει μια
θετική ανταπόκριση στις νέες προκλήσεις, από την άλλη η ταχύτητα με την οποία
ξεκόβει κάθε δεσμό με το παρελθόν αναμφίβολα ξενίζει. Σε κάθε περίπτωση, η
συζήτηση μέσα στην τάξη πρέπει να αναδείξει αυτές τις αμφισημίες και να μη
διολισθήσει σε μονοσήμαντο εξωραϊσμό ή σε καταδίκη της στάσης του ενός ή του
άλλου.
Ενδεικτική αξιολόγηση
1. Ποια σημασία έχει για τη Χαρά η αλληλογραφία με τα συγγενικά της
πρόσωπα;
2. Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της Χαράς στο νέο της περιβάλλον και
πώς το αντιμετωπίζει;
3. Χρησιμοποιώντας στοιχεία και από τα δύο γράμματα, περιγράψτε τις
δραστηριότητες μιας μέρας από τη ζωή της Χαράς στο Γιοχάνεσμπουργκ.
4. Σχολιάστε το υστερόγραφο του Γεράσιμου στο πρώτο γράμμα.

10. Ηλίας Γιούρης, «Δύο γράμματα της Χαράς» 10
5. Περιγράψτε τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους η Χαρά, ο
Γεράσιμος και τα παιδιά βιώνουν την ξενιτιά.