Kırım tarihine baktığımız zaman, Rusya için bu bölgenin üzerinde Karadeniz’e inme ve Güney’de nüfuz sahibi olma politikalarının kilit noktası olduğunu görürüz. Bölgenin İslami karakteri ve kültür farklılığı sebebiyle Rusya bölgede tutunamamış ve bölgede işgal, sürgün, katliam, kültürel asimilasyon politikaları uygulamıştır.
2014 yılında da Kırım’ı ilhak etmiştir.
Kırım, Rusya için neden önemli? Sorusunun cevabını anlayabilmek için Kırım tarihinden 2014 ilhakına kadar olan süreci incelemek gerekir.
2. • Kırım tarihine baktığımız zaman, Rusya için bu bölgenin üzerinde
Karadeniz’e inme ve Güney’de nüfuz sahibi olma politikalarının kilit
noktası olduğunu görürüz. Bölgenin İslami karakteri ve kültür farklılığı
sebebiyle Rusya bölgede tutunamamış ve bölgede işgal, sürgün,
katliam, kültürel asimilasyon politikaları uygulamıştır.
• 2014 yılında da Kırım’ı ilhak etmiştir.
• Kırım, Rusya için neden önemli? Sorusunun cevabını anlayabilmek için
Kırım tarihinden 2014 ilhakına kadar olan süreci incelemek gerekir.
3. • Kırım, Güney Ukrayna’da
bir yarım ada. Karadenize
doğru uzanıyor. Doğuda
Rusya'ya dokunuyor.
22bin km2 alana sahip.
5. Kırım Hanlığı/Hanlık
Dönemi
• Kırım’ın 1475’te Fatih Sultan Mehmet döneminde
fethedilmesinden sonra Osmanlı
İmparatorluğunun Doğu Avrupa’daki gelişmeleri
kontrol etmesi sağlanmıştır. Kırım Osmanlı
hâkimiyeti altındayken, 1784 yılında Rusya
tarafından işgal edilmiştir.
6. Çarlık Dönemi Kırım
• 1784 Şubatı’nın başlarında, Kırım işgalinden hemen sonra Rusya, burayı idari,
coğrafi ve demografik açıdan Rusya İmparatorluğu’na bağlamayı amaçlayarak
yerel bir yönetim oluşturmuştur. Bu hükümeti kurmaktaki amaç, Rusya’nın
Karadeniz'den sıcak denizlere inmesini sağlamaktı.
• Bu sebeple Kırım, uzak bir idari varlık olarak bırakılmak yerine, geçmişte asla Kırım
devletinin parçası olmamış Rus çoğunluğuna sahip bölgelerle birleştirildi. “Kırım”
sözcüğü kullanmaktan kaçınıldı; oluşturulan yeni idari birim Taurida oblast olarak
adlandırıldı. Taurida oblast, sadece Kırım’ı değil kuzeyindeki bozkırı ve Taman
bölgesini de içeriyordu. Hedeflenen sonuç, Kırım yarımadasının corpus separatum
olan kimliğini kaybetmesi ve yeni idari birimde Tatar nüfusunun etkisinin
azaltılmasıydı.
• Taurida oblast (Tavrida Guberniyası): Rus İmparatorluğunun yönetim
bölümlerinden (guberniya) biri.
• Corpus Separatum: Bağlantısız bölge, yani siyasi açıdan bir yerin egemenliğinde
olmayan topraklar.
7. • Bir buçuk asır boyunca, Tatarlara yeni idari görevler verilmedi ve
sürekli göç nedeniyle sayıları hızla düştü. Topraklarına el koyma,
sürgün etme ve başka yerden Slav toplulukları getirme, dinî ve
kültürel baskılar gibi sistematik politikalar yoluyla Tatar nüfusu, hem
sayı hem de oran olarak azaldı.
8. SSCB Dönemi Kırım
• Ekim 1907’deki Bolşevik Devrimi’nin yarattığı kargaşayı fırsat
bilen Kırımlı Tatar milliyetçiler, kurulacak ilk milli kurultay
için seçim yaptılar. Milli meclis ilk olarak Aralık 1917’de
toplandı ve 26 Aralık 1917 itibariyle Kırım Ahali
Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan eden bir anayasayı kabul
etti. Aynı gün, Numan Çelebi Cihan liderliğinde ilk Kırım
Tatar hükümeti kuruldu ve bu hükümet kısa süre içinde
Kırım’ın büyük bir kısmını kontrol altına almayı başarsa da,
Rus Karadeniz donanmasının ana üssü olan Sivastopol’da
bulunan Bolşevik güçleri, silah kuvvetiyle Kırım Milli
Hükümeti’ni, Bolşevik bir hükümetle değiştirdi. İzleyen
süreçte, Numan Çelebi Cihan’ın tutuklandığı ve diğer
binlerce kurbanla idam edildiği bir dönem yaşandı.
9. • Bolşevikler, Kırım’da kontrolü kalıcı olarak sağladıktan sonra, gizli
Bolşevik polis kuruluşu Chekha, Sovyetlerin tüm muhaliflerini
temizleme işlemini uygulamaya koydu; Kasım 1920’den1921 yazına
kadar olan altı aylık dönemde 60,000 kişi öldü.
• Burjuva milliyetçiler ve sınıf düşmanları olmakla suçlanan Tatarlar,
Bolşevik karşıtı Ruslar yanında hedef alındı. 60,000 Tatarın da içinde
bulunduğu 100,000 kişilik bir Kırımlı grubu ise, 1921-1922 kıtlığı
sırasında hayatını kaybetti.
• Bu müdahaleler sonucunda Tatarlar direniş göstermeye başladılar ve
Yeşil Kuvvetler adı altında Bolşevikleri ile çatışmalara girdiler. Bu
direnişin sonucunda da Tatarlara milli özerklik ve hükümette yer alma
sözü verildi.
10. • 18 Ekim 1921’de Kırım Özerk Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti (ÖSSC) kuruldu, eski Milli Fırka
üyesi pek çok Tatar milliyetçisi hükümete kabul
edildi.
• Veli İbrahim liderliğindeki kısa dönem, daha
sonradan sürgündeki birçok Tatar tarafından
altın çağ olarak adlandırılacaktı.
• Fakat izlediği bu politikalar sebebiyle burjuva
milliyetçiliği ile suçlandı ve 1928’de tutuklanıp
idam edildi.
• Ölümünün ardından izlediği bütün politikalar
iptal edildi ve hükümet kademesinde çalışan
tüm tatarlar görevden alındı.
• Veli İbrahim hükümetinin bitişini şiddetli bir
baskı ve devlet terörü dönemi izledi.
• 1933 ve 1939 Stalinist temizlik hareketi
sırasında, din adamları da dâhil olmak üzere,
Tatar entelijansiyasının neredeyse tamamı idam
edildi ya da çalışma kamplarında öldü.
11. 1944
• 1944’de gelindiğinde Nazilere yardım etmekle suçlanan Tatarlara,
Sovyet birliği terörü başladı. Oysa ki aynı zamanda 50 bin Kırım
Tatar erkeği, Hitler Almanyasına karşı cephede Sovyetler Birliği
adına savaşıyordu.17-18 Mayıs gecesi başlayan operasyon boyunca
Tatarlar, Kızıl Ordu birlikleri tarafından uyandırıldılar, hazırlanmaları
için 15-20 dakika verildi ve yanlarına sadece taşıyabilecekleri kadar
eşya almaları söylendi. Tren istasyonlarına getirilip, sığır
kamyonlarına dolduruldular. Ağzına kadar dolu araçlar, dışarıdan
mühürlenerek 3-4 haftalık Orta Asya, özellikle Özbekistan, Urallar
veya Sibirya yolculuğuna gönderildi. Su, yiyecek ve tıbbi malzeme
verilmedi; yol boyunca yaklaşık sekiz bin Tatar, açlık, susuzluk ya da
halsizlikten öldü. Yolculuğun sonu, çilenin bittiği anlamına
gelmiyordu. Çoğu Tatar’ın gönderildiği, Urallar’daki Sverdlovsk
bölgesindeki toplama kampları, en basit gereksinimlerden
yoksundu, yaşam koşulları perişandı ve iş çok ağırdı. Sonuç olarak,
sürgünden birkaç yıl sonra, 60,000’den fazlası çocuk olmak üzere,
Tatarların %46’sı (112,180) ölmüştü.
12. • Sürgünden birkaç gün sonra Rus yetkililer Kırımın Arabat
köyünün unutulmuş olduğunu fark ettiler. Trenler çoktan
yola çıkmış olduğundan dolayı köy halkını bir gemiye
doldurup sonra da o gemiyi karadeniz açıklarında
batırdılar.
• 1986'da Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti, sürgüne ve çeşitli
baskılara maruz kalan bütün toplulukların haklarını
kısıtlayan bütün hükümleri ortadan kaldırılarak, bu
halklara haklarının ve itibarlarının iade edildiğini ve bütün
bunların devlet garantisi altına alındığını açıklayan
deklarasyonu yayınladı. Ancak Kırım Tatarlarının toplu
dönüş çabaları hala bürokratik engellere takılıyordu.
• 1987 yılında Kırım Tatarları, vatana dönüşlerinin
engellenmesine karşı Kızılmeydan'da yaptıkları
gösterilerle dünya gündemine oturdu. 1989'dan itibaren
bürokratik engellere, polis baskısına ve ağır maddi
koşullara rağmen sürgün yerlerinden Kırım'a topluca
dönüşler başlattılar. Bu süreç sonunda 250 binin üzerinde
Kırım Tatarı vatanına dönebildi.
13. İlhakın Nedenleri
• Ukrayna’daki olaylar, 2013 yılında Viktor
Yanukoviç’in AB ile ortaklık anlaşmasının
imzalanmaktan vazgeçmesiyle başlamıştır. Bu
anlaşmanın sadece ekonomik olmayıp, politik
yönü de bulunmakta ve Ukrayna’nın AB
değerlerini benimsemesine katkı sağlayacak olması
nedeniyle önem taşımaktaydı.
14. AB neden Rusya’yı
rahatsız ediyor?
• 2004 yılında AB, Baltık ülkelerini
üye kabul edip, Rusya sınırına
kadar gelmesi ve bunun yanında
NATO'nun da doğuya doğru
genişlemesi Rusya’da rahatsızlık
yarattı. 2014’te gerçekleşen ilhak
ile Rusya’nın bir amacı da
Karadeniz’deki Rus deniz gücünü
kalıcı kılmak ve Ukrayna’nın
NATO’ya katılımını engellemektir.
15. Kırım’ın Önemi
• Kırım’ın Karadeniz'de bulunmasından kaynaklanan
jeopolitik önemi vardır. Bu bölge, Avrupa ile Asya
arasındaki enerji kaynakları transferinin bölgesel kavşağı
durumundadır.
• Rusya’nın Karadeniz donanması Kırım’daki Sivastopol
limanında üslenmektedir. Sovyetler Birliği dağılınca
Karadeniz donanması önce Rusya ve Ukrayna tarafından
ortaklaşa kullanılmış, 1997’de iki ülke arasında yapılan
anlaşmayla donanma Rusya ile Ukrayna arasında
paylaşılmış ve Rusya kendi donanmasını Ukrayna
karasularında bulundurmanın kirasını ödemeye
başlamıştır. Kırım’ın Rusya’ya bağlanması ile kira
anlaşması da ortadan kalkmıştır. Ayrıca Rus deniz gücü
açısından, Kırım’ın coğrafi konumu Karadeniz'de
hâkimiyet kurulmasında son derece önemlidir.
16. • Kiev’deki siyasi kriz
aşılmaya çalışılırken, 27
Şubat’ta Rusya’nın
beklenmedik bir şekilde
Kırım yarımadasına özel
kuvvetlerini çıkarması
ve burada kontrolü ele
geçirmesi, durumu
ülke-içi bir krizden
bölgesel ve uluslararası
bir soruna
dönüştürmüştür
17. • Rusya’nın askeri müdahalesi
koşullarında kurulan yeni
Kırım hükümeti, Kırım’ın
geleceğini bir halk oylaması
ile belirleme kararını almış ve
bu kararını çok kısa bir
sürede uygulamaya
koymuştur. Egemen devlet
olmak” ya da “Rusya’ya
katılmak” şeklinde iki
seçeneğin oylamaya
sunulduğu referandum
sonucunda yüzde 83’lük
katılımın sağlandığı ve yüzde
97 oranında “Rusya’ya
katılma” oyunun çıktığı ilan
edilmiştir.
18. • Ukrayna sınırları içerisinde
yer alan Kırım ile ilgili
Ukrayna anayasasının 134-
137. maddeleri arasında;
Kırım’ın özerk bir
cumhuriyet olduğu
özellikle belirtilerek,
Kırım’ın Ukrayna’nın bir
parçası olduğu ve Ukrayna
anayasasında belirtilen
sınırlar dâhilinde bir
özerkliğe sahip olduğu
vurgulanmıştır.
• Bu referandumun,
Ukrayna ve Kırım Özerk
Cumhuriyeti’nin
anayasalarına aykırı
olduğu ifade edilmiştir
19. Kaynakça
• AĞIR Osman, BAHARÇİÇEK Abdülkadir, KIRIM’IN RUSYA
FEDERASYONU’NA BAĞLANMASININ RUSYA’YA KOMŞU ÜLKELERE
OLASI ETKİLERİ, AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ, Sayı: 52 Kasım – Aralık
2015
• KİREÇCİ M. Akif, TEZCAN Selim, Kırım’ın Kısa Tarihi, Hoca Ahmet
Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi inceleme-araştırma dizisi
; yayın no: 24
• GÜRSELER Ceren, KIRIM’IN “SELF-DETERMİNASYONU” NASIL
YORUMLANABİLİR?, Journal of Black Sea Studies . 2014, Issue 43,
p87-115. 29p.
• ÖZÇELİK Sezai, II. SOĞUK SAVAŞ VE KIRIM’DAKİ JEO-STRATEJİK
GAMBİT: RUSYA’NIN STRATEJİK DERİNLİĞİ BAĞLAMINDA KIRIM’IN
İŞGALİ VE KIRIM TATARLARI, Black Sea-Caucasus Region: Risks and
Opportunities, 57-72
• SARIKAYA Gül, RUSYA’NIN KIRIM’I İLHAKINDAN SONRA KIRIM TATAR
MİLLİ MECLİSİ VE KIRIM TATAR TÜRKLERİNE YÖNELİK BASKILAR,
Karadeniz Araştırmaları Merkezi, XIV/55 - Güz 2017 - s.85-100