essay eindopdracht

1. 2012
Essay beeldcultuur
Beeldmanipulatie
Sewdien, F.S.S.
Minor Beeld & Communicatie
5-3-2012
0

2. inleiding
Deze essay dient als eindopdracht voor de Minor Beeld en Communicatie.
Het is een betoog over de volgende stelling: "Doordat beeld tegenwoordig vaak wordt
gemanipuleerd, is het niet meer betrouwbaar."
Dit betekent dat mijn eigen mening naar voren komt over de stelling en dat ik verschillende
argumenten gebruik voor mijn standpunt. Daarnaast zal de stelling worden onderbouwd
door de literatuur van de minor en zullen er minimaal 3 wetenschappelijke artikelen in
worden verwerkt.
De essay begint breed. Dat wil zeggen dat ik eerst definities van de begrippen
beeldmanipulatie, betrouwbaarheid en beeld afbaken. Dit heb ik gedaan omdat een begrip
als bijvoorbeeld betrouwbaarheid erg subjectief is. Hierdoor ontstaat er duidelijkheid over
wat er nu precies wordt bedoeld met de begrippen en het voorkomt verwarring.
Vervolgens geef ik een paar voorbeelden over waar beeldmanipulatie voor wordt gebruikt.
Ik heb het in deze essay vooral over beeldmanipulatie in films en politiek. Vervolgens een
stukje over beeldmanipulatie door fotoshop en de methode waardoor beeldmanipulatie
gekwantificeerd kan worden.
Als u deze essay leest wordt het al snel duidelijk dat beeldvorming niet de werkelijkheid
weerspiegeld, maar de werkelijkheid juist vorm geeft.
Als laatst kunt u de conclusie vinden, waar alles nog een keer kort en overzichtelijk wordt
samengevat.
1

3. inhoudsopgave
Inhoud
inleiding.................................................................................................................................................... 1
Afbakening begrippen en stelling ............................................................................................................... 3
Wat wordt er bedoeld met beeld?............................................................................................................... 4
Beeldmanipulatie in films ........................................................................................................................... 5
De politiek en beeldmanipulatie ................................................................................................................. 7
Nieuwe methode om beeldmanipulatie te kwantificeren ............................................................................. 8
conclusie ................................................................................................................................................. 10
literatuurlijst ........................................................................................................................................... 11
2

4. Afbakening begrippen en stelling
Zoals eerder in de inleiding aangegeven luidt de stelling van dit betoog als volgt:
"Doordat beeld tegenwoordig vaak wordt gemanipuleerd, is het niet meer betrouwbaar" Er is
voor deze stelling gekozen, omdat steeds meer beelden worden gemanipuleerd en de
technieken snel verbeteren.
Voordat er wordt ingegaan op de deze stelling is het handig om het woord
beeldmanipulatie af te bakenen en te kijken wat dit woord nu eigenlijk inhoudt.
De volgende definitie van beeldmanipulatie wordt gegeven: Onder beeldmanipulatie wordt
verstaan het aanbrengen van veranderingen in een afbeelding.
Beeldmanipulatie is strikt genomen hetzelfde als beeldbewerking. Het woord
beeldmanipulatie wordt echter meer gebruikt in de zin van het wijzigen, verwijderen of
toevoegen van afzonderlijke beeldelementen in een bepaalde afbeelding (Wikipedia
.beeldmanipulatie® (2011,augustus 22): http://nl.wikipedia.org/wiki/Beeldmanipulatie)
Daarnaast gaat de stelling over het begrip betrouwbaarheid. Ook deze is afgebakend. Let
hierbij wel op het feit dat het gaat om betrouwbaarheid van beelden. Deze hebben we
geplaats onder betrouwbaarheid van informatie i.p.v. betrouwbaarheid van mensen.
De definitie van betrouwbaarheid luidt als volgt: de mate waarin men kan vertrouwen dat de
door media gegeven informatie waar en relevant is. (Wikipedia.betrouwbaarheid.Wikipedia® (2012,
februari 6) http://nl.wikipedia.org/wiki/Betrouwbaarheid)
Met deze twee begrippen in het achterhoofd kan er nu worden ingegaan op de stelling. Ik
ben zelf van mening dat door beeldmanipulatie beelden niet meer betrouwbaar zijn. Dit
komt door het feit dat als er een verandering in beeld optreedt, het beeld niet meer
origineel en puur is. Er is door mensen (meestal opzettelijk) een wijziging aangebracht,
waardoor het beeld vaak mooier of spectaculairder lijkt en het niet meer de werkelijkheid
weerspiegelt.
3

5. Wat wordt er bedoeld met beeld?
Wat is beeld? Er bestaan veel definities van beeld. Maar welke is nu eigenlijk de juiste?
Ik denk dat meerdere definities van beeld goed kunnen zijn, maar voor deze essay gebruik
ik de definitie van beeld uit het boek Beeldtaal perspectieven voor makers en gebruikers uit
de literatuur van de minor.
“ we bedoelen met de term beeld in dit boek alle communicatieve middelen die niet primair
tekst , door middel van een tweedimensionaal medium tot ons komen (waaronder we dus
bijvoorbeeld ook film kunnen rekenen , maar niet architectuur of beeldhouwwerk), en primair
een communicatief-retorische functie hebben” J.van den Broek, W.Koetsenruijter, J. de Jong, L.
Smit.(2010). Beeldtaal. Den Haag, Boom Lemma.
het verschil tussen beeldtaal , beeldelementen, beelden en woorden
Beelden moeten niet worden verward met beeldtaal. Beeldtaal is namelijk breder dan
beeld, omdat beeldtaal bestaat uit woorden, beelden en beeldelementen. Beeldelementen
zijn elementen die visueel zijn, terwijl woorden verbale elementen zijn. Om het verschil
tussen beeldtaal , beeldelementen, beelden en woorden uit te leggen gebruik ik de
bovenstaande plaatjes.
In deze essay heb ik het over visuele beelden. De verbale elementen zoals woorden laat ik
achterwege.
4

6. Beeldmanipulatie in films
We zien manipulatie niet alleen in stilstaande beelden, maar ook in bijvoorbeeld films en op
de televisie. Dit komt omdat de televisie gebruikt maakt van bepaalde middelen om
beelden levensechter te laten lijken. Dit blijkt uit het volgende stukje uit één van de boeken
van de minor.” Maar televisie gooit een aantal middelen in de strijd om beelden levensechter
te laten lijken, die beelden nog levensechter maken dan andere kunstvormen. Dat heeft te
maken met het feit dat non-fictie op televisie, of het nu live is of in de vorm van recentelijke
opgenomen beelden (zoals in een journaal) je het gevoel kan geven dat je er zelf bij bent.”
(J.Hermes & M. Reesink,(2003),Inleiding televisie studies ,macht van de televisie, blz.85)
Kunnen geschiedenisschrijvers film en televisie gebruiken als een authentieke en
historische bron? Er worden een aantal hinderpalen besproken die historici in de loop der
tijd hebben ontmoet bij hun pogingen om de film als primaire bron in hun werk te
betrekken. Daarnaast wordt er laten zien dat de authenticiteitbenadering niet overeind kan
blijven, omdat audiovisuele producten een gemanipuleerde werkelijkheid weergeven, geen
historische werkelijkheid.
Er zijn 4 hinderpalen die zorgen voor problemen rond de authenticiteitbenadering:
1. Film en televisie suggereren de “werkelijkheid”, maar ze zijn het niet
De immense populariteit van video- en fotocamera’s komt voort uit deze functie als
souvenirjager. Beelden van foto’s en films worden gezien als het meest zichtbare
bewijs dat het heden van toen zich daadwerkelijk heeft afgespeeld .Vos, 2004, Bewegend
Verleden, Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s, druk 2, Amsterdam, Boom, Pag.135)
Beelden van je trouwerij, verjaardag van je eerste kind en je 50e verjaardag kunnen
waar zijn, maar er zijn ook films die niet waar zijn. Er worden namelijk vaak beelden
gemanipuleerd. Die manipulatie wordt sterk in de hand gewerkt door een essentieel
manco van het medium, namelijk de onzekerheid die de kijker heeft over tijd en
locatie van een opname. Waar een papieren bron nog wel eens is voorzien van een
datum en plaats (zoals bij een brief ), is haar audiovisuele tegenhanger meestal
slechts te klasseren door bijgeleverde informatie, als deze aanwezig is.
2. Bij films is fictie en non-fictie nauwelijks van elkaar te onderscheiden
De reden waarom het onderscheid tussen fictie en non-fictie moeilijk te handhaven
is, ligt in de aard van het massamedium zelf. Vaak worden de beelden geproduceerd
voor de televisie of bioscoop. Deze hebben hun eigen conventies en verschillen sterk
met die van de drukpers. Zelfs bij documentaires zien we dat er dramatisering
plaatsvindt net als bij films. Vaak worden dingen extra belicht. Zo wordt er vaak een
nadruk gelegd op bepaalde conflicten. (2004, Bewegend Verleden, Inleiding in de analyse van films
en televisieprogramma’s, druk 2, Amsterdam, Boom, Pag.135,137)
5

7. Ik vind het erg zorgelijk dat er in het nieuws en documentaires gebruik wordt
gemaakt van dramatisering. Ook hierbij vind ik dat beelden daardoor niet meer
betrouwbaar zijn. Gelukkig bestaat er wel een “afspraak”met het publiek, die een
duidelijke bovengrens stelt aan fictionalisering bij nieuws en documentaires. De
maker kan namelijk in de problemen komen als bijvoorbeeld een getuige door een
acteur gespeeld blijkt te zijn.
3. Wat de camera registreert is niet representatief en toont alleen de buitenkant
De camerabeelden kunnen vaak een vertekening van de vertoonde werkelijkheid
zijn. Dit kan liggen aan verschillende dingen, zoals de kadrering van het beeld, het
standpunt van de camera en het vergrotende of verkleinende karakter van de lens .
Camera’s registreren alleen de buitenkant dus datgene wat concreet zichtbaar is,
maar het vertelt weinig over bepaalde achterliggende gedachtes, motivaties en
trends. Het geeft dus geen antwoord op de waarom vraag van het getoonde. (2004,
Bewegend Verleden, Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s, druk 2, Amsterdam, Boom,
Pag.135,137)
4. Beelden spreken niet zichzelf maar in een baalde volgorde
Doormiddel van montage kan de perceptie van de kijker op 2 niveaus worden
beïnvloedt, namelijk op een tijd en ruimte niveau.
Op het niveau van tijd kan de perceptie van een kijker worden beïnvloedt door de
volgorde waarin de beelden worden getoond. Denk maar eens aan een rel waarbij
de politie optreedt. Laat de maker eerst de beelden van de relschoppers zien en
daarna die beelden van de politie die optreedt, dan lijkt het alsof de politie legitiem
zijn werk doet. Als deze beelden in omgekeerde volgorde worden vertoond, dan
krijg je een geheel andere situatie.
Het niveau van ruimte: Een vertoonde ruimte kan zijn eigen logica krijgen , omdat
kijkers niet kunnen controleren of bepaalde shots bij elkaar horen.
6

8. De politiek en beeldmanipulatie
Beeldmanipulatie komt niet alleen voor in de kunstwereld, maar wordt ook vaak gebruikt
voor politieke doeleinden. Steeds meer politici hebben door dat je met beeld vaak meer
kan zeggen dan met duizenden woorden.
Om Abraham Lincoln een statischere uitstraling te geven, werd zijn hoofd op het lichaam
van de John Calhoun (zuidelijke politicus) gezet. Dit gebeurde al 40 jaar na de komst van de
fotografie.
Ook later maakte verschillende machthebbers als Hitler, Stalin, Mao en
Mussolini gebruik van beeldmanipulatie. Ze waren vooral goed in het wissen van mensen
die uit gratie raakten op bepaalde foto’s. Daarnaast zorgde ze er ook vaak voor dat hun hun
concurrerende presidentskandidaten negatief werden afgeschilderd door ze te combineren
met verschillende vijanden in de staat.
Stalin met en zonder Nikolaj Jezjov
Beelden werden niet alleen achteraf gemanipuleerd, maar ook vooraf. Een voorbeeld
hiervan is een foto uit 1933 van Alexander Rodchenko. Hierop is te zien dat gevangene aan
het werk zijn aan de aanleg van het Witte Zee Oostzeekanaal, terwijl ze vermaakt worden
door een gevangenisorkest. Om de aanleg van het kanaal te doen lijken als een moedig
hoofdstuk uit de Sovjet geschiedenis, werden er verschillende bekende namen gestrikt.
Honderd jaar eerder hadden mensen al door hoe je mensen hun mening sterk kon
beïnvloeden door manipulatie van beeld. De Times schreef vaak kritische artikelen over de
Britten voor wie de Krimoorlog niet bepaald goed verliep. Roger Fenton (fotograaf) werd in
1855 door prins Albert naar Krim gestuurd om de situatie er wat rooskleuriger uit te laten
zien.( AKV St. Joost, essay, (2009), http://ff.damarkus.nl/files/2008/09/Essay_
Kunstgeschiedenis_david_markus.pdf)
7

9. nieuwe methode om beeldmanipulatie te kwantificeren
Tegenwoordig weten mensen wel dat modellen er in boekjes er wat minder mooi in het
echt uitzien, maar nog lang niet iedereen. Er is een nieuwe waarderingsmethode die het
verschil tussen de werkelijkheid en de foto in cijfers uitdrukt.
Amerikaanse actrice Kim Cattrall voor (links) en na (rechts) fotoshop
Op de bovenstaande foto zie je de Amerikaanse actrice Kim Cattrall . Links zie je hoe ze er
eruit ziet voor bewerking met fotoshop en rechts zie je haar na bewerking door fotoshop en
dus door manipulatie uitziet, In Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS)
beschrijven computerdeskundigen van het Dartmouth College in de Verenigde Staten een
bepaalde methode om beide foto’s op een objectieve manier te vergelijken.
Deze methode houdt in dat het systeem de hoeveelheid aanpassingen van de verhouding,
kleur en andere uiterlijke kenmerken die geïdealiseerd zijn, telt van de afwijking van de
werkelijkheid. Hierdoor krijgt elke foto een bepaalde score toegekend. Door deze
methoden komen de meest gebruikte aanpassingen aan het licht, zoals gezichtssymmetrie
aanpassingen, afslanking en verwijdering van onzuiverheden.
‘Het systeem is bedoeld om kijkers een objectief beeld te geven van de mate waarin een foto is
gemanipuleerd’, schrijven de onderzoekers in PNAS. ‘Het gebruik van geïdealiseerde foto’s
wordt in verschillende studies gelinkt aan eetstoornissen of een laag zelfbeeld bij mannen,
vrouwen en kinderen. Ons waarderingssysteem moet helpen om het publiek een meer
realistisch oordeel over dergelijke foto’s te laten maken.’ (M.Wauman. © Eos magazine.
eosmagazine.eu. (29-11-11 http://nieuws.be.msn.com/wetenschap/photoshop-ontmaskerd)
8

10. Wordt de werkelijkheid weerspiegeld door beeldvorming of vormt beeldvorming de
werkelijkheid?
Veel mensen gaan er van uit dat beeldvorming een weerspiegeling van de werkelijkheid is.
Dit is echt niet zo. Het is namelijk zo dat beeldvorming vorm geeft aan de werkelijkheid.
Mensen krijgen de indruk dat de werkelijkheid wordt weerspiegeld door beelden door de
technologie van fotografie. Bij een foto lijkt het namelijk alsof de werkelijkheid vast wordt
gelegd zoals die is. Maar klopt dit wel? Zelf ben ik van mening dat een foto niet de
werkelijkheid weerspiegelt, omdat de foto tot stand komt door de keuze van degene die de
foto maakt en door technologie.( M. Oving.essay.beeldmanipulatie bij
glossyvrouwenbladenAcceptabel?.( januri 2009). http://hbo-kennisbank.uvt.nl/cgi/fontys/show.cgi?fid=3066)
Voorbeeld:
Ik vind dat foto´s in mode tijdschriften ook worden gemanipuleerd worden. Vaak gebeurd
dit al van te voren door een bepaald model te kiezen, met de juiste make-up en kleding. De
foto berust op een keuze van duizenden modellen, soorten make-up en kleding.
Verder wordt de foto bepaald door de technologie. Hiermee bedoel ik de camera en de
instellingen van de camera, zoals de belichtingen. Kortom: het gat tussen de foto en de
werkelijkheid wordt veroorzaakt door de technologie en de keuzes van de maker van de
foto.
De werkelijkheid wordt dus weergegeven door een bepaalde technologie. Beeldbewerking
gaat een stapje verder. Doordat mensen beelden bewerken is het beeld helemaal geen
werkelijkheid meer. Mensen denken dus vaak onterecht dat gemanipuleerde beelden een
weerspiegeling zijn van de werkelijkheid.
9

11. conclusie
Beeldmanipulatie is niet iets van nu. Er werd al meer dan 100 jaar geleden gebruik van
gemaakt. In de politiek kwamen mensen er al snel achter dat men met beelden en
beeldmanipulatie meer kon zeggen dan duizenden woorden. Machthebbers als Hitler,
Stalin, Mao en Mussolini maakte dan ook hevig gebruik van beeldmanipulatie.
Beeldmanipulatie wordt ook gebruikt door filmmakers. Doormiddel van montage kan de
perceptie van de kijker worden beïnvloed op het niveau van tijd en ruimte.
Tegenwoordig hebben steeds meer mensen door dat er miljoenen beelden worden
gemanipuleerd. Er komen steeds meer methodes om beeldmanipulatie te kwantificeren.
De stelling van deze essay luidt als volgt:
"Doordat beeld tegenwoordig vaak wordt gemanipuleerd, is het niet meer betrouwbaar."
Hier ben ik het volkomen mee eens. Doordat er veranderingen in bepaalde beelden
plaatsvinden, geeft het beeld geen goede afspiegeling van de werkelijkheid. Of dit nu
vooraf bij een foto (door het van tevoren kiezen van een bepaald model, soort make-up en
kleding) of achteraf gebeurd. Ik vind dat alle vormen van beeldmanipulatie om die reden
beelden onbetrouwbaar maken.
Wel vind ik dat sommige vormen van beeldmanipulatie ethischer verantwoord zijn dan
anderen.
10

12. literatuurlijst
boeken:
 Literatuur van de minor Beeld en Communicatie
1.Beeldtaal (J.van den Broek, W.Koetsenruijter, J. de Jong, L. Smit)
2.Inleiding televisie studies ,macht van de televisie (J.Hermes & M. Reesink)
3.Bewegend Verleden, Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s, druk 2,
Amsterdam, Boom,
Elektronische bronnen
 Wikipedia
4. http://nl.wikipedia.org/wiki/Beeldmanipulatie
5.http://nl.wikipedia.org/wiki/Betrouwbaarheid
 elektronische wetenschappelijke bronnen
6. http://ff.damarkus.nl/files/2008/09/Essay_ Kunstgeschiedenis_david_markus.pdf (AKV
St. Joost)
7. http://hbo-kennisbank.uvt.nl/cgi/fontys/show.cgi?fid=3066(M.Oving)
8.http://nieuws.be.msn.com/wetenschap/photoshop-ontmaskerd (m.Wauman)
11