temel kavramlar

1. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
1
Biçimbilim
TEMEL KAVRAMLAR
sözcük
sözcükbirim (lexeme)
sözcükbiçim(word-form)
kök
ek
gövde
taban
biçimbirim (morpheme)
biçimcik(morph)
altbiçimcik(allomorph)
bağımlı – bağımsız biçimbirim
sıfır biçimçik
portmanto biçimcik
GİRİŞ
Biçimbilim sözcüklerin içyapısını ve bunları gerçekleştiren kuralları inceler.
Ayrıca sözcükler, sözcüklerin yapısı, sözcüklerin sınırlandırılması, sözcüklerin türetilmesi ile
tüm bunları yöneten kuralları içeren zihinsel süreçleri ele alır.
Sözcükler türetim yoluyla başka sözcüklere dönüşürken ya da sözdizim düzleminde tümceye
yerleşirken (çekim yoluyla) çeşitli biçim değişikliklerine uğrar, uğrayabilir. Sözcüklerin hangi
yönde biçim değiştireceği, söz konusu dilin tipolojisi*ne bağlıdır.
ARA NOT: *Dil tipolojisi
Bu özellikleregöredünyadillerinibenzervefarklı yapısalözelliklerine göre sınıflandırmak üzere
ele alan;dillerarasıortaklıklardanhareketle dil aileleriningenelkarakteristiğiniortayakoymaya
çalışan alandır.
ARA NOT:Türetim-Çekim
TÜRETİM:sözcüktüretimi işlemi yeni sözcük
sat – (ı)cı  (eylemtabanı + türetim eki) = ad tabanı
su-la(mak)  (ad tabanı + türetim eki) = eylem tabanı
ÇEKİM:
Ali satıcılarabaktı.
örneğinde bak- eylemi kendisine yönelmedurumundaunsur istemektedir.
Çocuk çiçekleri suladı.
Bu örnekte sula-eylemi, kendisine belirtmedurumundabir nesneyi zorunlu olarak
istemektedir.

2. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
2
GİRİŞ (Devamı)
Diller sözcüklerin biçimini,
eklemeler yaparak,
ses yapılarını yeniden düzenleyerek,
ya da onları bitiştirerek değiştirir.
Sözcüğün biçimindeki değişmeler dilin ses ve dizim düzlemlerinden bağımsız değildir. Ama
değişiklikleri yalnızca dilin sesbilim veya sözdizim düzlemlerinden hareketle açıklayamayız.
Sözgelimi Türkçe gibi eklemeli dillerde ekler hangi köklere geleceklerini çoğunlukla kendileri
belirlerler. Bütün sözcüklere sözcüklere gelebilen ek yoktur. Bütün ekleri alabilen sözcük de
yoktur. Ekler sözcüğe eklendiğinde çoğunlukla biçim değiştirir.
Bununla birlikte sözcükler biz anadili kullanıcıları tarafından kolaycatanınan ve yapıları
hakkında tahminde bulunabildiğimiz dil öğeleridir.
ÖRNEK: enyakınmesafebirbirinianlayanikikafaarasındadır
Sözcüklerinyapıları hakkındatahmindebulunabiliyoruz:
tuzluk
tuz
tuzcu, tuzlu,
-luk
buzluk, odunluk, bozukluk
katsayı
kat
katlı, üst kat, kat çıkmak
sayı
saymak, sayılı, sayısal
(say-) + (-ı)
BAZI TEMEL KAVRAMLAR
En temel kavrambiçimbirimdir(morpheme).
Biçimbirim, sözcüklerindaha küçükparçalara ayrılamayan anlamlı bölümlerinden her biridir.
Yanlış kanılardan biri, dilde en küçükanlam ifade eden birimlerin sözcüklerolduğu
biçimindedir. Oysa bu doğru değildir. Dilde en küçükanlamlı birim, biçimbirimdir.

3. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
3
Örneklerde küçük, çocuk, baba, kapı ve aç- sözcükleri birer biçimbirim olarak tek başlarına
anlam taşıyan birimlerdir.
Ancak, -(s)ı(n), -a, -(y)ı ve –tı biçimbirimleri de anlamlıdır. Bunların diğerlerinden tek farkı,
anlamlarının sözlükte ifade edilebilecek türden olmamasıdır.
Bu tür biçimbirimlerin anlamları, dilbilgisel işlevlerinden gelmektedir.
Bunlarınanlamlı birimlerolduklarınınkanıtları:
(i) Çıkarıldıklarında tümcenin anlamı kolayca anlaşılabilir olmaktan uzaklaşır.
Küçük____çocuk___baba_____kapı___ aç___
Dolayısıyla, yoklukları tümce anlamını etkilediğine göre, varlıkları “anlamlı”dır.
(ii) Eklendikleri birimleri değiştirsek de dilbilgisel işlevleri aynı kalır:
Küçük- Ø çocuk-Ø anne-sin-e şişe-yi uza-t-tı.
(iii) Gözlük ve gözcü örneklerinde olduğu gibi, aynı köke eklenerek, kendi içsel anlamlarından
kaynaklanan, farklı anlamda sözcüklerin üretilebilmesini sağlarlar.
Eğer anlamsız olsalardı, sözcük kökünün anlamını değiştirmemeleri beklenirdi.
ÖRNEK:Biçim sözcüğüne bakalım:
biçim
{biç-} {-(y)Im}
Biçim sözcüğü, biç- eyleminden tıpkı seçim, kesim, deyim sözcükleri gibi –(y)Im eki ile
türetilmiş bir sözcüktür.
Bu yüzden “biçim” sözcüğünü, birinin sözcüğün türetilmesine girdi olan biç- eylemine, diğerini
bu tür girdilerden sözcükler türeten –(y)Im ekine bağlamak iki anlamlı parçaya ayırabiliyoruz.
1) Küçük-Øçocuk-Øbaba-sı-n-akapı-yıaç-tı.
2) Küçük____çocuk___baba_____kapı___ aç___.
3) Küçük- Ø çocuk-Øanne-sin-e şişe-yi uza-t-tı.
4) _____-Ø _____-Ø ____-sin-e ___-yi ___-t-tı.
5) göz-lük,göz-cü

4. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
4
Kök veya Ek  biçimbirim
Biçimbirim, geleneksel olarak kök,ek dediğimiz öğelerin hepsini kapsamaktadır. Yani köklerde
biçimbirimdir.
Ayrıca bazı sözcüklerdaha küçükparçalara ayrılamayacakkadar atomiktir; bu durumda sözcük
ile biçimbirim örtüşür.
Geleneksel dilbilgisinde eylem kök veya gövdelerine –dı, –di, –du, –dü; –tı, –ti, –tu, –tü
biçimlerinde eklenen ekin ne olduğunu, bu ekin her bir farklı biçimini topluca dile getirerek
anlatır.
Biçimbirim ise bir ekin bütün farklı biçimlerini, yani bütün biçimciklerini (morph) kapsayan
soyut bir birimdir ve bu ekin gösterimi, ekin değişken sesleri için ortak bir temsilcinin
seçilmesiyle oluşan bir üstyazıma dayanır:
Altbiçimciklenme
Bir ek {TI} gibi 8 biçimcikten oluşan altbiçimciklenme (allomorphy) sergiliyor olabileceği gibi,
bu altbiçimciklenme başka eklerde 4’lü veya 2’li de olabilir.
Bazı biçimbirimler ise altbiçimciklenme sergilemez. Yani tek bir biçimciği bulunur.
Altbiçimciklenme yalnızca“ek”sel biçimbirim-ler için geçerli değildir. Türetime ya da çekime
girdi olan “kök”lerde çeşitli nedenlerle böyle farklılaşmalar sergileyebilir.

5. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
5
Kök? Köken? Gövde?Taban
Bir biçimbilimsel süreçte, biçimbirimin kök mü, köken mi yoksa gövde mi olduğu ayırıcı bir
özellik değildir.
Çünkü kök ile köken ayrımı eşzamanlı bir çözümlemede dikkate alınmaması gereken tarihsel
bir gelişmenin sonucudur.
Kök ile gövde ayrımı ise eklerin türetim amaçlı mı yoksa çekim amaçlı mı eklendiğine bağlı
olarak dilbilgisinin hangi düzleminde (sözlükçe veya sözdizim) gerçekleştiğini gösteren bir
ayrıma işaret eder.
Biçimbilimsellik açısından böyle bir ayrıma duyarsız olunmalıdır; çünkü önemli olan süreçtir, bu
sürecin dilbilgisinin hangi bileşeninde yer aldığı değil.
Bu durumda kök, köken ya da gövde; sürece girdi olan bütün öğeler aynı konumdadır, hepsi
birer taban olarak görülür.
ARA NOT:
KÖK: Bir sözcüğün kökü, o sözcüğün, üzerindeki tüm ekler çıkarıldıktan sonra elde kalan en
küçükanlamlı parçasıdır.
KÖKEN: Daha küçük parçalara bölünebilecekmiş gibi duran, ancakanlamsal olarak –tarihsel
olarak değil- bölünemeyen biçimbirimlere “köken” denmektedir.
belli (bel?-li), yeşil, kızıl, gönder- (gön?-der-), çağır- (çağ?-ır-),otur- (ot?-ur-), belir- (bel?-ir),
konuş- (kon?-uş-), sak-la (sak? – la-), sak-lı, an-la-, al-ış-, yap-ış-, ev-ir- vb.
TABAN
Sürece GİRDİ olan öğeleri kök, köken ve gövde diye ayırmayıp “taban” olarak görmenin şöyle bir
üstünlüğü de vardır:

6. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
6
Bir biçimbilimsel sürecin çıktıları başka bir sürece yine taban olarak girebilir ama bu gibi
durumlarda geleneksel açıklama bir şey söylemez:
Farklılaşan biçimbilimsel tipolojiler, sözcüklerin geleneksel kök-ek çözümlemelerine olduğu
kadar, “en küçük anlamlı birim” çözümlemesi açısından da sorun çıkarır.
Bununla birlikte biçimbirim, eklerin somut görünümlerini (biçimciklerini) bir soyutluk içinde
temsil ettiği için, dillerde eklerin ve sözcüklerin biçimlenmeleriyle ilgili bazı karışık görünümleri
daha az sorunlu yollarla çözümleme olanağı sunar.
Örneğin Türkçe eylem çekiminde kişi ve sayı ekleri bire bir eşlenir; ama kimi ulamlarda bu
ayrım kolayca yapılamaz.
Eylemlerin belirli geçmiş zaman çekiminde kişi ve sayı 2. çoğul kişide ayrı ayrı eklerle temsil
edilirken (geldi-n-iz), bu ayrışma 1. çoğul kişide görülmez (geldi-k).
Aynı biçimde, {lIm} eki, istek kipi çekiminde kişi ve sayıyı bir arada sunar.

7. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
7
Gerek tek bir biçimciğin birden fazla biçimbirimle sergilendiği, gerekse biçimbirimlerin
sesbilgisel içerik olmaksızın simgelendiği durumları, biçimbirimler eklerin sesbilgisel
gerçekleşmelerinden bağımsız olduğu için rahatça ortaya koyabiliriz:
Portmanto Biçimcik ve Sıfır Biçimcik
Bir önceki örnekte olduğu gibi iki ayrı biçimbirim ( {KİŞİ} ve {SAYI} ) tek bir biçimcikle -([lim])
ve ([k]) gibi- yani bir portmanto biçimcikle temsil edilebilir.
Kimi biçimbirimler de ({3. KİŞİ} veya {2. KİŞİ}) sesbilgisel içeriği olmayan sıfır biçimciklerle
temsil ediliyor olabilir.
Sözcükbirim (lexeme) / Sözcükbiçimler (word-forms)
Türetim sözcüklerden başka sözcüklerin türetilmesi iken, çekim aynı sözcüğün sözdizimsel
dağılımlarına göre farklı biçimlere bürünmesidir.
Bir sözcük türetime de çekime de girse tabandır; bir ek türetim de çekim de yapsa bir
biçimbirimdir.
Buna karşın türemiş sözcük tabandan farklı bir sözcükken çekimlenmiş sözcük yine aynı
sözcüktür.
Bu nedenle çağdaş biçimbilim çalışmalarında sözcüğün biçimindeki türetimsel ayrımlaşmayı
çekimsel ayrımlaşmadan ayırmak için başla bir kavramaya daha gerek duyulur: sözcükbirim.
Sözcükbirim, tıpkı biçimbirim gibi, bir soyutlamanın sonucudur.
Biçimbirimin olası tüm biçimciklerin bir üst bileşkesi olması gibi, bir sözcüğün olası tüm
biçimlerinin üst bileşkesi de sözcükbirimdir.
Ev sözcüğü, çeşitli çekim ekleri alarak

8. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
8
ev, evde, evim, evimiz, evleri gibi farklı biçimlere girebilir; ama her biçimin ev sözcüğüyle
bağlantısı devam eder.
Çekim eki alan sözcük farklı biçimlere girer ve ama ev sözcüğüyle bağlantısı devam eder. Oysa
aynı sözcükten –ÇI, -ÇIl, -mAn gibi eklerle türetilen sözcükler artık farklı sözcüklerdir.
EVCİ, EVCİMEN, EVCİL

9. Yrd. Doç. Dr. Başak Ümit BOZKURT – Biçimbilim ders notu 1
9
ÖZETŞEMA: