World intellectual property organization (1967) one of the specialised agencies of the United Nations system provided that intellectual property

1. Definition of IPR :- (વ્યાખ્યા):-
• The exclusive right given by law for a certain term of years to an author, composer etc. (or
his assignee) to print, publish and sell copies of his original work” (Oxford English
Dictionary)
• इंटेलेक्चुअल प्रॉपटी राईट aYvi बौद्धिक सम्पदा अधिकार/ “બૌધિક સંપદા અધિકાર”:-
• “માનવીના મગજના વવચારોની એક ઉપજ માનવામાાં આવે છે. દુવનયાના દેશો શદીઓથી પોતપોતાને
તયાાં અલગ અલગ કાયદા અમલમાાં મ ૂકતાાં જોઈ શકાય છે. જેના વડે માનવ મગજની ઊપજને રક્ષણ
આપવા પ્રયાસ કરતાાં હોય છે.” ઇ.સ. 1995માાં વવશ્વ વેપાર સાંઘ (World Trade Organisation)નં
અસ્તિત્વમાં આવ્્ં. (Agreement on the Trade related aspect of intellectual property rights) (TRIPS)
या ट्रिप्स, આ સાંઘઠન નો એક કરાર છે, જે બધાજ દેશોએ કે જે વવશ્વ વેપાર સાંઘ (WTO)ના સભ્યો છે
એમને આ કરારનો અમલ કરવો પડે છે, તેમજ પોતાના દેશમાાં એના અમલ માટેના કાયદા રચી તેનો
અમલ કરવાનો હોય છે[.
ભારત દેશમાાં નીચે દશાાવ્યા પ્રમાણે આઠ અવધવનયમ અંતગાત બૌવધક સાંપવતના અવધકારનુાંરક્ષણ
કરવામાાં આવેલુાં છે ;
1. The Biological Diversity Act, 2002
2. The Copyright Act, 1957 (कॉपीराइट)
3. The Design Act, 2000.
4. The Geographical Indications of Goods (Registration and Protection) Act, 1999.
5. The Patents Act, 1970.
6. The Protection of Plant Varieties and Farmers’ Rights Act, 2001.
7. The semiconductor Integrated circuits Layout design Act, 2000.
8. The Trade Marks Act, 1999.
इनक
े अलावा दो और क्षेत्र ननम्न क्षेत्र हैं जिनक
े अन्दर बौद्धिक सम्पदा अधिकारों को सुरक्षक्षत
ककया िाता है, वह हैं िेड सीक्र
े ट and सववंदा कानून (Contract Act)
I. िेडमाक
क क्या है? (ટ્રેડમાકક શં છે ? )
1. મૂળભ ૂત રીતે ટ્રેડમાકા એ એક “બ્રાન્ડ” કે “લોગો” છે , (“ब्ांड” या “लोगो(logo)”) જેનો ઉપયોગ
ઉતપાદક કે વવક્રેતા પોતાના હરરફથી જુદી ઓળખ પ્રસ્થાવપત કરવા માટે કરે છે. (प्रनतस्पधिकयोंor
competitors) થી જુદી ઓળખ ઊભી કરવા કરાતો હોય છે. ટ્રેડમાકક (िेडमाक
क ) નુાંરજીસ્ટ્રેશન કરાવી શકાય
છે. જેનાથી બીજા લોકોને આ ટ્રેડમાકાનો ઉપયોગથી પ્રવતબાંવધત કરાવી શકાય છે. જેનાથી તમારી બ્રાન્ડ
કે લોગોનો સુરક્ષક્ષત ઉપયોગ માત્ર તમેજ કરી શકો છો જો કોઈ અન્ય તેનો ઉપયોગ કરેતો એને કોટામાાં

2. પડકારી શકાય છે. (The public makes use of these trade works in order to choose whose goods they
will have to buy. If they are satisfied with the purchase, they can simply repeat their order by using
the trade mark, for example KODAK for photography goods and IBM for computers. Zodiac for
readymade clothes, etc.)
II. The Patents Act, 1970. /પેટન્ટ એટલે :- (पेटेंट क्या है?) :-
1. પેટન્ટ એ એક એકસ્વ અવધકાર છે જે રાજ્ય (સરકાર) દ્વારાાં નવીન શોધ માટે આપવામાાં
આવે છે, નવીન શોધની પ્રથમપ ૂણા તથા યોગ્ય જાહેરાત કરવાના બદલામાાં સરકાર ચોક્કસ
સમયગાળા સુધી પેટન્ટ આપે છે.
2. તેનાથી સરકારને નવી શોધની જાણકારી મળી જાય છે અને શોધ કરનારને ચોક્કસ
સમયસુધીનો એકસ્વ અવધકાર પ્રાપ્ત થાય છે.
3. નવી શોધ કોઈપણ ઉતપાદન હોય, કે પ્રરક્રયા હોય તેની પેટન્ટ કરાવી શકાય છે, દેશ દેશ
પ્રમાણે પેટન્ટ કરવાના માપદાંડ (ધોરણો)માાં ફેરફાર હોય છે, જેમકે ભારતમાાં સોફ્ટવેરના
પેટન્ટ કરવી શકતા નથી.
(III) Copyrights:/ કૉપીરઈટ કાયદો:- આ કાયદો વવસ્તૃત રીતે સારહતય સર્જન, જેવાાંકે નવલકથા,
કવવતા, નાટક, વનબાંધ, વવવેચન વગેરે માટે, સાંગીતબધ રચનાઓ, ધૂન, કોરીઓગ્રાફી વગેરે અને
ક્ષચત્ર અને વશલ્પસ્થાપ્તયને રક્ષણ આપતો હોય છે. જેમાાં સારહતય નવસર્જન ને 50 વર્ા અથવા
તેના મૃતયુ બેમાાં થી જે પ્રથમ હોય તેને ગણતરીમાાં લેવાય છે જો ક્રુવત “તખ્ખખ્ખલુશ” થી નોધાયેલ
હોયતો 70 વર્ા સુધી હક્ક મળતા હોય છે. તેવુાં બીજી રચનાઓ માટે પણ હોય છે.
 NEIGHBORING:- મારહતી પ્રસારણને હાલમાાં કોપીરાઇટના પાડોશી (નેઘ્બોરરિંગ)ને કોપી રાઇટ
કાયદા અંતગાત આવરી લેવામાાં આવેલ છે.
 પર્ફોમન્સ આર્ટિતટ તેના પેરફોરમેન્સમાાં જે રજૂઆત કરે એને પણ રક્ષણ મળે છે.
 ર્ફોનોગ્રામાસક તેના ફોનોગ્રામ્સમાાં રેકોડા કરેલા ફોનોગ્રામ્સ નો હક્ક મેળવી શકે છે.
 બ્રોડ્કસતટિંગ ઓગાનઈજર તેના ટીવી અને રેડીઓના કાયકક્રમોનો પ્રસારણ હક્ક મેળવી શકે છે.
(IV) ટ્રેડ ધસકરેટ્સ:- આ કાયદા અંતગાત કાંપની પોતાની વસ્તુની ઉતપાદન પ્રરક્રયા કે તેની ફોમ્યુાલાને રજીસ્ટર
કરાવે તો તે પ્રરક્રયા કે ફોમ્યુાલા બીજી કોઈ કાંપની ઉપયોગ કરી શકે નહીં તેનુાં રક્ષણ આપે છે. આ
પેટેણ્ટ સામાન્યરીતે 10થી 20 વર્ા માટે હોય છે પરાંતુ આ કાયદા હેઠળ કાંપનીના વસકેરેટ્સ જાહેર
થાય તો પણ રક્ષણ મળી રહેછે, આનુાંઉત્તમ ઉદાહરણ કોકાકોલાએ પોતાના વસકરેટ્સ નો હક્ક મેળવ્યો
હતો તેમ દશાાવી શકાય..
(V) IPR ની જરૂર્રયાિ :- શંશોિન કે નવા અધવતકારના માનવીના પ્રેરણાસ્રોિ ખાસકારીને નર્ફો કે આવક
હોય છે, માનવી પોતાની જીવનની આવક કે સાંપવત કે સમય (વર્ો) આ માટે જ ખચી નાખે તયારે
તેની નવા વવચારને રક્ષણ ના મળે તો આ પ્રવૃવત કરેજ નહીં માટે સરકાર તેવા કયો માટે પ્રોતસાહન
અને રક્ષણ આપવા આવા કાયદાઓ બનાવતી હોય છે. જેમકે બાઓટેકનોલોજી ના વવકાસથી

3. કાયદાકીય નવી શોધને નક્કી કરવી એક પડકાર પણ છે પણ તેની શોધને નોધણી કરાવીને રક્ષણ
મેળવીને માનવસક શાાંવત અનુભવી શકે છે. બીજા હરીફ આજ શોધનો ઉપયોગ કરી શકતા નથી.
ગેરરીવત પુરવકના ઉપયોગને અટકાવી શકાય છે અને તેનુાં કાયદાકીય રક્ષણ મેળવી શકાય છે.
દુવનયા આવી શોધના સાંશોધકોને રક્ષણ આપીને ઉપયોગ,મારહતીપ ૂણા અને બૌવધક સાંપવતકાયા માટે
અવકાશ પૂરો પાડે છે. બૌવધક સાંપવતકાયાના માક્ષલકોને નવા નવા વવચારો અને સાંશોધનોને પ્રોતસાહન
અને તેને સતત ચાલુ રાખવામા સહાયક પુરવાર થાય છે.
(VI) IPRના ર્ફાયદા:-
1. બૌવધક નવસર્જનો અને કળાકીય નવસર્જનોને પ્રોતસાહન અને રક્ષણ અપેછે.
2. બૌવધક નવસર્જનો અને સાંશોધનોના વવકાસને રોકાનોને પ્રોતસાહન બક્ષે છે.
3. બૌવધક નવસર્જનો અને અવવસ્કારના પરરણામોને નવા ગ્રાહકો પ ૂરા પડે છે.
4. બૌવધક નવસર્જનો અને અવવસ્કારની ટેકક્નોલોજીને વૈવશ્વક સ્તર પર પ્રચાર અને પ્રસાર પારો પડે છે.
(VII) IPRના પ્રશ્નો :- િેનાથી ઇજારાશાહીને પ્રોત્સાહન મળે છે. બૌવધક સાંપવતના હક્કો મેળવવા માટે અનેક
રીતે પ્રયાસો કરતાાં હોય છે. િેની જૈધવક, ભૌગોલલક અને આધથિક અસમાનિા પેદા થાય છે. િેની
જીવન િોરણપર અધવકધસિ અને ધવકધસિ દેસશોમાં ધવપરીિ અસર થિી હોય છે. (ગરીબી, બેકરી
ભ ૂખમરો etc. )
(IX) સમીક્ષા :- IPR માનવ જીવન ધોરણને પ્રભાવવત કરતુાં હોય છે. તેનાથી ભેદભાવ ઊભાથય છે અને
સામાજજક અને આવથિક સમસ્યાઓ પણ સજાાતી હોવા છતાાં વવકાસ અને સાંશોધનોને પ્રોતસાહનો માટે
WTO દ્વારા સવાસમવતથી નક્કી થયેલો કાયદો દરેક દેશે અમલ કરવો જ જોઈએ અને તે થાય છે, પણ
કેટલીક વાર અલ્પવવક્ક્સત દેશોની જુનીપરાંપરાગત શોધોકે રૂઢીઓ આ કાયદાના રક્ષણથી વાંક્ષચત
રહી જાય તેવુાં બને છે. જેમકે ભારતના બાસમતી ચોખા, હળધર, લીમડો વગેરે જણાવી શકાય.
उच्च िीवन रूपों को आववष्कार नह ं क
े रूप में पेटेंट नह ं ककया िा सकता है, उच्च िीवन रूपों
क
े पेटेंट क
े खिलाफ उठाए गए कई तक
क PBRA पर लागू होते हैं । इसक
े अलावा, PBRA (और अंय
ववकससत देशों में अपने समकक्ष ववधियों) कम ववकससत देशों और मूल समुदायों में क
ु छ पौिों क
े
सलए उपयोग में लोगों को इनकार करने क
े सलए एक वाहन बन सकता है । क
ु छ ववकासशील देशों
में, क
ु छ पौिे औषिीय उद्देश्यों की सेवा करते हैं। ननिी क्षेत्र ने ववशेष रूप से गर ब देशों में दुननया
भर में उपभोक्ताओं क
े स्वास््य, सुरक्षा और संरक्षा क
े सलए ितरा पैदा करते हुए गैर पारदशी और
गैर-भागीदार वाले अंतरराष्ि य कानून की स्थापना करने वाले अंतरराष्ि य मानदंड को प्रेररत ककया ।
प्रवेश बािाएं
िाइप्स समझौते क
े सफल कायाकन्वयन में कई पूवक-आवश्यकताएं हैं । महत्वपूर्क लोगों को
कानूनी, प्रशासननक और संस्थागत सुिार, उधचत अनुसंिान ननवेश, और पहल दर ववज्ञान और

4. प्रौद्योधगकी क्षमता िा रहा है । बशते आईपीआर संरक्षर् पयाकप्त और प्रभावी (दुननया भर में) हो,
ट ईपीएस समझौते से नवाचार, प्रौद्योधगकी क
े हस्तांतरर्, प्रत्यक्ष ववदेशी ननवेश, आनुवंसशक संसािनों
का उपयोग और पयाकवरर् संरक्षर् को बढावा समल सकता है ।
आईसीएआर में पेटेंट सेल का ननमाकर् सह ट्रदशा में उठाया गया कदम है। एक स्पष्ट बौद्धिक संपदा
नीनत में कटौती और अपने वैज्ञाननकों क
े बीच पेटेंट साक्षरता को बढावा देने क
े अगले ताकक
क क
कदम होना चाट्रहए । अवसरों को अधिकतम करने क
े सलए, डीसी को उद्यसमता को बढावा देना
चाट्रहए और पुरस्क
ृ त करना चाट्रहए और तकनीकी नवाचार क
े सलए अनुक
ू ल एक ननयामक
वातावरर् ववकससत करना चाट्रहए । अंतराकष्ि य स्तर पर,डब्ल्यूट ओ में भारत को िैव वववविता
पर कन्वेंशन (सीबीडी) और ट ईपी क
े बीच संबंि स्थावपत करने क
े सलए लॉबी करनी चाट्रहए,
जिसमें कहा गया है कक यह सीबीडी है जिसे ट आरआईपी पर प्रमुिता होनी चाट्रहए न कक
दूसर तरह से ।