SlideShare a Scribd company logo
1 of 25
तात्विक वििेचन
हिताहितं सुखं दु:खमायुस्तस्य हिताहितम्।
मानं च तच्च यत्रोक्तमायुिेद: स उच्यते॥
(चरकसंहिता)
प्रयोजनं चास्य स्िस्थस्य
स्िास््यरक्षणमातुरस्य
विकारप्रशमनं च॥ (चरकसंहिता)
धमााथाकाममोक्षाणामारोग्यं मूलमुत्तमम्।
रोगास्तस्यापिताार: श्रेयसो जीवितस्य च॥
समदोष: समात्ग्नश्च समधातुमलक्रिय:
प्रसन्नावमेत्न्ियमना: स्िस्थ
इवयभिधीयते॥ (सुश्रुतसंहिता)
“कालाथाकमााणां िीनभम्याततयोगा रोगोवपादका:”
“रोगस्तु दोषिैषम्यं दोषसाम्यरोगता”
‘ते चतुविाधा: - आगन्ति:, शारीरा:,
मानसा:, स्िािाविकाश्चेतत ’। (सु.सू १)
पंचमिािूत, त्रत्रदोष, सप्तधातु, मल,
अत्ग्न, स्रोत एिम्
पदाथा का ज्ञान
योऽथोऽभिहित: सूत्रे पदे िा स पदाथा:,
पदयो पदानां िा अथा: पदाथा:॥
(सुश्रुतसंहिता)
िव्य,गुण,कमा,सामान्य,विशेष,समिाय
यत्राश्रश्रता: कमागुणा: कारणं समिायी यत्तद्
िव्यम्(चरकसंहिता)
िव्यलक्षणं तु-“क्रियागुणित्समिातयकारणम ्”
इतत।(सुश्रुतसंहिता)
पृ्िी,जल,तेज,िायु,आकाश,काल,हदशा,आवमा
और मन
आवमा को श्रोत्राहद इत्न्ियों और् शब्दाहद विषयों से सम्बन्ध िोते
िुए िी किी क्रकसी विषय का ज्ञान िोता िै ि किी निीं िोता। यि
ज्ञान का िोना या न िोना क्रकसी कारणान्तर को सूश्रचत करते िैं।
यिी कारणान्तर मन िै। यि मन जब इत्न्ियों के साथ संयुक्त
िोता िै तो इत्न्ियां अपने अथों को ग्रिण करने में समथा िोती िैं।
(चरकसंहिता)
“सुखदु:खाद्युपलत्ब्धसाधनं मन:” (सुश्रुतसंहिता)
िेतु, भलंग, औषश्रध
काल
िीन- भम्या- अतत
पररणाम- जरा, क्षुधा-वपपासा, मृवयु
पररणाम
कमाानुसार सुख- दु:ख
दु:ख- शारीररक मानभसक रोग
रोग
शारीररक- िात, वपत्त, कफ जतनत
मानभसक- रज, तम जतनत
दोष-शामक, दोष-कोपक, स्िास््यकर
कायश्रचक्रकवसा, शल्यश्रचक्रकवसा,
शालाक्य-तन्त्र, कौमारिृवय, िूत-
विद्या, विष-तन्त्र, रसायन, िाजीकरण
रोगी, श्रचक्रकवसक, उपस्थाता और
औषश्रध
हदनचयाा
ऋतुचयाा
आिार-वििार, आचार- विचार
एक- दोषज
द्वि-दोषज (संसगाज)
त्रत्रदोषज (संतनपताज)
साध्य- सुख-साध्य, कृ च्छ- साध्य
कृ च्छ- साध्य- याप्य, प्रवयाख्येय
स्नेिन, स्िेदन, िमन, विरेचन, ित्स्त
ित्स्त
अनुिासन. तनरुिण, भशरोित्स्त
डॉ. जय प्रकाश गुप्त, अम्बाला..िारत
९३१५५१०४२५, ८२९५५७०१९०
chikitsak@rediffmail.com
https://www.facebook.com/jaiprakash
.gupta
https://twitter.com/9315510425

More Related Content

More from chikitsak

Mk gandhi ppt
Mk gandhi pptMk gandhi ppt
Mk gandhi pptchikitsak
 
Integral humanism
Integral humanismIntegral humanism
Integral humanismchikitsak
 
Deendayal upadhyaya
Deendayal upadhyayaDeendayal upadhyaya
Deendayal upadhyayachikitsak
 
Origin of life
Origin of lifeOrigin of life
Origin of lifechikitsak
 
The relevance of ayurveda in modern times
The relevance of ayurveda in modern timesThe relevance of ayurveda in modern times
The relevance of ayurveda in modern timeschikitsak
 
Ayurveda the science of life
Ayurveda the science of lifeAyurveda the science of life
Ayurveda the science of lifechikitsak
 
हिन्दु
हिन्दुहिन्दु
हिन्दुchikitsak
 
The thought of communication in ancient bharat
The thought of communication in ancient bharatThe thought of communication in ancient bharat
The thought of communication in ancient bharatchikitsak
 
Earth day 2017
Earth day 2017Earth day 2017
Earth day 2017chikitsak
 
महाराणा प्रताप
महाराणा प्रतापमहाराणा प्रताप
महाराणा प्रतापchikitsak
 

More from chikitsak (11)

Mk gandhi ppt
Mk gandhi pptMk gandhi ppt
Mk gandhi ppt
 
Integral humanism
Integral humanismIntegral humanism
Integral humanism
 
Deendayal upadhyaya
Deendayal upadhyayaDeendayal upadhyaya
Deendayal upadhyaya
 
Origin of life
Origin of lifeOrigin of life
Origin of life
 
The relevance of ayurveda in modern times
The relevance of ayurveda in modern timesThe relevance of ayurveda in modern times
The relevance of ayurveda in modern times
 
Ayurveda the science of life
Ayurveda the science of lifeAyurveda the science of life
Ayurveda the science of life
 
हिन्दु
हिन्दुहिन्दु
हिन्दु
 
The thought of communication in ancient bharat
The thought of communication in ancient bharatThe thought of communication in ancient bharat
The thought of communication in ancient bharat
 
Earth day 2017
Earth day 2017Earth day 2017
Earth day 2017
 
महाराणा प्रताप
महाराणा प्रतापमहाराणा प्रताप
महाराणा प्रताप
 
Christian
ChristianChristian
Christian
 

Recently uploaded

College Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model Elegance
College Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model EleganceCollege Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model Elegance
College Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model Elegancegragmanisha42
 
Udaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free Room
Udaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free RoomUdaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free Room
Udaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free Roomkhusi4831
 
Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅
Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅
Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅gragmanisha42
 
Call Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star Hotels
Call Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star HotelsCall Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star Hotels
Call Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star Hotelssheelagrag
 
Call Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model Chronicles
Call Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model ChroniclesCall Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model Chronicles
Call Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model Chroniclesgragmanisha42
 
Call Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service FaridabadCall Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service Faridabadkhusi4831
 
Russian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Russian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy GirlsRussian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Russian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girlsgragmanisha42
 
Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...
Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...
Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...gragteena
 
Call Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model Showcase
Call Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model ShowcaseCall Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model Showcase
Call Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model Showcasegragmanisha42
 
Call Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model Rendezvous
Call Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model RendezvousCall Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model Rendezvous
Call Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model Rendezvousgragmanisha42
 
High Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy Girls
High Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy GirlsHigh Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy Girls
High Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy Girlsgragteena
 
Call Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service available
Call Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service availableCall Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service available
Call Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service availablegragmanisha42
 
Call Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service FaridabadCall Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service Faridabadkhusi4831
 
Russian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model Narratives
Russian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model NarrativesRussian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model Narratives
Russian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model Narrativesgragmanisha42
 
Call Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model Sonata
Call Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model SonataCall Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model Sonata
Call Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model Sonatagragmanisha42
 
Low Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service Faridabad
Low Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service FaridabadLow Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service Faridabad
Low Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service Faridabadddev2574
 
Call Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy GirlsCall Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girlsgragmanisha42
 
Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...
Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...
Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...gragmanisha42
 
Call Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy GirlsCall Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy Girlsgragmanisha42
 
Call Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model Brilliance
Call Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model BrillianceCall Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model Brilliance
Call Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model Brilliancegragmanisha42
 

Recently uploaded (20)

College Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model Elegance
College Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model EleganceCollege Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model Elegance
College Call Girls Guwahati * 7001035870 Guwahati Elegance: Model Elegance
 
Udaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free Room
Udaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free RoomUdaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free Room
Udaipur Call Girl 9873940964 Staring WIth Rs12000 With Free Room
 
Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅
Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅
Call Girls Ranchi * 7001035870 Service starts from just ₹9949 ✅
 
Call Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star Hotels
Call Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star HotelsCall Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star Hotels
Call Girl Udaipur 9873940964 Available at all 3/5/7* Star Hotels
 
Call Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model Chronicles
Call Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model ChroniclesCall Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model Chronicles
Call Girls Service Mysore * 7001035870 Mysore Chronicles: Model Chronicles
 
Call Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service FaridabadCall Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls Faridabad @ 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
 
Russian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Russian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy GirlsRussian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Russian Call Girls in Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
 
Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...
Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...
Ghaziabad call girls* 9999965857 Ghaziabad's Finest Models Striking a Pose ₹,...
 
Call Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model Showcase
Call Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model ShowcaseCall Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model Showcase
Call Girl Gwalior* 7001035870 Gwalior Splendor: Model Showcase
 
Call Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model Rendezvous
Call Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model RendezvousCall Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model Rendezvous
Call Girls Service Gwalior* 7001035870 Gwalior Dreams: Model Rendezvous
 
High Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy Girls
High Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy GirlsHigh Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy Girls
High Profile Call Girls Ghaziabad Meera * 9999965857 Book Hot And Sexy Girls
 
Call Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service available
Call Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service availableCall Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service available
Call Girl Udaipur 📲 9999965857 whatsapp live cam sex service available
 
Call Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service FaridabadCall Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
Call Girls in Faridabad 9873940964 Independent Escort Service Faridabad
 
Russian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model Narratives
Russian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model NarrativesRussian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model Narratives
Russian Call Girls in Ranchi* 7001035870 Taj Tales: Ranchi's Model Narratives
 
Call Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model Sonata
Call Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model SonataCall Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model Sonata
Call Girl Mysore * 7001035870 Mysore Symphony: Model Sonata
 
Low Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service Faridabad
Low Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service FaridabadLow Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service Faridabad
Low Rate Call Girls Faridabad 📞 9873940964 Escorts Service Faridabad
 
Call Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy GirlsCall Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girl Indore * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
 
Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...
Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...
Call Girl Kanpur * 7001035870 I have Curvy tight Hot❤️🔥 Figure💦😘Unlimited XXX...
 
Call Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy GirlsCall Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
Call Girls Service Kanpur * 7001035870 Book Hot And Sexy Girls
 
Call Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model Brilliance
Call Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model BrillianceCall Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model Brilliance
Call Girls in Vijayawada * 7001035870 Vijayawada Radiance: Model Brilliance
 

आयुर्वेद दर्शन, सिद्धान्त