1. Лабораторийн ажил 2
Ñоёолжийн физик химийн їзїїлэлт тодорхойлох
1. Хаягдлын тодорхойлох
100гр соёолжийг 2,8мм, 2,5мм, 2,2мм-ийн шїїр бїхий шигшїїрээр шигшиж 3-р шїїрээр нэвтрэн
гарсан їрийг бусад шигшїїр дээр їлдээнэ. Бусад тарианы їр хог соёолжийг нийлїїлж жигнээд
хаягдлын хэмжээг хувиар гаргана.
2. Гурилархаг ба хагас гурилархаг тодорхойлох
Øèëýíöýðèéí óñàíä óóñàõ ¿ç¿¿ëýëò
Õ¿ñíýãò 1
Шилэнцэр эдийн хувь /%/ Усанд уусах ї зї ї лэлт
4 хї ртэл маш сайн
5-8 єндєр
9-12 хэвийн
13-18 бага
19 дээш маш бага
Їїнийг фаринотомын тусламжтайгаар 100 ширхэг їрийг хєндлєн хэрчиж гурилархаг ба хагас
гурилархаг їрийн хэмжээг хувиар гаргана. Соёолжийн шилэнцэр ба гуриланцар шинжийг
фаринотомын багажийг ашиглан хєндлєн огтлол хийж шалгана. Гурилархаг їр нь 80%-иас багагїй,
шилэнцэр хэсэг нь 5%-иас багагїй байна. Харин 2-р ангилалын соёолжинд шилэнцэр хэсэг нь 10%
байж болно. Дагуу огтолсон їрийг гэрэлд харахад гурилархаг эд нь гэрлийг нэвтрїїлдэггїй,
шилэнцэр нь нэвтрїїлдэг чанарыг ашиглаж болно. Энэ нь диафанаскопын багажаар
тодорхойлогдоно. Мєн фаринатомын аргаар шилэнцэр тодорхойлохын тулд 200 ширхэг їр авч
тооцно.
b c
K =a + +
2 4
К- ерєнхий шилэнцэр
a – бїтэн шилэнцэрийн тоо
b – хагас шилэнцэрийн тоо
с – 1/4 тэнцэх шилэнцэрийн тоо
Цайвар соёолжийн гурилархаг їр нь 80% -иас багагїй, шилэнцэр нь 5%-иас ихгїй, 2-р ангилалын
соёолжинд 10% байна.
3.Чийглэг тодорхойлох
Àðãûí ìºí ÷àíàð:Ñî¸îëæèéí íàéðëàãà äýõ ÷èéãèéã õýìæýý íü õàòààõààñ ºìíºõ áà äàðààõ æèíãèéí
ÿëãààí äýýð ¿íäýñëýãäýíý.
Òîäîðõîéëîõ ÿâö: 5-10 гр няцалсан соёолжийг жигнэж саванд хийгээд хатаахын ємнє ба дараа нь
жигнэж соёолжийг 100-1050С –д урьдчилан тогтмол жинтэй болтол хатааж жигнэнэ. /арвайн
чийглэг тодорхойлохтой адил/
3. Мэдрэхїйн їнэлгээ
Їрийн гадаад байдал ба єнгє, їнэр, амтыг мэдрэхїйн аргаар тодорхойлно. /Арвай шинжлэхдээ ижил/
4. Соёолжийн ургалтанд хяналт тавих
Ургаж эхэлснээс хойш 48 цагийн дотор ургасан, ургаагїй арвайг тоолж шалгана. Зєв ургалттай
арвай 4 дэх хоногооос ургаж эхэлнэ. Эрхий долоовор хуруугаар арвайг ýìýð÷ їзэхэд зєєлєн
гурилархаг байна. Хатуу, уян харимхай наалдсан арвайг ашиглахгїй.

2. 5. Дэвтсэн соёолжийн чийг тодорхойлох
100гр соёолжийг лабораторийн шилэн саванд хийж дээр нь 80%-ийн этилийн спирт хийж 30 минут
таглана. Дараа нь хольцоо хєргєєд шїїнэ. Шїїгдсэн соёолжийг диэтилийн эфирээр угааж єнгєгїй
болгоно. Чийгийг тодорхойлохдоо эхлээд авсан арвайг дэвтээхийн ємнє ба дараах їеийн жингийн
зєрїїгээр олно. /арвайн чийг олдог аргачлалтай ижил/
6. Хатаах процесс
Дэвтээсэн соёолжийн чийгийг хатаасны дараа олдог. Цайвар соёолжийг 80-850С –д 4,5% хїртэл
чийгтэй болтол, бараан соёолжийг 10-1050С-д 2,5%-ийн чийгтэй болтол хатаана.
7. Соёолжийн хандлагдàõ бодис тодорхойлох
50гр тээрэмдсэн соёолж аваад дээрээс нь 470С-д халаасан 200мл нэрмэл ус хийгээд аажим
халаана. Халаах явцдаа тасралтгїй хутгаж 30 минут байлгана. Халаалтыг 70 0С хїргэж дээрээс нь
700С –тай 50мл нэрмэл ус хийж єгнє. Халаалтыг 700С–д 1цаг явуулж шилэн савтай холимогийг
10-15 минут хєргєнє. Дараа нь савтай дээж дээрээ 450гр хїртэл ус нэмнэ. Сайн хутгаад цаасан
шїїлтїїрээр хуурай цэвэрхэн колбон дээр шїїнэ. Эхний гарсан 100мл шингэнийг дахин шїїнэ.
Цаасан шїїлтїїрийг нугалаатай байхаар тохируулна. Шїїлтийг 2цагт багтаан явуулна. Шїїгдэсээс
авч хувийн жинг пикнометрээр тодорхойлно. Таблицаас хуурай бодисыг олно.
e × (800 + w) ( E ×100)
E1 = E2 = 1
(100 − e) (100 − w)
e – шїїсний ханд / хувийн жинг пикнометрээр тодорхойлсон їзїїлэлт (таблицаас харсан байдлаар)
w – соёолжийн чийг
Жишээ нь: Соёолжийн чийг 4,78 d = 1.03342 (8.5869)
8.586× (800+ 4.78) (75.59 ×100)
E1 = = 75.599% E2 = = 79.38%
(100− 8.586) (100− 7.48)
Соёолжийн хандлагдàõ бодис арвайн адил гурилархаг бїтэц багатай байна. Пивоны биш арвайн
хандлагдàõ бодис 2-3% соёолжоос бага байна.
9.Чихэржилтийн їргэлжлэх хугацаа
Хандлагдàõ бодис тодорхойлох гээд буцалгаж байгаа шїїснээс шилэн савхаар авч цагаан хавтан
дээр дусааж дээр нь иод дусаана. 5 минут дээж авч шар єнгє їїсэж дуустал 5-10, 10-15, 15-20
минутаар їзнэ. Єнгє нь шар єнгє їїстэл їзнэ. Хэрвээ шар єнгє їзїїлж байвал чаналга бїрэн явагдаж
байгаа буюу чихэржилт бїрэн явсан гэж їздэг.
10. Хїчиллэг тодорхойлох
Àðãûí ìºí ÷àíàð: Ñî¸îëæèíä àãóóëàãäàõ ÷ºëººò õ¿÷èë áà òýäãýýðèéí õ¿÷ëèéí äàâñûã
ø¿ëòýýð ñààðìàãæóóëàõàä îðøèíî.
 Хэрэглэгдэх багаж, хэрэгсэл:
1) 150-200мл хавтгай ёроолтой колбо
2) Жижиг цагаан шаазан хавтанцар
3) Їзїїр нь дугуй савх
4) Дусаагуур
 Урвалж:
1) 0,1Н NaOH
2) 1% фенолфталеин
Òîäîðõîéëîõ ÿâö: 50 мл соёолжийн шїїс аваад дээр нь бага зэрэг фенолфталеин дусаагаад 0,1 н
NaOH –ийн уусмалаар ягаан єнгє їїстэл титрлэнэ.
Хїчиллэг нь мл-ээр илэрхийлэгдэх бєгєєд орсон хэмжээг 0,2-оор їржїїлж тооцно.
(a − 100)
K=
e

3. К – хїчиллэг
а- 100мл суслын хїчил
e – суслын хандлагдмал бодисын хэмжээ, %
Жишээ нь: 50мл шїїс титрлэхэд 4,8мл 0,1н NaOH зарцуулсан гэвэл хїчиллэг нь 4,80,2 =0,96мл
Хандлагдмал бодис 1,03428,586= 8.880% байсан гэвэл 100гр хандлагдмал бодисын хїчиллэг нь:
k=(0.96-100)/8.880=10.81мл
Хэвийн соёолжийн хїчиллэг нь 0,9-1,2мл (100мл дэх 0.1н шїлт) Хандлагдмал бодисоор тооцоход
10,5-14 мл шїлт 100 гр-д орно. Лабораторийн шїїсний соёолжийн зэрэг нь цайвар соёолжинд
70-75%, бараан соёолжинд 65-70% байдаг.
11.Соёолжийн шїїсний хувийн жинг тодорхойлох
Àðãûí ìºí ÷àíàð:
 Хэрэглэгдэх багаж, хэрэгсэл:
1) Пикнометр 2-5мл
2) Аналитик жин
3) Сахаромер
4) Тээрэм
5) Цаасан шїїлт
6) Хатаах шїїгээ
7) Нэрмэл ус
Òîäîðõîéëîõ ÿâö: Соёолжийн шїїс бэлтгэхдээ 100гр тээрэмдэсэн соёолж аваад 400мл нэрмэл устай
хольж тасалгааны хэмд 2 цаг байлган хутгана. Дараа нь цаасан шїїлтїїрээр шїїгээд хуурай бодис
нь 4% орчим байхаар сахарометрээр хэмжиж тооцоолно. Урьдчилан бэлтгэсэн жинг
тогтмолжуулан пикнометрт 10 мл шїїгдэж нєгєєд нь 10мл нэрмэл ус хийж жинг тогтмолжуулах
замаар тооцно.
(c − a )
d=
(b − a )
a-хоосон пикнометрийн жин
b-устай жин
c-шинжлэх дээжтэй жин
Туршилт : Хоосон пикнометрийн жин 21,8556, устай 72,3016, дээжтэй 73,1491 байв.
d = 1.011275 = 3.257 d = 1.01655 = 4.216
d = 1.05005 = 12.399 d = 1.01850 = 4.705
d = 1.05955 = 12.280 d = 1.01915 = 4.868
Òóðøèëòûí ¿ð ä¿í

4. Ä¿ãíýëò