Aanbevelingen voor het omgaan met fosfaat op grasland. Presentatie op 9 december 2015 in het kader een Accon-Avm studiebijeenkomst in Bedum.

1. Over fosfor (P) en fosfaat (P2O5)
Baat het niet dan schaadt het wel!
Een goede bodem is de basis voor een efficiënte kringloop van fosfaat.
Ariën Baken, a.baken@planet.nl
Eerder docent Hogeschool van Hall Larenstein, Leeuwarden
P : P2O5 = 31 : 142  1 kg P = 2,29 kg P2O5
Apatieten: bijv. Ca5(PO4)3OH = hydroxyapatiet is
basis voor fosfaat kunstmest: superfosfaat = Ca(H2PO4)2

2. Fosfor is voor mens, dier en plant essentieel. Van belang voor:
• Botopbouw,
• Energiehuishouding
• En zit in DNA (erfelijk materiaal) en RNA.
Behoefte van de mens:
Ca. 600 á 700 mg P per dag
Schatting consumptie op 1000 tot 1500 mg per persoon per dag.
Via riool in Nederland lozen we per jaar is ca. 6000 tot 9000 ton P per jaar.
Dat is ca. 3,0 á 4,5 kg P (7 á 10 kg kg P2O5) per ha Nederlandse landbouwgrond.
1 liter (half)volle melk = 940 mg P  1 liter melk per dag meer dan voldoende
100 gram Goudse kaas = 525 mg P  5 plakken kaas net niet genoeg
500 gram peulvruchten = 800 mg fosfor  mooi genoeg
300 gram s. karbonade = 600 mg fosfor  precies genoeg
300 gram tarwe brood = 600 mg fosfor  precies genoeg
Te weinig fosfor: pijn in de botten, verkeerde vorming van de botten, toename
gevoeligheid voor infecties.
Te veel fosfor: botontkalking, belemmert absorptie van ijzer, koper en zink.

3. RNA regelt de eiwit synthese
DNA drager van erfelijk informatie
Beiden met een schroefvormige ruggengraat (helix) van fosfaat.

4. Fosfaat in de wereld: ontwikkeling in het gebruik.
Source: FAOSTAT.
Toepassing van kunstmest,
Guano (in Ned. vanaf 1845),
Chilisalpeter,
Fosforerts,
Kunstmatige N binding,
heeft snelle groei van de
wereldbevolking mogelijk
gemaakt.

5. Fosfor: Totaal winbare hoeveelheid wordt geschat op 2400 Mt (van de 4.200 Mt). In: H.A. Udo de Haes, e.a., Beleidsnotitie over fosfaat, LNV,
2009. Voorraden zijn voldoende voor 60 tot 130 jaar, bij huidige jaarverbruik van 20 Mt per jaar.
Maar wel nemen de winningskosten toe als gevolg van afname van kwaliteit van fosfaatgrondstof.
Fosfor in de wereld: waar komt het voor?
De snelheid
waarmee we
fosfor winnen is
veel groter dan de
snelheid van de
geologische
aanmaak
processen van
fosforvoorraden .
“Huidige
voorraden lopen
leeg”.

6. Wereldprijzen van fosfaat
2000-2014
Bron: Schaarste en
transitie
Kennisvragen voor toekomstig
Beleid, min VROM, 2009

7. © a.baken@planet.nl
De fosfor kringloop

8. De fosfor
kringloop

9. Fosfaatverzadigde grond
Fosfaatverzadigde grond: een grond die zodanig is opgeladen met fosfaat, dat op termijn in het
bovenste grondwater een fosforconcentratie van 0,15 mg/l wordt overschreden.
Voor klei en zandgronden wordt deze concentratie bereikt of overschreden als de capaciteit van de
bodemlaag tussen maaiveld en de gemiddeld hoogste grondwaterstand om fosfaat te binden met
25% is verbruikt.
KRW normen: zoet watersloten: fosfor = 0,22 mg P/l, stikstof = 2,4 mg N/l,
Algenbloei door (te) hoog N en P gehalte in oppervlaktewater
Groene alg bij relatief veel N, Blauwalg bij relatief veel P in het water.
Gevolg: zuurstof gebrek en giftige stoffen in het water (niet in zwemmen).
Om te voldoen aan de streefnorm van 0,15 mg P/l, wordt de maximale jaarlijkse
uitspoeling in kg per ha, met 300 mm wateroverschot per jaar:
• 0,15 mg P/l* 100 m*100 m*0,3 m*1000 l* 2,29 (P P2O5) = 1,03 kg P2O5

10. Bron: Milieu en Natuur
Planbureau, 2007.

11. Fosfaat in de Wet:
• 1987: akkoord minister Nijpels met
wasmiddelen fabrikanten over fosfaat
vrije wasmiddelen.
• 1988: start mestregelgeving: uitrijperiode en
gebruiksnormen voor fosfaat in dierlijke
mest.
• 1998: MINAS verliesnormen voor stikstof en
fosfaat.
• 2006: Invoering van het stelsel van
gebruiksnormen, voor stikstof en fosfaat
• 2015: Doel evenwichtsbemesting.
• 2016: Invoering van fosfaat(productie)quotum
per bedrijf.

12. -10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020
Year
Surplus,kgP2O5/ha
-1000
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
Cumulativesurplus,kgP2
O5
/ha
Annual
Cumulative
Doel
2015
Bron: Ehlert et al. 2011
Fosfaatbalans van Nederland 1880-2010

13. Fosfor, fosfaat
voor de koe en
in het voer
Fosfor behoefte droge en melkgevende koeien
Droog staand: 12,0 kg ds/dag 1,9 gram/kg ds
20 kg per dag 18,5 kg ds/dag 2,5 gram/kg ds = 39 kg P2O5 per jaar.
30 kg per dag 21,0 kg ds/dag 3,0 gram/kg ds
40 kg per dag 23,5 kg ds/dag 3,3 gram/kg ds
Bron: CVB, 2007
Schatting gemiddelde fosforgehalte van rantsoen voor melkvee 4,2 g P/kg ds.
Bron: WUR, rapport 324, 2010:Effect van fosforverlaging in melkveerantsoenen op
fosfaatexcretie via de mest.
Standaard krachtvoer zit 4,0 – 5,5 gram P per kg ds (CVB 2007).
Eiwitrijk krachtvoer zit 5,5 – 7 gram P per kg ds
Graskuil 3 tot 5 gram P per kg ds
Mais is ca. 2 gram P per kg ds
Conclusie: We voeren ca. 1 gram P per kg ds te veel.
Dat is per koe (20 kg melk) ca. 7 kg P per koe per jaar (= 16 kg P2O5)
De Marke, 2011: L. van Zuijlen: Fosforverlaging in de melkveevoeding is
technisch mogelijk tot 3,17 gram per kg ds.

15. Fosfor in de melk
• P in de vorm van calciumfosfaat bindt de eiwitten.
• Vet en Lactose bevatten weinig P.
• In de kringloopwijzer wordt P berekend
met een vaste factor: 0,97 gram P per kg melk
Bron: WUR, 2014, rekenregels kringloopwijzer.
WUR discussie afvoer P in de Kringloopwijzer d.m.v. melk afhankelijk maken van
hoeveelheid melk en eiwitgehalte (mondelinge mededeling Michel de Haan, WUR en onderzoek van Geronda Klop).
Melksamen-
stelling
Gewichts-
procenten
Variatie in eiwit:
van 3 tot 4 %,
50 % genetisch
bepaald en 50 %
door voeding.
Water
Vetten
Eiwitten
Lactose
86,6
4,4
3,4
4,6
Andere stoffen
zoals:
mineralen,
vitamines
A,B,C,D,E,K
1
Caseïne (eiwit),
aminozuren
bijeengehouden
door
calciumfosfaat

16. Bron: Voedingsmagazin, juni 2009
Per kg melk:
3,25 % eiwit = 0,90 gram P
3,50 % eiwit = 0,97 gram P
3,75 % eiwit = 1,04 gram P
Nummer 4371, een wereld vrouw

17. Fosfaatgebrek in mais
Fosfaat in de mest

18. Bij een bouwvoor/bewortelingzone van 0,15 m:
ca. 20 kg P2O5 doet het P-Al getal met 1 stijgen
een jaar geen P bemesting en wel oogsten (80 kg
P2O5 per ha) kan het P-Al getal met 4 doen dalen.
P-AL wordt uitgedrukt in mg P2O5 /100 gram grond

19. Fosfaat in de bodem:
H2PO4
2- en H2PO4
-
In kg
P205
per ha
Beschikbaar-
heid voor de
plant
Totale hoeveelheid
bovenste 50 cm bodem
2000 tot
10.000
P bepaald met:
Waarvan: P-Al Pw Ptotaal
In organische vorm,
drijfmest = 4500 kg ds/ha/jaar
80
Aanvoer/jaar
Na
mineralisatie
In oplossing als H2PO4
1-
HPO4
2- en PO4
3- 1 tot 1,5
Direct
beschikbaar
Gebonden aan:
Ca, Fe en Al,
bijv: Ca(H2PO4)2
veel
Deels in de
loop van het
seizoen, deels
slecht
beschikbaar
Fe rijke bodems
P fixatie veel
Niet
beschikbaar
Planten hebben 0,1 tot 2
kg per dag per ha nodig
afhankelijk van het
groeistadium.
Pw = P extractie met water
P-Al = P extractie met
ammoniumlactaat, pH 3,75
P-PAE : P-plant available
elements, op basis van extractie
met CaCl2.
BLGG: P van de kelder naar de keuken op de tafel en vervolgens op je bord

20. Ten Boer: ca. 55 ha, waarvan 6 tot 13 ha mais, met beweiding
Ruim 100 koeien met jongvee, productie van ca. 9000 kg per jaar,
vet = 4,3 % en eiwit = 3,4 %
P-benutting
veestapel = 29 %
P-benutting
bodem = 69 %
Rantsoen: 4,1
gram P/kg ds
2013203

21. Ten Boer, 2014
P-benutting
veestapel = 29 %
P-benutting
bodem = 107 %
Rantsoen: 4,1
gram P/kg ds

22. Ten Boer 2015
P-benutting
veestapel = 30 %
P-benutting
bodem = 110 %
Rantsoen: 4,2
gram P/kg ds

23. Strategie: minder P aanvoer door krachtvoer,
zelfde hoeveelheid melk.
P-benutting
veestapel van29
naar 33 %
P-benutting
bodem van 69
naar 85 %
32
78
75
Overschot daalt
van 32 naar12
41 Op basis
van zelfde
hoeveelheid
melk
Rantsoen gaat van
4,1 naar 3,5 P/kg ds

24. Strategie: minder P aanvoer door krachtvoer, zelfde hoeveelheid melk.
P-benutting
veestapel van29
naar 33 %
P-benutting
bodem van 69
naar 85 %
32
78
75
Van 32
naar 12
41 Op basis
van zelfde
hoeveelheid
melk
Gevolg: minder
aankoop P
krachtvoer, minder P
overschot en
mogelijk een minder
hoog eiwit
percentage in de
melk
Rantsoen gaat van
4,1 naar 3,5 P/kg ds

25. De anorganische fosfaat gebonden aan Fe, Al en Ca vinden we goed verdeeld in
de fijnere grondfracties, de organische fosfaat is afhankelijk van bemesting,
opbouw en verdeling van humus in de bodem en bodemleven
Beschikbaarheid van fosfaat neemt toe door:
• Aanvoer van gemakkelijk afbreekbare organische stof.
• Productie van organische zuren (o.a. oxaal- en citroenzuur)
door bodemleven en planten wortels. Organische anionen
binden zich aan Fe, Al en Ca en zorgen zo dat meer PO4
3- in
oplossing gaan.
• Bekalken van zure gronden (tot pH van ca. 6,5). OH- bindt zich aan Fe en Al en
PO4
3- komt vrij. In het traject pH 6,5-7,5 (P gebonden aan Calciumfosfaat)
neemt fosfaatbeschikbaarheid toe bij afnemende pH.
Beschikbaarheid van fosfaat in de bodem:

26. Mycorrhiza = wortelzwam
‘Verlengstukken’ van de wortel leveren fosfaat en ontvangen
suikers (koolstof).

27. Planten hebben verschillende wortelstelsels,
kunnen meer of minder wortels aanmaken en meer
of minder zuren aanmaken.
Bodemstructuur bepaald welk deel van bodem
toegankelijk is voor de wortels en of voor het
bodemleven
Het bodemleven bepaald de snelheid waarmee
organische stof wordt omgezet in voor de plant
bruikbare mineralen
Conclusie:
Verzorging van de bodemstructuur en stimulering
van het bodemleven zijn belangrijke maatregelen
om het fosfaat beschikbaar te krijgen en te houden
voor de plant.

28. Protocol voor fosfaat:
Zorg voor:
• Veel in de kelder, weinig in de keuken en op de tafel en genoeg op je bord.
• Een solide kelder zonder lekkages.
• Een toegankelijke kelder, er is genoeg; zodat je snel iets kunt halen via de keuken en de
tafel op je bord.
• Een verzorgde keuken en tafel en tafelmanieren, zodat je niets versmeerd en vermorst.
• Een vol bord met kwaliteit, voor al als je nog jong bent in het voorjaar.
• En smaakvolle zodanig dat je ‘maag’ het goed kan benutten.
• Eet niet zo veel dat je spoedig (in onbalans raakt) van tafel moet en naar het toilet.
NMI, 2014, ontwikkeling van ruwvoerkwaliteit.
“Totale hoeveelheid P in de bodem blijft gelijk,
beschikbaarheid neemt af”, hoe kan dat?

29. Aanbevelingen:
• Zorg voor een rantsoen met niet meer dan 3,5 gram P per kg ds
• Ga op basis van kuilanalyse het P gehalte van krachtvoer samenstellen
• Zorg voor een bodem met een P-Al van maximaal 45 door perceelsgewijs
voldoende, weinig of niet te bemesten.
• Bemest per perceel, afgestemd op het P-Al getal
• Zorg voor een maximaal doorwortelbare bodem, d.w.z. zorg voor een zeer
goede structuur, zodat de wortels bij het fosfaat kunnen komen.
• Zorg voor een goed werkend bodemleven, t.b.v. mineralisatie org. stof
• Geef je bodem rust met het oog op ontwikkeling van mycorrhiza