http://www.shanyoma.org/yoma/Dr%20Khin%20Mg%20Nyunt%20-%20Upper%20Burma%20Minerals.pdf http://www.shanyoma.org/yoma/Mg-Kyaw-Win-Excavation-for-jewellery-at-the-time-of-Min-Tone-King.pdf http://www.shanyoma.org/yoma/Shwe%20Gu%20Soe%20Myint%20Khin%20-%20Jade%20Mine.pdf http://www.shanyoma.org/yoma/Than%20Than%20Nit%20-%20Initial%20of%20excavation%20of%20Jade.pdf http://www.shanyoma.org/yoma/Tint%20Sann%20-%20Namtu%20Mine.pdf

1. ebook is created by www.ShanYoma.Org
1
၁၈၇၁ ခနှစ် အထက်ြမန်မာနိင်င၏သယဇာတများ
ဒါက်တာခင် မာင်ညွန် ့

2. ebook is created by www.ShanYoma.Org
2
၁၈၇၁ ခနှစ် အထက်ြမန်မာနိင်င၏သယဇာတများ
ဒါက်တာခင် မာင်ညွန် ့
ဗိတိသ နယ်ချဲ ့တိ ့သည် ၁၈၂၄ ခနှစ်နှင့်၁၈၅၂ ခနှစ်များတွင် စစ် ၂ ကိမ်တိက်ကာ အာက်ြမန်မာနိင်င
ကိ သိမ်း ပီး နာက် အထက်ြမန်မာနိင်ငကိ သိမ်းယူရန် အခွင့် ကာင်းကိ စာင့် န က လသည်။ မန္တ လး ရ
မို ့ တာ်တွင် သူလ ိုများသည် အဖက်ဖက်မှ ထာက်လှမ်း ရးလပ်ကာ အိန္ဒိယရှိ ဗိတိသ အာဏာပိင်များထသိ ့
အာက်ြမန်မာနိင်ငဆိင်ရာ ဝန်ရှင် တာ်မင်း ကီးချုပ်မှတစ်ဆင့် လ ို ့ဝှက်အစီရင်ခစာများ ရးသားတင်သွင်း
က လသည်။ ရ မို ့ တာ်တွင် ရာက် န သာ ဗိတိသ လူမျိုးနိင်င ရးဆိင်ရာအရာရှိ ကပ္ပီတန်ဂျီ၊ အ၊ စထ
ရိဗွားသည် ဝန်ရှင် တာ်မင်း ကီးချုပ်၏ညန် ကားချက်အရ အထက်ြမန်မာနိင်ငရှိ သယဇာတပစ္စည်းများအ
ကာင်းကိ စစမ်း ထာက်လှမ်း ပီး ၁၈၇၃ ခနှစ်၊ ဧ ပီလတွင် လ ို ့ဝှက်အစီရင်ခစာ တင်လိက် လသည်။ အစီ
ရင်ခစာမှ ကာက်နတ်ချက်အချို ့မှာ အာက်ပါအတိင်း ြဖစ်သည်။
" ခတ် နာက်ကျ သာ ြမန်မာမင်းနိင်ငတွင် အရာခပ်သိမ်း၌ ဘရင့်အာဏာ လမ်းမိး သာ ကာင့်
နိင်င၏သယဇာတပစ္စည်းအားလးအား တာ်ဝင်မူပိင်ြပုထားသည်မှာ မဆန်း ချ။ အဝ(အင်းဝ) မို ့ တာ်၏
ြမာက်ဖက်တွင် ရတွင်း ငွတွင်းများနှင့်အဘိးတန် ကျာက်သပတ္တ ြမားတွင်းများ ရှိသည်မှာ သချာလှ၏။
သိ ့ သာ် နိင်ငတခွင်ရှိ ရတနာတွင်းအားလးမှာ တာ်ဝင်မူပိင်ြပုထား ပီး အမိန် ့ တာ်ချ ပးမှသာ တူး ဖာ်ခွင့်ရ
၏။ ထိ ့ ကာင့် ရတနာတွင်းများရှိြခင်း ကာင့် နိင်ငအဘိ ့ မည်သည့်အကျိုး ကျးဇူးမ မရ ချ။ အထွက်များ
သာရတနာများပင် ြဖစ်လင့်ကစား ြပည်ပသိ ့ တင်ပိ ့ခွင့်မြပုခဲ့ ချ။ ယင်းအချက်သည်ပင် ြမန်မာဘရင်အစိးရ
နှင့် ရာင်းဝယ်မဆက်သွယ် ရးတွင် တွ ့ရ သာ အခက်အခဲတစ်ခ ြဖစ်သည်။ ရာင်းဝယ်၍ ြမတ်စွန်း သာ အ
ြမတ်များနှင့်ထတ်လပ်ရ သာ ပစ္စည်းများကိ ြပည်ပသိ ့ထတ်ယူခွင့် မ ပး သာ ကာင့် နိင်ငြခားကန်သည်များ
သည် မိမိတိ ့၏ ရာင်းဝယ်မကိ ရပ်ဆိင်းခဲ့ ကရ လသည်။ သူတိ ့ ရာင်း သာ ကန်ပစ္စည်းများကိ ြမန်မာကန်
သည်များက ရ ငွများနှင့်ဝယ်ယူလိလှ သာ်လည်း ရ ငွများကိ ထတ်ခွင့်မြပု သာ ကာင့် ဖမ်းဆီးသိမ်းယူ
မအန္တရာယ်ကိ သိလျက်နှင့်စွန် ့စားကာ ခိးထတ်ယူ န ကရသည်။
"ြမန်မာတိ ့သည် စတီပထိးများစွာ ဆာက်လပ် ပီး ရချရာတွင် ငွ ကးများစွာ အကန်အကျခနိင်
ကသည်။ ယင်း စတီများအတွင်း၌ ရသားအတိနှင့်သွန်းလပ် သာ ဂါတမရပ်တများစွာကိ ဌာပနာ ကသည်
ရန်ကန်နှင့်အြခားြမန်မာ့စစ်စခန်းများစွာကိ သိမ်းပိက်စဉ်က စတီပထိးများအတွင်း ဌာပနာထား သာအဘိး
တန်ပစ္စည်းများကိ ဖာက်ထွင်းထတ်ယူ က သာ ဥ ရာပသားများအား မတားြမစ်နိင် အာင်ပင် ြဖစ်သည်။ အ
ဆီးရီးယား ရှး ဟာင်းနိင်င ကီးတွင် တွ ့ရ သာ ရပ်တ ကီးများနှင့်တူ သာ က န်းသစ်နှင့်ထလပ်သည့် ရ
ဘိန်းချရပ်ပွား တာ်များအတွင်း၌ အလွန်လှပ သာ ပတ္တ ြမားလးများကိ ကိမ်ဖန်များစွာ တွ ့ရှိရ၏။ ဤမ
လာက် သာ ရတနာများကိ အာက်ြမန်မာနိင်ငတွင် တွ ့ရပါလ င် ြမန်မာမင်း နြပည် အထက်ဗမာြပည်၌
မည်မ များြပား သာ ရတနာများ တွ ့ရမည်မှာ မခန် ့မှန်းနိင်ပါ။ အထက်ြမန်မာနိင်ငသည် ရတနာသတ္တ ုတွင်း
များ ပါ ကယ်သည်မှာ အမှန်ပင်။ ဗိတိသ တိ ့၏စီမခန် ့ခွဲကွပ်ကဲမြဖင့် ယင်းတွင်းများကိ တူး ဖာ်လပ်ကိင်ရ
လ င် လက်ရှိရာစအတွင်းမှာပင် အိန္ဒိယနိင်င၏အ ကးတစ်ဝက်နီးပါးကိ ြပသွားနိင် အာင် ြမတ်စွန်းရပါ
လိမ့်မည်။"
" ရ…အထက်ြမန်မာနိင်ငသည် ရထွက်မများလှဟ အများက ထင်မှတ် က၏။ သိ ့ သာ် ရထွက်
ရာ နရာအနှ ့အြပားရှိ ကာင်းကိမူ ယ ကည် လာက် သာ အ ထာက်အထားများ ရ ပီးြဖစ်သည်။ ယခင်က
နိင်ငအတွင်း အသးြပု သာ ရမှာ တရပ်ြပည်မှသွင်းယူသည်။ တစ်နှစ်လ င် ရပိဿာ လးရာမှ ငါးရာအထိ
တင်သွင်းခဲ့ဘူး သာ်လည်း ယူနန်နယ်၌ ပန်း သးတရပ် ပန်ကန်မြဖစ်ပွား ပီးသည့် နာက်ပိင်းတွင် ရသွင်းယူ
မ နည်းပါးလာသည်။ ယခတစ်နှစ်လ င် တရပ် ရကိ ပိဿာနှစ်ရာထက်ပိ၍ မသွင်း တာ့ပါ။ သိ ့ သာ် ရကိ
ရန်ကန်မှတင်ပိ ့ပါသည်။ ရကိ မွမ်းမြခယ်သရာတွင် အများဆး အသးြပု က ပီး ရတွင်းများစွာရှိပရပါသည်။

3. ebook is created by www.ShanYoma.Org
3
"မိး ကာင်း မို ့နယ်တွင် ရထွက် သာ နရာရှိရာ သချာစွာ ကျင်ရလ င် အထွက်များမည်ဟယူဆရ
ပါသည်။ နှစ် ပါင်းအတန် ကာ ဩစ တလီယား၌ ရတွင်းတူးခဲ့ သာ မစ္စတာဂိးလ်ဒင်း( ခ )ဥ ရာပသား
တစ်ဦး ရာက်လာ ပီး ြမန်မာဘရင်နှင့်စာချုပ်ချုပ်ကာ ရတွင်းတူးခွင့်ရခဲ့၏။ ၄င်း ရထွက် သာ နရာ၌ စတ
ရန်းတစ်မိင်အတွင်း ရကျင်ခွင့်အတွက် သူက နှစ်စဉ်ကျပ် ငွ နှစ် သာင်းငါး ထာင် ဘရင့်ထ အခွန် ဆာင်ရ
သည်။ သိ ့ သာ် ယင်း ဒသသည် အလွန်ငှက်ဖျားထူလှသြဖင့် မစ္စတာဂိးလ်ဒင်းပင် ငှက်ဖျားစွဲကပ်လာသြဖင့်
ကာ ကာမလပ်နိင်ခဲ့ ချ။ သိ ့ သာ် ထိ ဒသရှိ ရတွင်းများမှာ ဩစ တလီယားရှိ ရတွင်းများထက် ရထွက်
မများသည့်တိင် ထိတွင်းများမှထွက် သာ ရသည် ဩစ တလီယားတွင်းထွက် ရနှင့်အရည်တူ ကာင်း မစ္စ
တာဂိးလ်ဒင်းက ြပာဘူးပါသည်။ သူလပ်ငန်းရပ်စဲ ပီးသည့်အချိန်မှစ ပီး ြမန်မာအစိးရသည် ယင်း ရတွင်း
များကိ ြပန်လည်တူး ဖာ်မ မြပု သးပါ။
"မန္တ လး မို ့၏အ ရှ ့ ြမာက်ဖက် ရှမ်းြပည်နယ်များတွင်လည်း ရတွင်းရှိ သးသည်။ က န်ပ်စစမ်း
ထာက်လှမ်းသမ ြပာရလ င် စီးပွား ရးလပ်ငန်း ကီးတစ်ခ လပ်နိင် လာက် အာင် ရများစွာရှိသြဖင့် အား
သွန်ခွန်စိက် တူး ဖာ်လပ်ကိင်ရပါလ င် ရများစွာ ထွက်မည်မှာ သချာသည်။ သိ ့ သာ် ယခ ၄င်း ဒသသည်
လည်း ငှက်ဖျားအလွန်ထူ ပီး ရမှာလည်း အနည်းသာ ကျင်ယူ န ကပါသည်။
"မန္တ လး မို ့၏အ ရှ ့ တာင်ဘက် ြမစ်ငယ်ြမစ်အနီး သရက်ပင်ရွာတွင် ရမန် ့ပါ သာ ကျာက်ခဲများ
အ ြမာက်အြမား တွ ့ရပါသည်။ ရပါ သာ ကျာက်လာ ကာများမှာ ြမ ပ တွင် ပ နပါသည်။ ထိ ့
ကာင့် ယင်း နရာတွင် အဖိးတန် ရတွင်းများစွာ ရှိသည်ဟဆိနိင်ပါသည်။ ခက်ခဲမမများဘဲ တူးလ င် ရများ
စွာထွက်နိင်မည်။ ရှမ်းအမျိုးသားတစ်ဦးသည် ထိ နရာမှ ရပါ သာ ကျာက်တးတစ်တး ကာက်ရဘူးရာ ရ
ချိန် ၂ ကျပ်ခွဲသားထွက်သည်။
မန္တ လး မို ့၏အ နာက် တာင်ဘက် ယာ မို ့နယ်တွင်လည်း ရများစွာ ထွက်၏။ ရကိ ြမနများ၌
တွ ့ရသည်။ စစ်ကိင်း၊ ကန္နီနှင့်ချင်းတွင်းြမစ်များတွင်လည်း ရထွက်သည်။ မန္တ လးနှင့်မိး ကာင်းအ ကားရှိ
ြမစ် ချာင်းအားလး၌ ရထွက်သည်။ အထက်ြမန်မာနိင်ငရှိ ြမစ်များ ချာင်းများတွင် ရအနှ ့ြပားထွက်သည်
ကိ ထာက် သာ် အြခား နရာအနှ ့အြပားတွင်လည်း မ တွ ့ သး သာ ရတွင်းများ ရှိမည်ဟယူဆရပါသည်။
" ငွ…ကိ ဧရာဝတီြမစ်၏အ ရှ ့ဘက် ရှမ်းြပည်နယ် နရာများစွာတွင် တွ ့ရသည်။ သိ ့ သာ် အထွက်
များ သာ ငွတွင်းများမှာ ဘာ်ဆိင်းနှင့်သီ ပါအနီး တာင်ပိင်းတွင် ရှိသည်။ ၄င်းတိ ့မှာ မန္တ လး မို ့၏အ ရှ ့
ြမာက်ဖက်တွင် ရှိသည်။ ငွမှာ ခဲနှင့် ရာ နှာ န ပီး အရည်အ သွး ကာင်းသည်။ ကမ်းပါးနီတွင်းမှထွက်
သာ သတ္တ ုရိင်းအမန် ့တစ် တာင်းမှ ငွ ၄ဝါးနှင့်ခဲ ၂၅ ပိဿာအထိထွက်သည်။ အည့ဆးတွင်းများပင် ငွ ၄
ကျပ်သားနှင့်ခဲပိဿာ ၃ဝ အထိ ထွက်သည်။ အြခားတွင်းများလည်း ရှိ သးရာ ၄င်းတိ ့မှာ ဘာ်တွင်း၊ ဘာ်
တွင်း ကီးနှင့်စစ်ကိင်းတိ ့ြဖစ်သည်။ အြခား မို ့များ၌လည်း ခဲနှင့်မ ရာဘဲ ငွချည်း တွ ့ရသည်။ ယူနန်မှတင်ပိ ့
သာ ငွနှင့် ဒသထွက် ငွများ ပါင်းလ င် အထက်ြမန်မာနိင်င လိအပ်သ လာက် ငွကိ ရ ပီးြဖစ်သည်။"
" ကးနီ…ဤသတ္တ ုကိ ရှမ်းြပည်နယ်တွင် တွ ့ရ သာ်လည်း မတူး ဖာ်ရ သး ချ။ ရှမ်းြပည်နယ်ရှိ
ကးနီသတ္တ ုတွင်းများကိ မည်သည့်အခါမ ထတ်ယူသးစွဲမမြပုခဲ့ ချ။ ထိ ့ ကာင့် ယင်းသယဇာတပစ္စည်းများ
မှာ သဘာဝက ဖန်တီးထားသည့်အတိင်း ပကတိရှိ န သးသည်။ စစ်ကိင်းတွင်းများ၌ ယခင်က တရပ်များ
တူးခဲ့ သာ်လည်း မတူးဘဲ နခဲ့သည်မှာ နှစ် ပါင်း အ တာ် ကာခဲ့ပါ ပီ။ အထက်ြမန်မာနိင်ငတွင် အသးြပု သာ
ကးနီကိ တရပ်ြပည်မှအများဆး သွင်းယူသည်။ ယူနန်ြပည်နယ်၌ ကးနီအများဆး ထွက်သည်။"
"သ…ရှမ်းြပည်နယ်တွင် သ ပါများသည်။ မန္တ လး မို ့ တာင်ဘက် ပဂ မို ့နယ်သည်လည်း သထွက်
သည်ဟနာမည် ကီးသည်။ ဖိးပ တာင်၌ သကျိုစက်တစ်ခရှိ သာ်လည်း ခတ်မမီ၊ အထွက်လည်း မများလှပါ။
စစ်ကိင်းအ နာက်ဖက် ဧရာဝတီြမစ်တစ် လ ာက် မိင်များစွာတွင်လည်း သမန် ့ပါ သာ ြမများစွာ ရှိသည်။

4. ebook is created by www.ShanYoma.Org
4
ြမန်မာဘရင်သည် အဂလန်မှသလပ်ငန်းအတွက် စက်များ မှာယူထား ပီးြဖစ်၍ မ ကာမီ သရည်ကျိုသွန်းစက်
ကီးတစ်ခကိ စစ်ကိင်းတွင် တည် ဆာက်လပ်ကိင် တာ့မည်။ ၄င်းစက် ကီး နှစ်များစွာ ကာလည်နိင် လာက်
အာင် ြမ ပ တွင် ပ န သာ သရိင်းမန် ့များ လ လာက်စွာ ရှိသည်။ ယခအခါ စက်ပစ္စည်းများ ရာက်လာ
ရန် သတ္တ ုအင်ဂျင်နီယာနှစ်ဦး စာင့် န ကပါသည်။ ရာက်လာလ င် လပ်ငန်းစတည်ရန် စစ်ကိင်းသိ ့သွား ကပါ
လိမ့်မည်။"
"ခဲ…ရှမ်းြပည်နယ်များတွင် ခဲကိ အများအြပား တွ ့ရ ပီး ခဲပပ်မှထတ်ယူသည်။ ခဲကိ လိသ လာက်
အများအြပား ထတ်ယူနိင်ပါသည်။ ယခအခါတွင် နိင်ငက လိသ လာက် အ တာ်အတန်သာ ထတ်ယူလျက်ရှိ
သည်။ ယူနန်ဖက်မှလည်း ခဲကိ သွင်းယူ သးသည်။"
"ခဲမြဖူ…ဤသတ္တ ုကိ မန္တ လး မို ့၏အ ရှ ့ တာင်ဖက်ရှိ ရှမ်းြပည်နယ်များတွင် ထွက်သည်။ သိ ့
သာ် ခဲမြဖူတွင်းများကိ မည်သည့်အခါကမ တူး ဖာ်လပ်ကိင်ြခင်း မရှိ သး ချ။ နိင်ငအတွင်း လက်ရှိအသး
ြပု န သာ ခဲမြဖူအားလးမှာ ြပည်ပမှတင်သွင်းသည်။"
"ပလက်တီန…၄င်းသတ္တ ုသည် ရှမ်းြပည်နယ်၌ ရှိသည်ဟ ြပာ က၏။ ရှိနိင်စရာ အ ကာင်းရှိပါ
သည်။ သိ ့ သာ် ခိင်လ သာ သတင်းအစအနများ ယခအထိ မရ သးပါ။"
"ခဲပပ်…နတ်ထိပ်၏အ ရှ ့၊ ညပ်တပ်ရွာအနီး တာင်ကန်းြမင့်များ၌ ခဲပပ်များကိ များစွာ တွ ့ရသည်
သိ ့ သာ် အသးမြပု ကပါ။"
" ကျာက်မီး သွး…မန္တ လး မို ့အထက်မိင်(၇ဝ)အကွာ ဧရာဝတီြမစ်အ နာက်ဖက်ကမ်း သက်က
တာ်အရပ်တွင်လည်း ကာင်း၊ ဗန်း မာ် မို ့ အာက် ရဂူအရပ်တွင်လည်း ကာင်း၊ မန္တ လး မို ့ အ ရှ ့ဘက်
ရှမ်းြပည်နယ်မိင်းဘလ၌လည်း ကာင်း၊ မန္တ လး မို ့အ နာက် တာင်ဘက် ယာ မို ့နယ်၌လည်း ကာင်း၊ နတ်
ထိပ်အ ရှ ့ဘက် ယိင်း နာ်စသည့် ဒသများတွင် များစွာ တွ ့ရ၏။ ပဂနှင့်ရှိမ်းမကား၌လည်း တွ ့ရသည်။
မင်းလှနှင့် ရန ချာင်းတွင်လည်း ရှိသည်။ သင်းက တာ်မှ ထွက် သာ ကျာက်မီး သွးမှာ အမျိုးည့ပါသည်။
ကျာက်မီး သွးနများသာ ြဖစ်သည်။ မ ကာ သးမီက ကျာက်မီး သွးအထွက်အင်အား သိရှိရန် စစမ်းခဲ့ပါ
သည်။ အထက်ြမန်မာနိင်ငတွင် ကျာက်မီး သွး ကာများစွာရှိသည်မှာ သချာလှပါသည်။ အနည်းငယ်တူး
လိက်ရနှင့်သိနိင်ပါသည်။ ရှမ်းြပည်နယ် မိင်းဘလအရပ်ရှိ ကျာက်မီး သွး ကာမှ ကျာက်မီး သွးမှာ အဘိး
သက်ရင့် ကျာက်မီး သွးများ ြဖစ်ပါသည်။ ဝါရင့်သတ္တ ုတွင်းအင်ဂျင်နီယာတစ်ဦးက စစ် ဆး ကည့်ရ ပီး အဂ
လန်မှအ ကာင်းဆး ကျာက်မီး သွးနှင့်တန်းတူအမျိုး ကာင်းြဖစ် ကာင်း ထာက်ခပါသည်။ ကျာက်မီး
သွး ကာများစွာရှိြခင်းကိ သသယြဖစ်ဖွယ်မရှိပါ။ သိ ့ သာ် ခရီးကွာ ဝးလွန်းလှ ပီး ြမြပန် ့သိ ့ ကျာက်မီး
သွးများ သယ်ယူလာရန် သယ်ယူပိ ့ ဆာင် ရးအတွက် လွယ်ကူ သာနည်းလမ်းများ မရှိ သးပါ။ လက်ရှိ
အသးြပု န သာသယ်ယူပိ ့ ဆာင်နည်းမှာ ဖာင်များတွင်တင် ပီး တာင် ကို တာင် ကားတွင် စီးဆင်း န
သာ ြမစ် ချာင်းများမှ မ ာချြခင်းြဖစ်၍ ကျာက်မီး သွးများ ဖိတ်စဉ် လလွင့်မများပါသည်။ ဥ ရာပတိက်
သားတိ ့၏က မ်းကျင်မနှင့်စီမခန် ့ခွဲမြဖင့်သာ လြခုစိတ်ချရ သာ လမ်းပန်းဆက်သွယ်မမျိုးကိ ဖာက်လပ်နိင်
ပါမည်။"
"ယခအ ြခအ န၌ ဗိတိသ ပိင် အာက်ြမန်မာနိင်ငနှင့်နီးကပ်လျက်ရှိ သာ အထက်ြမန်မာနိင်ငတွင်
ကယ်ဝလှ သာ သယဇာတပစ္စည်းများသည် သဘာဝက ပးထားသည့်အတိင်း ရှိ နရာ မ ကာြမင့်မီ စနစ်တ
ကျထတ်ယူသးစွဲနိင် ပ တာ့မည်။ ထတ်ယူသးစွဲနိင်မည့်အချိန် ကာင်း မ ကာမီ ရာက်လာပါ စဟဆန္ဒြပု
လိက်ပါသည်…"

5. ebook is created by www.ShanYoma.Org
5
အထက်ပါ အစီရင်ခစာအရ အာက်ြမန်မာနိင်ငကိ ရ ပီး သာ ဗိတိသ အရင်းရှင်အစိးရကား အထက်
ြမန်မာနိင်င၏သယဇာတပစ္စည်းများအ ကာင်းကိ ခ ရ စ့တွင်းကျ စစမ်းသိရှိ ပီး လ ပီ။ သိမ်းပိက်ရန်အချိန်
ကိသာ စာင့် နခဲ့ရာ ၁၈၈၅ ခနှစ်တွင် အခွင့် ကာင်း ပ ခဲ့ လသည်။
ဒါက်တာခင် မာင်ညွန် ့
မှတ်ချက်။ ။၁၉၆၉ ခနှစ်၊ ဒီဇင်ဘာလ၊ အတွဲ(၁ဝ)၊ အမှတ်(၂)ထတ် ြမဝတီမဂ္ဂဇင်း စာမျက်နှာ(၆၃-၆၆)
ထိ၌ လာရှိ သာ ဆာင်းပါးကိ ြပန်လည်၍ စာစီရိက်ထားြခင်း ြဖစ်ပါသည်။

6. E-bookiscreatedbywww.shanyoma.org
rif;wkef;rif;acwfausmufrsuf&wemwl;azmfrI
1
rif;wkef;rif;acwf
ausmufrsuf&wem
wl;az:rI
armifausmf0if;«r[m0dZÆm»
jrefrmEkdifiHwGifrkd;ukwf?usyfjyif?uonf;a'orsm;onfywåjrm;ESifhtjcm;tbkd;
wefausmufrsuf&wemrsm; xGuf&Sd&m ywåjrm;ajrtjzpf xif&Sm;ausmfMum;vSayonf/
,if;a'oudk wq,fhig;&mpkuyif Oa&mywkdufom;rsm;u od&SdaeMuNyDjzpfonf/ xkdpOfu
jrefrmEkdifiHodkYa&muf&SdvmaomEkdifiHjcm;om;wkdYrSwfwrf;rsm;wGifuufyvef(Capellan0
qkdonfht&yfwGif ywåjrm;tajrmuftjrm; wl;azmfawGY&Sd&onf[k azmfjyxm;onfukd awGY
&Sd&onf/uufyvefqkdonfrSmusyfjyifudkqkdvkd[efwlygonf/c&pfESpf1597ckESpfrwkdifrD
txdrkd;ukwf?usyfjyif?uonf;a'orsm;onfrkd;rdwfapmfbGm;pD&ifpkt0iftygjzpfonf/
anmif&rf;rif;vufxufusrSomvQiftrdefYawmfxkwfjyefí,if;e,fudkt0NrdKUawmfpD&if
pk jyKvkyfonf[k od&Sd&onf/ rkd;rdwfapmfbGm;udk rkd;ukwf? usyfjyiftpm; waumif;NrdKUudk
ay;tyfonf/ausmufwl;azmfoltBuD;trSL;ESifhi,fom;wkdYukdvnf;0efwkdYupm&if;tif;
,lí a&TwkdufodkYoGif;aponf/
jrefrmbk&ifrsm;vufxufwGifywåjrm;ESifhtjcm;tbkd;wefausmufrsuf&wemwl;
azmfrIvkyfief;udkbk&ifuvuf0g;BuD;tkyfvkyfudkifcJhonf/ausmufrsm;wl;azmfjcif;?a&mif;
csjcif;wkdYudk bk&ifcGifhjyKcsufjzifhom vkyfukdifEkdifonf/ rif;wkef;rif;vufxufwGifvnf;
ywåjrm;wl;azmfrIvkyfief;udk bk&ifukd,fwkdif MuyfrwfcsKyfudkifcJhaMumif; awGY&Sd&onf/ xkdY
aMumifhvnf;,if;ywåjrm;wGif;rsm;rStbkd;wefywåjrm;trsm;tjym;&&SdcJhonfhtjyifEkdifiH
twGufvnf; tcGefawmfaiG ukd;aomif;rS wodef;txd &&SdcJhonf/ rif;wkef;rif;vufxuf
wGif rlvywåjrm;wGif;rsm;tjyif wGif;opfrsm; &SmazGwl;azmfcJhonf/ 1867-ckESpf Zlvkdifv
wGif pusifawmifw0dkufü ywåjrm;xGuf&Sdonf[k Mum;od&ojzifh r[m'gef0efESifha&eHYom
NrdKUtkyfwkdYukd apvTwfí wl;azmfapcJhonf/ ,if;t&m&SdwkdY BuD;rSL;wl;azmfcJh&m rkd;ukwfywå
jrm;enf;wl t&nftaoG;aumif;vSaom ywåjrm;(47)vkH;ESifhomreftrsKd;tpm;ywåjrm;
(50)cefY &&Sdonf[kod&onf/ xkdtcsdefrSpNyD; rif;wkef;rif;onf vlokH;&mcefYapvTwfí p
usifawmifa'owGif wl;azmfapcJh&m wvvQif ywåjrm;okH;aomif;bkd;cefY &NrJjzpfonf[k

7. E-bookiscreatedbywww.shanyoma.org armifausmf0if;(r[m0dZÆm)
2
pusifolBuD;u ajymjycJhbl;onf/
rif;wkef;rif;vufxuf ywåjrm;wl;azmfrIvkyfief;ESifhywfoufí azmfjyxm;aom
yk&ykdufwql&Sdygonf/ ,if;yk&ykdufwGif rkd;ukwf? usyfjyif? uonf;e,fwGif; aus;&Gmrsm;
wGif ywåjrm;ausmufwl;azmf&ef oGm;ol tBuD;tMuyfwkdYudk ay;tyfonfhaiG? txnft
vdyf?ausmufwl;&mwGiftokH;jyKonfhud&d,mwefqmyvmpm&if;?ausmufwl;&efoGm;onfh
vlpm&if;wkdYudk azmfjyxm;onfudk awGY&Sd&onf/ yxrOD;pGm ausmufwl;azmf&efoGm;onfh
tBuD;tMuyfwkdYudk ay;tyfonfhaiGESifhtxnftvdyfpm&if;udk atmufygtwkdif; awGY&Sd&
onf/
ausmufwl;c vlwukd,fvQif waeY 2L; 1J us vl 100 wvoifhaiG 750d/ 2v
oifhay;aiG
&GufeD 15
ausmufawmfwl; tBuD;tMuyf vlwkdYpm;okH;&ef pm;&dwfay;aiG
&GufeD 15
aygif; 30
ausmufwl;vl 100 udk oem;awmfjrwf cHap&ef
oabFm{ueHykqkd;xnfa& 100
tusÐeufxnfa& 100
yk0gykdifa& 100
txufyg pm&if;t& rif;wkef;rif;vufxufwGif ausmufrsuf&wemwl;azmfol
vkyfom;wOD;&&SdonfhwaeYwmvkyftm;caiGrSm 2 rl; 1 yJ jzpfonf[k od&Sd&onf/ ausmuf
wl;azmfol vkyfom;wkdYonf t0wftxnfrsm;udkvnf; &&SdMuao;onf/ ausmufwl;azmf
olwkdYtm; tkyfcsKyf&onfhtBuD;tuJwkdYrSm pm;p&dwfaiGom ay;onf/ yk&ydkufwGif quf
vufí ywåjrm;wl;azmf&mwGif okH;pGJonfhud&d,mwefqmyvmpm&if;udk atmufygtwkdif;
azmfjyxm;ygonf/
"m;rpif;a& 100
oHwl;&Gif;BuD;i,f 26
wl&Gif;jym;BuD; 100
vGefyl 6
pdkY 10
oHwlBuD;i,f 19
ausmufcGJ&ef ,rf;jynfcsdef 25

8. E-bookiscreatedbywww.shanyoma.org
rif;wkef;rif;acwfausmufrsuf&wemwl;azmfrI
3
txufygpm&if;t& ausmufwl;azmf&mwGif tokH;jyKonfhvufeufud&d,mrsm;
rSmykdíacwfrDvmonfudkawGY&Sd&onf/txl;ojzifh,rf;jzifhausmufudkcGJíwl;azmf&SmazG
onfhenf;udk okH;pGJvmjcif;rSm rSwfom;zG,fjzpfonf/ odkY&mwGif t&nftaoG;aumif;rGef
aomausmufrsuf&wemrsm;xGuf&Sdap&efawmapmifhawmifapmifhewfrsm;udkylaZmfyo&
onf[laom acwfaemufjyefqGJonhft,l0g'rsm;udkrl awGY&Sdae&qJyif jzpfonf/ yk&ykduf
wGif rkd;ukwf? usyfjyif? uonf;aus;&Gme,fajrawmawmifapmifht"du&ewfpm&if;ESifhyl
aZmfyoykHrsm;ukd azmfjyxm;ygonf/ usyfjyifpkdYolBuD; aersKd;rPd0E´eoD&d&mZmwifonfh
ewfpm&if;wGif bdk;rif;awmifawmfewf? ESrawmf tBuD;ewf? ESrawmfti,fewf? qifjzL
&Sifewf?urÇm&Sifewf?NrdKUawmifewf?&rkH;&Sifrewf?bkd;rif;xGefwkdewf?ausmufokH;vkH;ewf
wkdYyg0ifonf/,if;ewfrsm;ukdxrif;?rkHY?,kdtcsKdtqdrfh?iSufaysmyGJ?wuRef;ykqkd;ponfwkdY
jzifh ylaZmfyoMuonf[k od&Sd&onf/
ausmufwl;azmf&efoGm;onfhvlrsm;udkol&Jpma&;?a&Twkduf0efpma&;ponfwkdYtm;
acgif;aqmifap/ ausmufwl;azmfonfhtzGJYwzGJYvQif vltiftm; 100 cefY&Sdonf[kod&Sd
&onf/rif;wkef;rif;vufxufwGifywåjrm;wGif;opfrsm;&SmazGawGY&Sdjcif;jzifhvnf;aumif;?
wl;azmf&mwGif vufeufud&d,mrsm;udk okH;pGJjcif;jzifhvnf;aumif;? tzkd;wefausmufrsuf
ywåjrm;tajrmuftjrm; &&SdcJhonf[k ,lqEkdifayonf/ xkdpOfu jrefrmEkdifiHodkYa&muf&SdcJh
aom rpöwm,l;vfu rkd;ukwfa'orSxGuf&Sdaom ywåjrm;onf t&G,ftpm;ao;i,f
aMumif;? t&G,ftpm;BuD;vQifvnf; temtqmyg&dSaMumif; rSwfcsufcscJhbl;ygonf/ t
u,fíom rpöwm,l;vftaeESifh&wDcsdef(90)cefY&Sdaom ywåjrm;iarmuf? &wDcsdef(20)&Sd
aom avSmfum;wifav;ausmuf? &wDcsdef(40)&Sdaom avSmfum;wifBuD;ausmufwkdYudkjrif
awGYcJhygvQif jrefrmEkdifiHxGuf ywåjrm;ukd t&G,ftpm;i,fonf/ temtqmygonf[lí
rSwfcsufcsvdrfhrnfr[kwf[k,lqrdygonf/jrefrmEkdifiHxGufywåjrm;ESifhtjcm;ausmufrsuf
&wemwkdYonftrsKd;tpm;aumif;rGefaomaMumifhomvQifa&S;jrefrmrif;rsm;vufxufrS
pí,aeYrsufarSmufacwfwkdifatmifurÇmhaps;uGufwGifxif&Sm;ausmfMum;aejcif;jzpfyg
onf/tcsKyfqkd&aomfrif;wkef;rif;vufxufwGifywåjrm;wl;azmfrIvkyfief;udkbk&ifudk,f
wkdif csKyfukdifvkyfukdifí 0ifaiGaumif;aomvkyfief;wckjzpfcJhonfrSm ,kHrSm;zG,fr&Sd[k ,kH
Munfrdygownf;/
armifausmf0if;(r[m0dZÆm)
rSwfcsuf/ /1975-ckESpf? Mo*kwfvxkwf jr0wDr*¾Zif; pmrsufESm(59 rS 60 txd)
üvm&Sdaomaqmif;yg;ukd jyefpmpD&kdufxm;ygonf/

9. ကျာက်စိမ်းတွင်း
ရဂူစိးြမင့်ခင်

10. ebook is created by www.ShanYoma.Org
1
ကျာက်စိမ်းတွင်း
ရဂူစိးြမင့်ခင်
ြမန်မာြပည်သည် သယဇာတ ပါ ကယ်ဝ သာနိင်င ြဖစ် သာ ကာင့် အရင်းရှင်နိင်ငြခားသားများ
လွန်စွာ မျက်စိကျသည့်လွန်ခဲ့ သာနှစ် ပါင်း တစ်ရာ ကျာ်ခန် ့က ဗိတိသ တိ ့ မသိမ်းပိက်မီ ြပင်သစ်တိ ့က
လည်း မျက်စိကျသည်။ ဗိတိသ တိ ့ မခနိင်မရပ်နိင်ြဖစ်ကာ ြမန်မာဘရင်ကိပင် စစ် ကြငာြခင်း မြပုဘဲ မတ
ရားသြဖင့် ဖမ်းဆီး ခ ဆာင်သွား ကသည်။ ြမန်မာြပည်ကိ နိင်ငြခားသား အဘယ် ကာင့် မျက်စိကျ ကသ
နည်း။
ြမန်မာြပည်သည် ရှးဘရင်များ ရွတ်ဆိသည့်တိင်း ရတွင်း ငွတွင်း ပယင်း ဒတ္ထ ာ ရတနာ ၇ ပါး
အတိြဖင့် ြပည့်စလှ၏။ ထိရတနာ ြမများကိ ြမန်မာဘရင်က ပိင်ဆိင်သည်။ ြမန်မာြပည် ြမာက်ပိင်းတွင် ပတ္တ
ြမား ြမ ကျာက်စိမ်း ြမဟူ၍ပင် တင်စား သာ အဖိးတန် ြမများရှိရာ မိးကတ် မို ့သည် ပတ္တ ြမားြဖစ်၏။ မိး
ကာင်းနယ်သည် ကျာက်စိမ်း ြမြဖစ်သည်။
အထူးသြဖင့် ကျာက်စိမ်း ြမတွင် အဖိးတန် ကျာက်စိမ်းများ ထွက်သည်ဟူ၍ပင် ြမန်မာဘရင်များ
ကိယ်တိင်ပင် မသိခဲ့ပါ ချ။
လွန်ခဲ့ သာ ၁၄ ရာစနှစ်အတွင်းက ယူနန်လူမျိုး ကန်သည်တစ်ဦးသည် ြမန်မာြပည် ြမာက်ဖျားကိ
ြဖတ် ကျာ်၍ မိမိနိင်ငသိ ့ ြပန်သွားစဉ် မိမိ၏ဝန်တင်လားမှာ အ လးချိန် မမ တသြဖင့် လား ပ မှဝန်များမှာ
တစ်ဖက် စာင်းနင်း ြဖစ်၍ နရာ ဝန်များမ တရန်အတွက် ကျာက်တးတစ်တး ကာက်ယူ၍ ထည့်ခဲ့သည်။
ယူနန်သိ ့ ရာက်၍ ဝန်စည်များကိ ချရာမှ ထိ ကျာက်တးမှာ အာက်သိ ့ကျ၍ အမာခတစ်ခနှင့်တိက်မိ ပီး ကွဲ
သွားရာ အလွန်လှပ၍ အးြမ သာ အ ရာင်ရှိသည့် ကျာက်စိမ်းကိ တွ ့ရသည်။ ထိအချိန်တွင် တရတ်ြပည်၌
အြဖူ ရာင်ရှိ သာ ကျာက်များကိ အြမတ်တနိး အသးြပု၍ န ကသည်ြဖစ်ရာ အစိမ်း ရာင် ကျာက်မှာ အ
လွန်ရှား၍ လွန်စွာမှ တန်ဖိးရှိလှသည်။ ထိကန်သည်မှာလည်း ကျာက်စိမ်းတစ်တး ကာင့် န ့ချင်းညချင်း
သူ ဌးြဖစ်သွား တာ့၏။
ထိအချိန်မှစ၍ ြမန်မာြပည် ြမာက်ပိင်းတွင် ကျာက်စိမ်းများ ရှိ ကာင်း ယူနန်လူမျိုးများက သိသွား
ကသြဖင့် ကန်သည်အချို ့သည် လာဘသားများပီပီ။ လူအင်အားများစွာြဖင့် ြမန်မာြပည် ြမာက်ပိင်းသိ ့လာ
ရာက်၍ ကျာက်စိမ်းများ ရှာ ဖွ ကသည်။ သိ ့ သာ် ကျာက်စိမ်းရှာ ဖွ ရးအဖွဲ ့မှာ သက်ဇိးမရှည် ကပါ။ အ
ချို ့မှာ တာရိင်းသား ကာင်များ ကိက်၍၊ အချို ့မှာ ငှက်ဖျား ရာဂါများ ဖိစီးသြဖင့် သဆးကန် ကသည်။
ကန်သည်များမှာ ထင်သလိ ခရီးမ ရာက်သြဖင့် စိတ်ပျက်ကာ ကျန်ရှိ သာသူများနှင့်တရတ်ြပည်သိ ့ ြပန်သွား
ကသည်။ ကျာက်စိမ်းထွက်သည့် နရာကိမူ တိတိကျကျ မသိ က ချ။
ြမန်မာသက္က ရာဇ် ၁၁၅ဝ-ခနှစ်၊ အမရပူရ မို ့တည်နန်းတည် ဘိး တာ်မင်းတရားလက်ထက်တွင် ြမန်
မာနှင့်ယူနန်တိ ့သည် ကူးသန်း ရာင်းဝယ် ရးလမ်း ဖွင့်ခဲ့ ကသည်။ မ ကာမီ စွန် ့စွန် ့စားစား သွားလာ က သာ
တရတ်ကန်သည်တိ ့သည် စွန် ့စွန် ့စားစား သွားလာရှာ ဖွ ကရာတွင် ဥရ ချာင်း၏လက်ျာဖက်ကမ်း ြခ ဒသ
တွင် ကျာက်စိမ်းများ တူး ဖာ် တွ ့ရှိသည်။ ထိအချိန်မှစ၍ ယူနန်ြပည်သိ ့ ကျာက်စိမ်းများကိ တူး ဖာ်၍
တင်ပိ ့ကသည်။ သိ ့ သာ် လမ်းပန်းဆက်သွယ်သွားလာမခက်ခဲြခင်း၊ ငှက်ဖျား ရာဂါထူထပ်သြဖင့် ကျာက်
စိမ်းတူး ဖာ်ရှာ ဖွသည့်တရတ်များ သဆးြခင်းများ ြဖစ်ြပန်ရာ အမရပူရ မို ့ တရတ်တန်းရှိ ဘ ကျာင်း၌ တ
ရတ်လူမျိုးသး ထာင် ကျာ်သည် ကျာက်စိမ်းရှာ ဖွ ရးနှင့်ပတ်သက်၍ သဆးရသည်ဟယ န ့တိင် မှတ်
တမ်းတင်ထား လသည်။

11. ebook is created by www.ShanYoma.Org
2
တရတ် ကျာက်စိမ်းကန်သည်များ ရှးဦးစွာ အသးြပု သာလမ်းမှာ ယူနန်ြပည်မှ နယ်ြခားြဖစ် သာ
ကယလင်နှင့်ချန်စီသိ ့သွား သာ လမ်းြဖစ်သည်။ ထိမှတစ်ဖန် ကချင် တာင်တန်းများကိ ြဖတ်၍ ဆင်းလာ
သာအခါ ဧရာဝတီြမစ်ကမ်း တာ လာ ကီးသိ ့ ရာက်သည်။ ထိမှတစ်ဖန် ြမစ်ကိ ြဖတ်၍ တာ တာင်အထပ်
ထပ်ကိ ကျာ်သွား သာအခါ ဥရ ချာင်းကမ်း ြခရှိစီမှ ကျာက်စိမ်းတွင်းသိ ့ ရာက်သည်။ ထိ ကျာက်စိမ်း
တွင်းကိ ခရစ်သက္က ရာဇ် ၁၇၁ဝ-ခန် ့က တွ ့သည်ဟ မှတ်တမ်းအချို ့တွင် တွ ့ရ ပသည်။
သက္က ရာဇ် ၁၇၉၉ ခနှစ်၊ အင်းဝ မို ့ ဘ ကီး တာ်ဘရားလက်ထက်တွင် တရတ်ကန်သည်များသည်
ြမန်မာအစိးရ၏အကူအညီြဖင့် ကျာက်စိမ်းတွင်းသိ ့ လမ်းသစ်တစ်ခ ဖွင့်လှစ်သည်။ ထိလမ်းမှာ အင်းဝမှ မ
ရွာ၊ ထိမှတစ်ဖန် ဥရြမစ်နှင့်ချင်းတွင်းြမစ်ကိ ဆန်တက်၍ ဆယ်ရွာသိ ့သွားရ၏။ ထိဆယ်ရွာမှတစ်ဖန် ခရီး ၂
ရက်ခန် ့သွား သာ် ကျာက်စိမ်းတွင်းသိ ့ ရာက်သည်။ ထိအချိန်က ဆယ်ရွာသည် ကျာက်စိမ်းအ ရာင်းအ
ဝယ်ြဖစ်မ ကာင့် အ တာ်ပင်စည်ကားသည်။ သိ ့ သာ် ချင်းဓားြပများ၏တိက်ခိက်လယက်မ ကာင့် အြခား
လမ်းသစ်တစ်ခကိ ရှာ ဖွရသည်။ ထိလမ်းသစ်မှာ မာ်လူး မိးညင်း အင်း တာ်လမ်း ြဖစ်သည်။
ဘ ကီး တာ်ဘရားလက်ထက်မှာပင် ကျာက်စိမ်းအ ရာင်းအဝယ်လပ်ငန်းမှာ အခွန် တာ်များ ရဖွယ်
ရှိ ကာင်း သတိမူလာသြဖင့် ၁၈ဝ၈ ခနှစ်တွင် မိး ကာင်း မို ့ ဒသ၌ အမတ်တစ်ဦး ခန် ့ထား ပီးလ င် ြမန်မာ
တပ်တစ်တပ်နှင့်အ ကာက် တာ်ဌာနတစ်ခ ဖွင့် လသည်။ ထိအချိန်မှစ၍ မိး ကာင်းသည် မို ့အြဖစ်စည်ကား
လာ ပီး ကျာက်စိမ်းအ ရာင်းအဝယ်ြပုလပ်ရာ အချက်အချာဌာန ကီး ြဖစ်လာ တာ့၏။ ြမန်မာ့အ ကာက်
တာ်ဌာနသည် ကျာက်စိမ်းများ နယ်ြခားသိ ့ ထတ်ယူသွားမည့်အချိန်တွင် ကျာက်၏တန်ဖိးသးပတစ်ပ အ
ကာက် တာ်ယူ ပီး ထတ်ယူခွင့်အမိန် ့ထတ် ပးသည်။ နယ်ြခားသိ ့ ထတ်ယူခွင့်ြပု သာ ကျာက်စိမ်း၏တန်ဖိး
ကိ ြမန်မာအစိးရ ရာြဖတ်က တန်ဖိးြဖတ်သည်။ အ ကာက်ခွန်ကိလည်း ငွသားြဖင့် ပး ဆာင် ကရ၏။
ထိအချိန်ဝယ် ကချင်ဒူဝါ ကီးများကလည်း ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ်မလပ်ငန်းကိ စတင်၍ လပ်ကိင် က
ပီြဖစ်ရာ ဒူဝါ ကီးများ ရရှိ သာ ကျာက်စိမ်းများကိ ြမန်မာအစိးရက အ ကာက် တာ် ကာက်ယူြခင်းမရှိ၊
အဘယ် ကာင့်ဆိ သာ် ၄င်းတိ ့နယ်မှထွက် သာ ပစ္စည်းကိ ၄င်းတိ ့သာ ပိင်ဆိင်သည်ဟသတ်မှတ်ထားြခင်း
ကာင့် ြဖစ်သည်။ ကချင်ဒူဝါများကလည်း မိမိတိ ့ရရှိ သာ ကျာက်စိမ်းများကိ အြခားလူသိ ့ မ ရာင်းဘဲ ြမန်
မာအစိးရကိသာ ြပန်၍ ရာင်းသည်။
ကျာက်စိမ်းအ ရာင်းအဝယ်လပ်ငန်းမှာ သက္က ရာဇ် ၁၈၃ဝ မှ ၁၈၄ဝ အတွင်း များစွာတိးတက်ခဲ့သည်
ြဖစ်ရာ ထိအချိန်က တရတ်ကန်သည်များသည် တရတ်အလပ်သမား ရှမ်းအလပ်သမားကိ ခ ယူငှားရမ်းကာ
ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ်မလပ်ငန်းကိ ကျယ်ြပန် ့စွာ တူး ဖာ် က တာ့၏။ ရရှိ သာ ကျာက်များကိလည်း မိမိတိ ့
ရာင်းဝယ် ရးဌာနဗဟိြဖစ် သာယူနန်သိ ့ ပိ ့ကသည်။ ယူနန်မှ ကန်တသိ ့တစ်ဆင့်ပိ ့ပီး ၄င်းကန်တ မို ့မှာပင်
ကျာက်များကိ သွး၍ အ ရာင်းအဝယ်လပ် က၏။
သက္က ရာဇ် ၁၈၄၂ ခနှစ်တွင် တရတ်နှင့် ဗိတိသ တိ ့သည် နယ် ြမသတ်မှတ်မနှင့်ပတ်သက်၍ ကန်တ
နယ်တွင် တိက်ခိက်မြဖစ်ပွားရာ ထိနယ်ရှိ ကျာက်စိမ်း ရာင်းဝယ်မလပ်ငန်းမှာ ထိခိက် လ တာ့သည်။ ထိ ့
ကာင့် တရတ်ကန်သည်များမှာ ြမန်မာြပည်သိ ့ မလာ ရာက် က တာ့ ချ။ သိ ့နှင့် ကချင်များသည် မိမိတိ ့လပ်
ငန်းများ ရပ်ဆိင်းသွားရသြဖင့် မိး ကာင်းရှိ ြမန်မာအရာရှိထ အကူအညီ တာင်း က တာ့သည်။ ဤတွင် ြမန်
မာအ ကာက်ဝန် နမျိုးဝသသည် မိး ကာင်းမှ မိးဟိန်းသိ ့ သွား ရာက် ပီး တရတ်ကန်သည်များနှင့် ဆွး နွး
ရ တာ့သည်။
၁၈၄၈ ခနှစ်တွင် ကျာက်စိမ်းလပ်ငန်း ြပန်လည် ကာင်းမွန်လာြပန်သည်။ သိ ့ သာ် ၁၈၅ဝ ခနှစ်တွင်
တရတ်ြပည် တပင်သူပန်အ ရးအခင်းနှင့်ပတ်သက်၍ မဖွ ့ဖိုးနိင်ရှိရာမှ ၁၈၅၄ ခနှစ်တွင် ပန်း သးသူပန်ထ

12. ebook is created by www.ShanYoma.Org
3
ြပန်ရာ ယူနန်ဖူးသိ ့ သွား သာလမ်းများအားလး ပိတ်ဆိ ့ထား ကသြဖင့် ကျာက်စိမ်း ရာင်းဝယ်မမှာ ပိတ်
ထားရြပန်သည်။
၁၈၆၆ ခနှစ်တွင် ကန်တ မို ့မှ တရတ်ကန်သည်တစ်ဦးသည် မန္တ လး နြပည် တာ်သိ ့ ရာက်လာ ပီး
ကျာက်စိမ်းများကိ ဝယ်ယူ ပီးလ င် အန္တရာယ်များလှ သာ ကန်းလမ်းခရီးြဖင့် မသွား တာ့ဘဲ ပင်လယ်ခရီး
ြဖင့် တရတ်ြပည်သိ ့သယ်ယူ ရာင်းချရာ များစွာမှပင် ြမတ်စွန်းသည်။ ထိအခါတွင် တရတ်ြပည်မှ အြခားကန်
သည်များသည် မျက်စိပွင့်လာကာ ြမန်မာြပည်မှ ကျာက်စိမ်းများကိ ပင်လယ်ခရီးြဖင့် တင်ပိ ့ ရာင်းချြပန်ရာ
ရာင်းဝယ်မမှာ ြပန်လည်၍ ဖွ ့ဖိုးလာသည်သာမက ထိစဉ်က ကျာက်စိမ်းနှင့်ပတ်သက်၍ အ ကာက် တာ်
ငွ တစ်နှစ်လ င် နှစ်သိန်း ကျာ် ရရှိသည်ဟမှတ်တမ်းတစ် စာင် ဖတ်ရရဖူးသည်။
အင်းဝ မို ့ ဘ ကီး တာ်မင်းတရားလက်ထက်တွင် ကျာက်စိမ်းတွင်းဆိင်ရာ အခွန် တာ်ဝန်တစ်ဦးကိ
ခန် ့ထား စလတ်ထားသည်။ သိ ့ သာ် အခွန် တာ်ဝန်မှာ ရရှိ သာ အခွန် ကာက်များကိ ရနန်း တာ်သိ ့ပိ ့သင့်
သ လာက်သာ ပိ ့သြဖင့် ထိအ ကာင်းကိ ရနန်း တာ်မှ သတင်းသိ လလ င် အ ကာက်ဝန်အား ရာထူးမှချ
လိက်သည်။ ထိ နာက် ကျာက်စိမ်းတွင်းနယ်ပိင် ဒူဝါတစ်ဦးကိ ခန် ့ထားြပန်သည်။ သိ ့ သာ် ကျနပ်ဖွယ်ရာ
မရှိသြဖင့် ြမန်မာဘရင်က ထွက်သမ ကျာက်စိမ်းများကိ ကချင်အ ကီးအကဲများထမှဝယ်ယူရန် အမတ် ကီး
တစ်ဦးကိ စလတ်ခန် ့ထားသည်။ ထိအချိန်ကစ၍ တရတ်ြပည်မှ ကျာက်စိမ်းကန်သည်တိ ့သည် ကျာက်
စိမ်းတွင်းသိ ့အ ရာင်းအဝယ် အဝင်အထွက် မလပ် က တာ့ ချ။
ကျာက်စိမ်းများကိ ြပည်ပသိ ့ မထွက် စဘဲ ြပည်တွင်း၌ လှည့်လည်သး သာ ဘရင့်စနစ်ကိ ကချင်ဒူ
ဝါများက မ ကျနပ်သြဖင့် ကန် ့ကွက် ကသည်။ သိ ့ သာ် မ အာင်ြမင် ချ။ ထိ နာက် ကချင်တွင်းပိင်များက
အရည်အ သွး မ ကာင်း သာ ကျာက်များကိသာ ရာင်းချသြဖင့် အခွန် တာ် ငွမှာ ထင်သ လာက် မရရှိ၍
ထိစနစ်ကိ စွန် ့ရြပန်သည်။
မင်းတန်းဘရင်လက်ထက်တွင် ကျာက်စိမ်းတွင်း အခွန် တာ်တစ်နှစ်လ င် တစ် သာင်း ကျာ်မ ရရှိ
နချိန်ဝယ် ၁၈၇၂ ခနှစ်တွင် တရတ်အင်ပါယာဘရင်" တာင်ချီး"(Tung Chi)၏လက်ထပ်မဂလာအခမ်းအ
နားြပုလပ်ရန်အတွက် တရတ်အဝယ် တာ်များ ြမန်မာြပည်သိ ့ လာ ရာက်၍ ကျာက်စိမ်းများကိ ဝယ်ယူ က
သည်။ ထိအချိန်မှစ၍ ကျာက်စိမ်းအ ရာင်းအဝယ် သွက်၍လာြပန်ရာ သက္က ရာဇ် ၁၈၈ဝ ခနှစ်တွင် ြမန်မာ
ြပည်ဖွား တရတ်ကြပား ဝမ် ချာင်ဆိသူက တစ်နှစ်လ င် အခွန် တာ် ငွ ကျပ်ငါး သာင်းြဖင့် သးနှစ်အတွက်
အခွန် ဆာင်၍ ကျာက်စိမ်းများ ရှာ ဖွတူး ဖာ်ရာ ထိတရတ်မှာ ချမ်းသာသွား တာ့သည်။
ဝမ် ချာင် ကာင်းစားသွားသည့်သတင်းကိ တရတ်ြပည်မှ သိလ င် ကန်တတရတ်အစစပ်ကမ္ပဏီတစ်
ခက ြမန်မာြပည်သိ ့လာ ရာက် ပီး ြမန်မာဘရင်ထ ဝင် ရာက်ကာ မိမိတိ ့ကမ္ပဏီအတွက် ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ်
ရး သးနှစ်တွက်ချ ပးပါရန် အခွန် တာ်ကိလည်း ပထမတူး ဖာ်သူ ဝမ် ချာင်ထက် ပိမိ၍ ပးဆပ်ပါမည်ဟ
လ ာက်ထားသြဖင့် ဘရင်က ချ ပးလိက်သည်။ သိ ့ သာ် ထိကမ္ပဏီမှာ အထက်ြမန်မာြပည်ကိ အဂလိပ်များ
သိမ်းပိက်သြဖင့် အရပ်ရပ်ဆူပူမများ ကာင့် အခွန် တာ်မ ဆာင်ရ တာ့ ချ။ အဂလိပ်များ ကျာက်စိမ်းတွင်း
နယ် ြမကိ သိမ်းပိက်မိ သာအခါ ထိကမ္ပဏီမှ ခါင်း ဆာင် လျာင်ပင် ဆိသူကိ အငှားချထားလိက် တာ့
သည်။
ကျာက်စိမ်းထွက် သာ ဒသသည် လတ္တ ီတွဒ် ၂၅ နှင့် ၂၆ အတွင်းမှာတည်ရှိ၍ အ ရှ ့ဖက်တွင် ဥရ
ြမစ်နှင့်အ နာက်ဖက်တွင် ချင်းတွင်းြမစ်အတွင်း၌ တည်ရှိသည်။ ကျာက်စိမ်းအများဆး ထွက် သာ ဒသမှာ
စီမ၊ မစ၊ တမကန်၊ မိပင်နှင့်စကတိ ့ြဖစ် ကသည်။ ထိ ့ြပင် မိးညင်းနှင့်ကသာသွား လမ်း ပ တွင်လည်း တရတ်
များက တူး ဖာ်ရှာ ဖွခဲ့ က သးသည်။ အထူးသြဖင့် အထင်ရှားဆး သာ ကျာက်တွင်းမှာ နန်းတလြဖစ်၏။

13. ebook is created by www.ShanYoma.Org
4
နန်းတလမှာ တရတ်များမှည့် ခ သာနာမည်ြဖစ်၍ ခက်ခဲ သာလမ်းဟ အဓိပ္ပါယ်ရှိသည်။ ထိ ဒသမှာ ဥရ
ြမစ်ကမ်း ကျာက်ကမ်းပါး၌ ရှိ၍ ထူထပ် သာ တာ တာင်များကိ ခဲယဉ်းစွာ ြဖတ်သန်းသွားရသည်။
ဗိတိသ တိ ့သည် ကျာက်စိမ်းတွင်းနယ် ြမသိ ့ပထမအ ကိမ် ရာက်ရှိြခင်းမှာ သက္က ရာဇ် ၁၈၈၈ ခနှစ်
တွင် ြဖစ်သည်။ ထိနှစ် ဖ ဖ ဝါရီလတွင် ကပ္ပတိန်အဒမ်ဆင်သည် စစ်တပ်တစ်တပ်နှင့်ချီတက်လာ ပီး ကန်စီ
နယ်အ ကီးအကဲြဖစ် သာ ဒူဝါကန်စီ နာင်နှင့်ကန်စီလတိ ့အား ခ ယူ တွ ့ဆ ပီး မိမိတိ ့ဗိတိသ တပ်များအား
ခခတိက်ခိက်ြခင်းမြပုရန်နှင့်အဂလိပ်သစ္စာ တာ်ကိ စာင့်သိရိ သလ င် ြမန်မာမင်းများ လက်ထက်ကကဲ့သိ ့
ပင် ဒူဝါ၏စား မဲနယ်ပယ်နှင့်မူလအခွင့်အ ရးများကိ ပးမည်ြဖစ် ကာင်း ရှင်းလင်း ြပာြပရာ ဒူဝါများက
လည်း သ ဘာတူလက်ခလိက်သည်။
ထိအချိန်မှစ၍ ကန်စီဒူဝါသည် ( ကျာက်စိမ်း မှာ်) ကျာက်စိမ်းတွင်းများတွင် ဩဇာလမ်းမိးလာကာ
ကျာက်တူးသူတိ ့ထ အခွန် ကာက်ယူ တာ့၏။
ြမန်မာဘရင်များလက်ထက်က နယ်ပယ်ဆိင်ရာ ဒူဝါများသည် မိမိတိ ့နယ်ပယ်အတွင်း တူး ဖာ်ရရှိ
သည့် ကျာက်များအ ပ တွင် အခွန်များ မ ကာက် က ပ။ တူး ဖာ်ရရှိ သာ ကျာက်များထဲမှ မိမိတိ ့နှစ်သက်
ရာ ကျာက်တစ်လးစ နှစ်လးစ ရွးချယ်ယူသည်။ ြမန်မာအရာရှိများ ကျာက်တွင်းမှ ရပ်သိမ်းလိက် သာအ
ချိန်တွင် ကန်စီဒူဝါသည် ြမန်မာအရာရှိ၏အခွင့်အ ရးကိ သိမ်းပိက်လိက်၏။
ကန်စီဒူဝါအခွင့်အ ရးရရှိသည့်အချိန်ကစ၍ အခွန် တာ်အြဖစ် ကျာက်တးများ ပ တွင် ကည့်၍ ဝန်
တင်လား တစ်စီးလ င် လးကျပ်ခွဲ ကူလီတစ်ထမ်းလ င် တစ်ကျပ်ခွဲ ကာက်သည်။ မှာ်မှထွက် သာ ကျာက်
များ အ ရာင်းအဝယ်ြဖစ်လ င် သးပတစ်ပ ပးရ သးသည်။ ထိအချိန်က ကျာက်စိမ်းတွင်းတွင် အ တာ်စည
ကား ပီြဖစ်ရာ လပ်သားများ ပျာ်ရင်မအတွက် ကစားဝိင်းများကိလည်း တစ်နှစ်လိင်စင် ပး၍ အငှားချထား
သည်။
အဂလိပ်လက်ထက်သိ ့ ရာက် သာအခါ ကျာက်စိမ်းတွင်းနယ် ြမကိ နရာသတ်မှတ်၍ စစ်ကိင်း
တိင်းမင်း ကီးက နှစ်စဉ်နှစ်တိင်း လလတင် ရာင်းချ၍ အခွန် ကာက်သည်။ လလကိ အများအားြဖင့် ချမ်း
သာ ကယ်ဝ သာတရတ်သူ ဌးများက ဆွဲဝယ်၍ ၄င်းတိ ့ကတစ်ဖန် ကျာက်တူးလိသူတိ ့အား လက်ခွဲအငှားချ
သည်။
ကျာက်စိမ်းတွင်းမှထွက်သမ ကျာက်များကိ အဆိပါလိင်စင်ဆီများကသာ လက်ဝါး ကီးအပ်၍
ဝယ်ယူ ပီး ၄င်းတိ ့ကမှတစ်ဆင့် နိင်ငြခားနှင့်ြပည်တွင်းအြခား ဒသများသိ ့ ရာင်းချသည်။
၁၉၄ဝ ခနှစ်ကစ၍ အစိးရက ကျာက်စိမ်းတွင်းနယ် ြမများကိ သိမ်းယူအပ်ချုပ် ပီး နယ်ရှင်ကန်စီဒူ
ဝါနှင့် ဝှခါဒူဝါတိ ့အား ၄င်းတိ ့ ကာက်ယူခဲ့ သာ အခွန်အ ကာက်ကိ ြပတ်စဲ စကာ လျာ် ကးသ ဘာြဖင့်
ထာက်ပ့ ကး ပးထားခဲ့ရာ ထိအချိန်ကစ၍ ယ န ့ထိ ကျာက်တူး ဖာ်ြခင်းလပ်ငန်းကိ ကျာက်စိမ်းတွင်း
ဥပ ဒအရ တိက်ရိက်အပ်ချုပ်ခဲ့သည်ြဖစ်၍ တာ်လှန် ရးအစိးရတက်လာ ပီးသည့် နာက်ပိင်းတွင် ကျာက်
စိမ်းတွင်းဌာနကိ သတ္တ ုတွင်းဌာနက တိက်ရိက်အပ်ချုပ် နပါသတည်း။
ရဂူစိးြမင့်ခင်
မှတ်ချက်။ ။၁၉၇ဝ ခနှစ်၊ မလ၊ အမှတ်(၁၄)ထတ် စန္ဒာရပ်စမဂ္ဂဇင်း စာမျက်နှာ(၁၇၆ မှ ၁၇၉)ထိ၌
လာရှိ သာ ဆာင်းပါးကိ ြပန်လည်၍ စာစီရိက်ထားြခင်းြဖစ်ပါသည်။

14. ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ်ြခင်းအစ
သန်းသန်းနှစ်(ဝိဇ္ဇာ)

15. ebook is created by www.ShanYoma.Org
1
ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ်ြခင်းအစ
သန်းသန်းနှစ်(ဝိဇ္ဇာ)
ြမန်မာ့ ကျာက်စိမ်းသည် အရည်အ သွး ကာင်းလှသြဖင့် ကမ္ဘာ့ စျးကွက်တွင် မျက်နှာပန်းလှလျက်
ရှိ ပသည်။ ြမန်မာနိင်င ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ် ရးရာဇဝင်မှာ အလွန်စိတ်ဝင်စားဖွယ် ကာင်းလှ၏။ ြမန်မာနိင်
င၌ ကျာက်စိမ်းများ မ တွ ့ရှိရ သးမီ လွန်ခဲ့ သာနှစ် ပါင်းများစွာအခါက " ခ တဲန်"နှင့်"ဗဟိအာရှ"တွင်
တာက်ပ၍ အြဖူနှစ် ရာင်ရှိ သာ အဖိးတန် ကျာက်တစ်မျိုးကိ တွ ့ရှိရ၏။
ယင်းကိ တရတ်သူ ဌး ကီးများက တန်ဖိးြမင့်မားစွာ ပး၍ ဝယ်ယူသးစွဲ က လသည်။ ယင်း ကျာက်
မျိုးထဲမှ အစိမ်း သွးရှိ သာ ကျာက်သည် ပိ၍ရှားပါး၏။ အချို ့လူများကမူ ကျာက်ြဖူနှင့် ကးသတ္တ ုကိ
ရာ၍ ြမ၌ အ တာ် ကာ အာင် ြမုပ်ထား ပီး စိမ်း အာင် လပ်ယူ က လသည်။ ြမန်မာနိင်င ြမာက်ပိင်း၌
ကျာက်စိမ်း တွ ့ရြခင်းသည် အမှတ်မထင် တွ ့ရြခင်းြဖစ်၏။ ယူနန်နယ်မှ ကန်သည်က လးတစ်ဦးသည်
ြမန်မာနိင်ငဘက်မှအြပန် ကန်တင်လား၌ ကန်ချိန်မညီမမ ြဖစ် နသြဖင့် အ လးတင်းသည့်သ ဘာနှင့်နီးရာ
ကျာက်ခဲတစ်လးကိ ကာက်တင်လာ၏။ ယင်း ကျာက်ခဲမှာ အလွန်အဖိးတန် သာ ကျာက်စိမ်းြဖစ် ပ
သည်။ ယင်းအြဖစ်အပျက်သည် ၁၃ ရာစ လာက်မှ ြဖစ်သည်ဟဆိ ကသည်။
အထက်ပါကန်သည် ကာက်ယူလာ သာ ကျာက်စိမ်းကိ အ ကာင်းြပု၍ ကျာက်စိမ်းရှာရန်အ
တွက် တရတ်လူမျိုးအများအြပား ရာက်လာ က လသည်။ သိ ့ သာ် နာက်ထပ် လးဝရှာမ တွ ့ကရ ပ။
တိင်းရင်းသားများထဲမှလည်း မည်သူမ သဲလွန်စ မ ပးနိင် က။ ၁၄ ရာစနှစ်တွင် ယူနန်ဘက်မှ နာက်တစ်
ကိမ် လာ ရာက်ရှာ ဖွ သာ်လည်း မ အာင်ြမင် က ပ။ တိင်းရင်းသားများက မ ကည်ြဖူ ကသည့်အြပင် ငှက်
ဖျား ရာဂါအား ကီးသြဖင့် အားလး သဆးသွား ကရ လသည်။ ယင်း နာက်ပိင်းတွင်ကား ရှာ ဖွရန် မ ကိုး
စား က တာ့ ပ။ တရတ်ြပည်ဘက်တွင် ရဖန်ရခါ အနည်းအကျဉ်း ရာင်းဝယ် က၏။ သိ ့ သာ် ယင်း ကျာက်
တးမျိုးကိ မည်သည့် နရာမှ မည်သူရရှိ ကာင်းကိမူ အစအန ရှာမရခဲ့ က ပ။ ၁၇၈၄ ခနှစ်တွင် တရတ်-ြမန်
မာဆက်ဆ ရး ြပြပစ်သြဖင့် ြမန်မာနိင်ငဘက်သိ ့ တရတ်လူမျိုးများ လာ ရာက်၍ ကျာက်စိမ်းရှာ ကြပန်
သည်။ စွန် ့စား သာတရတ်အမျိုးသားတစ်စ ကာင့် ဥရြမစ်ညာဘက်ကမ်းတစ် လ ာက်၌ ကျာက်စိမ်းထွက်
ရှိ ကာင်း သိရှိရ၏။ (အမှန်စင်စစ်မှာမူ ြမာက်လတ္တ ီကျူ ၂၅-ဒီဂရီနှင့်၂၆ ဒီဂရီအ ကား အ ရှ ့ဥရြမစ်ရိးမှအ
နာက်ချင်းတွင်းြမစ်ရိးအတွင်းသည် ကျာက်စိမ်းနယ်ြဖစ်သည်) ထိအချိန်မှစ၍ ယူနန်နယ်ဘက်သိ ့ ကျာက်
စိမ်းအပိ ့အထတ် ရှိလာ သာ်လည်း အ ရအတွက် မများလှ ပ။ အ ကာင်းမှာ ခရီးလမ်း ကမ်းတမ်း၍ ဆိးရွား
သာငှက်ဖျား ကာင့် ြဖစ်၏။ အမရပူရ၌ ရှိ သာ တရတ်ဘရား ကျာင်းတွင် ၁၉ ရာစနှစ်ဦးမှစ၍ ကျာက်
စိမ်းရှာ ဖွရင်း သဆး သာ တရတ်အမျိုးသားဦး ရမှာ ၆ဝဝဝ ကျာ်ရှိသည်။
ြမန်မာဘရင်ကလည်း ကျာက်စိမ်းလပ်ငန်း၏အရာ ရာက်ပကိ သတိြပုမိသြဖင့် ၁၈ဝ၆ ခနှစ်မှစ၍
မိး ကာင်း မို ့ နရာတွင် တပ်သားသးဆယ်နှင့်အ ကာက်အရာရှိတစ်ဦး ချထားသည်။ ကျာက်စိမ်းတူး ဖာ်
ရးတွင် ကချင်အမျိုးသားများ အများဆးပါဝင် က၏။ တူး ဖာ်ရရှိ သာ ကျာက်စိမ်းများကိ မိး ကာင်းတစ်
ဖက်ကမ်း ရတးြခုတွင် လာ ရာက် ရာင်းချ ကသည်။ ြမန်မာအ ကာက်အရာရှိက ြပည်ပသိ ့ ရာင်းသည့်
ကျာက်စိမ်းတန်ဖိး၏၃၃ ရာနန်း အ ကာက်ခွန်ယူသည်။ ထိအခါက အ ကာက်ခွန် ပးရသည်မှာ ငွ ကး
မဟတ်ဘဲ ကျာက်စိမ်းတးကိ ထခွဲ၍ အချိန်နှင့် ပးအပ်ရြခင်းြဖစ်သည်။ အ ကာက်တန်ဖိးကိ အ ကာက်ရာ
ြဖတ်အရာရှိက တန်ဖိးသတ်မှတ် ပး၏။
ကျာက်စိမ်းတွင်းများသည် ကချင်ြပည်နယ်တွင် ရှိသည့်အတွက် ကချင်များကိ မူလပိင်ရှင်အြဖစ်
သ ဘာထား ကသည်။ ၁၈၃၁ မှ ၄ဝ ကာလအတွင်းသည် ကျာက်စိမ်းလပ်ငန်း အ ကီးပွားဆးအချိန်ြဖစ် လ
သည်။ ယင်းအချိန်က ကျာက်စိမ်းလပ်ငန်းတွင် တရတ်လပ်သား ၈ဝဝ ခန် ့နှင့်ရှမ်းလပ်သား ၆ဝဝ ခန် ့ပါဝင်

16. ebook is created by www.ShanYoma.Org
2
ကာင်း သိရှိရ ပသည်။ လပ်ငန်းက မ်းကျင်သူများမှာ ကာင်းတတရတ်များသာ ြဖစ် ကသြဖင့် ထွက်သမ
ကျာက်များသည် ကာင်းတသိ ့ ရာက် ပီး ထိမှတစ်ဆင့် ကန် ချာထတ်လပ် ရာင်းချ ကသည်။ ၁၈၄၁ ခနှစ်
တွင် အဂလိပ်နှင့်တရတ် စစ်ြဖစ် ကသည့်အတွက် ကာင်းတအ ရာင်းအဝယ် ပျက်စီးကာ ကျာက်စိမ်းလပ်
ငန်းလည်း ပျက်စီးသွား လသည်။
နာက်တစ်နှစ် ၁၈၄၂ ခနှစ်သိ ့ ရာက် သာအခါ ြမန်မာများသည် ြမန်မာအရာရှိတစ်ဦးအား ယူနန်
နယ်တွင်းသိ ့ စလတ်၍ မည်သည့်အ ကာင်း ကာင့် ကျာက်စိမ်း လာမဝယ်သည်ကိ စစမ်းခိင်း၏။ ြမန်မာအ
ရာရှိသည် သွား ရာက်စစမ်း၍ လာ မဲလာဝယ် ကရန် တိက်တွန်း သွး ဆာင်ခဲ့ သာ်လည်း တရတ်များ လာ
ရာက်ဝယ်ယူြခင်း မြပု က ပ။ ၁၈၄၇ ခနှစ်တွင် အ ရာင်းအဝယ် ြပန်ြဖစ်လာြပန်သည်။ သိ ့ သာ် ၁၈၅ဝ
ြပည့်နှစ်တွင် တရတ်နယ်များ၌ တိင်ပင်အ ရး တာ် ပ လာြပန်သည့်အတွက် အ ရာင်းအဝယ် အနည်းငယ်
လပ်ရှားလာပါ သာ်လည်း ၁၈၅၇ ခတွင် ပန်း သးသူပန် ပ လာြပန်သည့်အတွက် ပျက်ရြပန်၏။
အ ကာက်ခွန်အ နနှင့်ကနဦးတွင် တစ်နှစ်လ င် ကျပ် ငွ ၆ဝဝဝ ခန် ့ ရရှိ၏။ ၁၈၃၆ ခနှစ် အ ရာင်း
အဝယ် အ ကာင်းဆးကာလတွင် ကျပ် ငွ ၂၁ဝဝဝ ခန် ့ရရှိ သာ်လည်း နာက်ပိင်းတွင်မူ တစ်နှစ်လ င် ကျပ် ငွ
၃ဝဝဝ ထက်မပိ တာ့ ပ။ ၁၈၆၁ ခနှစ်တွင် အ ရာင်းအဝယ် ြပန်လည်ြဖစ်ထွန်းလာ၍ ြမန်မာြပည်မှ ကျာက်
စိမ်းများကိ ကာင်းတသိ ့ ရ ကာင်းြဖင့် ပိ ့ လသည်။ ထိနှစ်တွင် ကျာက်စိမ်းကန်သည်တစ်ဦး ကာင်းတ
မှ မန္တ လးသိ ့ ရာက်ရှိလာသည်။ ရှိသမ ကျာက်စိမ်းများကိ အကန်စဝယ်၍ ြပန်သွား လသည်။ ထိ ့ နာက်
ပိင်းတွင်ကား ကာင်းတသား ကျာက်စိမ်းကန်သည်များ မန္တ လးသိ ့ လာ ရာက်ဝယ်ယူ ကသြဖင့် ကျာက်
စိမ်း ရာင်းဝယ် ရး ြပန်လည်ထွန်းကားလာ ပီးလ င် တူး ဖာ်ရှာ ဖွ ရးအတွက် ယူနန်နယ်သား အများအြပား
ရာက်ရှိလာ က လသည်။ ြမန်မာဘရင်အတွက် အ ကာက်ခွန်လည်း ၂၇ဝဝဝ အထိ တိးတက်သွား လသည်။
၁၈၆၆ ခနှစ်တွင် ပထမဆးအ ကိမ်အြဖစ် အခွန် ကာက်ခွင့်ကိ ကျပ် ငွ ၆ဝဝဝဝ ြဖင့် သးနှစ်အတွက် ခွင့်ြပု
လိက်၏။ ယင်းအစီအစဉ်သည် မသင့် လျာ်ဟထင်ြမင်သြဖင့် ၃ နှစ် စ့ သာ ၁၈၆၉ ခနှစ်တွင် ဘရင်ကိယ်
တိင် မိး ကာင်း၌ ကိယ်စားလှယ်ထား၍ ကျာက်စိမ်းဝယ်ယူ လသည်။ သိ ့ သာ် ြမာ်မှန်းသကဲ့သိ ့ဝင် ငွတိး
မလာသြဖင့် အ ကာက်ခွန်စနစ်ကိပင် ြပန်လည်အသးြပုရ လသည်။ ထိ ့ နာက်ပိင်းတွင် အ ကာက်ခွန် ငွ
သည် ကျပ် ၂ဝဝဝဝ မှ ၅ဝဝဝဝ ထိ တိးတက်ရရှိလာ ပသည်။ ၁၈၈၃ ခနှစ်တွင် ဟာ်ဆိင် ခါင်း ဆာင် သာ
ကချင်သူပန်များ မိး ကာင်းကိ တိက်ခိက် ကသည့်အတွက် ကျာက်စိမ်းလပ်ငန်း ပျက်စီးသွားရြပန် လသည်
၁၈၈၅ ခနှစ်၊ သီ ပါဘရင် ပါ တာ်မူ ပီးသည်၏ နာက်တွင်ကား နယ်ချဲ ့အဂလိပ်တိ ့က ဆက်လက်၍
တူး ဖာ်လပ်ကိင် က လသည်။ အထက်ပါတိ ့ကား ၁၃ ရာစမှ ၁၈၈၅ ခ၊ ကန်း ဘာင် ခတ်အထိ ကျာက်စိမ်း
တူး ဖာ်ြခင်းလပ်ငန်း ြဖစ်ပါသည်။
သန်းသန်းနှစ်(ဝိဇ္ဇာ)
မှတ်ချက်။ ။၁၉၇၄ ခနှစ်၊ ဧ ပီလ၊ အမှတ်(၆၁)ထတ် စန္ဒာရပ်စမဂ္ဂဇင်း စာမျက်နှာ(၁၇၅-၆)တိ ့၌လာရှိ
သာ ဆာင်းပါးကိ ြပန်လည်၍ စာစီရိက်ထားြခင်း ြဖစ်ပါသည်။

17. နမ္မတူ ဘာ်တွင်း
တင့်ဆန်း

18. ebook is created by www.ShanYoma.Org
1
နမ္မတူ ဘာ်တွင်း
တင့်ဆန်း
အလွန် ရာက်လိ သာ ဒသသိ ့ ြမန်မာသက္က ရာဇ် ၁၃၄၁-ခ၊ နတ် တာ် စာဆိ တာ်လက ရာက်ခဲ့ရ
သည်။ နမ္မတူ ဘာ်တွင်း စာဆိ တာ် ကာ်မတီမှ ဖိတ် ကား သာ ကာင့် ရာက်ရြခင်း ြဖစ်ပါသည်။ နမ္မတူ
ဘာ်တွင်းဟ တစ်ဆက်တည်း ခ ဝ န က သာ်လည်း စင်စစ် နမ္မတူနှင့် ဘာ်တွင်းမှာ မီးရထားလမ်းြဖင့်
၁၂ မိင်၊ မာ် တာ်ကားလမ်းြဖင့် ၁၄ မိင် ကွာ ဝးပါသည်။ နမ္မတူတွင် ကန် ချာထတ်လပ် သာ စက်ရရှိ၍
ဘာ်တွင်းတွင် သတ္တ ုရိင်း များကိ တူး ဖာ်သည်။
က န် တာ်တိ ့အဖွဲ ့အား ဘာ်တွင်းမိင်းမှ ပင်ရှင်စားဦး မာင် မာင် ကီးက ဦး ဆာင် ခ ယူသွားပါ
သည်။ ရန်ကန်မှ လားရးအထိ မီးရထားြဖင့်သွား က ပီး လားရးမှနမ္မတူသိ ့ မာ် တာ်ကားြဖင့် သွားရပါသည်။
နမ္မတူတွင် ခတ္တ နား က ပီး ဘာ်တွင်းသိ ့ မိင်းလပ်ငန်းပိင်မီးရထားြဖင့် ခရီးဆက် ကသည်။ ဘာ်
တွင်းသည် နမ္မတူ မို ့၏အ နာက်ယွန်းယွန်းမှာ ြဖစ်သည်။ ပင်လယ် ရြပင်မှ အြမင့် ပ ၃၁ဝဝ ကျာ်တွင်
တည်ရှိသည် ြဖစ်၍ မီးရထားလမ်းမှာ တာင်ကမ္ဘားများတွင် ကပ်၍ ဖာက်လပ်ထားသည်။ တစ်ချို ့ နရာ
များတွင် နမ့်ပန် ချာင်းကိ ြဖတ်၍ထိးထား သာ တတားများကိ ကျာ်ြဖတ်ရ၏။
ဘာ်တွင်းသည် နမ့်ပန် ချာင်း၏အဆးအဖျားတွင် တည်ရှိ န သာ ကာင့် နမ့်ပန် ချာင်းကိ အ ကိမ်
ကိမ်ြဖတ်သန်း နရြခင်းလည်း ြဖစ်ပါသည်။ မီးရထားသည် ြမင့်မား သာ တာင် စာင်း၊ တာင်ကမ္ဘား
မျာကိ အ ကိမ် ကိမ် လွန်းထိး၍တက် နသည်။
နမ္မတူနှင့် ဘာ်တွင်း မာ် တာ်ကားလမ်းရှိ သာ်လည်း ခရီးသည်တင်ကားများ သွားလာြခင်းမရှိပါ။
သိ ့ ကာင့် မိင်းပိင်မီးရထားြဖင့်သာ သွားလာ ကရသည်။
ည ရာက် ပီ၊ ပိ၍ ပိ၍ ြမင့်တက်လာသည်။ ကယ် တွနှင့်ပိ၍နီးလာသလိ ထင်ရသည်။ ြမင့်မား သာ
တာင်တန်း တာင်ထွတ်တိ ့အ ကားတွင် မီးရထားက ခတ် မာင်း နသည်။ ကွ ့ခါပတ်ခါ လွန်းထိးခါြဖင့်-
ဘွားကနဲ ြမင့် တွ ့လိက်ရ သာ ကာင့် အ့အားသင့်သွားမိသည်။ လ ပ်စစ်မီး တွ ထိန်ညီး န သာ မို ့၊
ဘာ်တွင်း မို ့။ တာင် ကားတွင် တည်ထား သာ မို ့။ ကည်နူးြခင်း ပီတိလင်းများ ရင်မှာရိက်ခတ်သွားသည်။
နမ့်ပန် ချာင်းန ဘး ြမြပန် ့များမှာ ရာ၊ တာင် စာင်း တာင်ကမ္ဘားများမှာ ရာ အ ဆာက်အဦး တွ ရှိ
သည်။ ဘာ် တွင်းတွင် ရပ်ကွက်(၈)ရပ်ကွက် ရှိသည်။ ကျန်းမာ ရးအတွက် ကတင် ၅ဝ ဆန် ့ြပည်သူ ့ ဆးရ
ရှိသည်။ အြပင် ဆး ပးခန်းလည်း သီးြခားရှိသည်။ သီရိမဂလာရပ်ကွက်တွင်လည်း သမဝါယမ ဆး ပးခန်း
ရှိ သးသည်။
ပီး ပညာသင် ကား ရးအတွက် အစိးရမူလတန်း ကျာင်း ၃ ကျာင်း၊ အလယ်တန်း ကျာင်း ၁
ကျာင်းနှင့်တွဲဖက် အ-ထ-က ရှိသည်။ ဘာ်တွင်းတွင် အပန်း ြဖရိပ်သာ ပါင်း ၆ ခ၊ လလမိးလ အားက
စားရ ၁ ရ၊ ဘာ်လးကွင်း ၁ ကွင်း၊ ရကူးကန် ၁ ကန်၊ တင်းနစ်ကွင်း ၁ ကွင်း၊ ရပ်ရှင်ရ ၁ ရ၊ ကဇာတ်
အ ဆာက်အဦ ၁ ခ၊ ရပ်ကွက်လိက် ဘာသာ ရးအသင်းအဖွဲ ့များနှင့်စာ ပအသင်း ၁ သင်း၊ "ြမြခူသ" ကိုး
တပ်တူရိယာအဖွဲ ့ ၁ ဖွဲ ့၊ "ကရဝိတ်" ခတ် ပ စတီရီယိအဖွဲ ့ စသည်ြဖင့် ကျန်းမာ ပျာ်ရင် ရးအတွက် ရာ၊ လူမ
ရးအတွက် ရာ အြပည့်အစရှိ သည်။
က န် တာ်တိ ့အဖွဲ ့ကိ အမှတ် ၂ ဧည့်ရိပ်သာတွင် တည်းခိ စပါသည်။ ဧည့်ရိပ်သာသည် ကျယ်ဝန်း၍
သန် ့ရှင်းသည်။ နမ့်ပန် ချာင်းမှ ရစီးသကိ အလျဉ်မြပတ် ကား နရ၏။

19. ebook is created by www.ShanYoma.Org
2
ချိန်ခါမဟတ် မိးသည် က န် တာ်တိ ့အား ဘာ်တွင်းမှ ဆီး ကို နသည်။ ဆီး ကိုရသာမဟတ်
အဆက်မြပတ်ရွာသွန်းလျက် ရှိသည်။ ချမ်းလိက် အးလိက်သည်မှာ ြပာစရာ မရှိ။
မိးထဲ လထဲမှာပင် ြမ အာက် လ့လာ ရးကိ မန် နဂျာဦးညီက စီစဉ်သည်။ က န် တာ် မလိက်နိင်
ပါ ။ နတ်နွယ်နှင့် မာင်သိန်းဆိင်သာ လိက်ပါသွား ကသည်။ မိင်းတွင်းသိ ့ ဓာတ် လှကားြဖင့် ဆင်း ကြခင်း
ြဖစ်သည်။
ြမ ပ လ့လာ ရးကိလည်း မိးထဲ လထဲမှာပင် ဦးညီကိယ်တိင် ကား မာင်း ပီး လိက်ြပသည်။
ဘာ်တွင်းမိင်း၏သမိင်းကိ ဤသိ ့ ြပန် ြပာ ကသည်ကိ ကားခဲ့ရသည်။ ၁၄၁၂-ခနှစ်တွင် တရတ်များ
ထိအရပ်၌ သတ္တ ုတူး ဖာ်ကျိုချက် သာလပ်ငန်းကိ လပ်ကိင် န ကသည်။ ဘာ်သားစစ်စစ်( ငွစင်)ကိသာ ယူ
သည်။ ၁၈၆၈-ခနှစ် ယူနန်ြပည်နယ်၌ မူဟာ မဒင်သူပန်ထသြဖင့် တရတ်တိ ့ ြပန် ကသည်။ တရတ်တိ ့၏
သတ္တ ုလပ်ငန်းမှ ကင်းကျန် န သာ" ချး" ချာ်ခဲများကိ အဂလိပ်တိ ့ တွ ့ရှိကာ ၁၉ဝဝ-ခ လာက်မှစ ပီး (ဂျီ
အီးအမ်စီ)ကမ္ပဏီကိ တည် ထာင်ကာ သတ္တ ုတူး ဖာ် ရးလပ်ငန်းကိ လပ်ကိင်သည်။
ချာ်ခဲများ တူး၍ မန္တ လးသိ ့ သယ်ယူကာ ခဲစင်ရ အာင် ကျိုချက်သည်။ ယင်း နာက် မန္တ လး-
လားရးမီးရထားလမ်း မန်းပွဲရပ်မှ ၂ ပကျယ် မီးရထားလမ်း စတင် ဖာက်လပ်သည်။ ၁၉ဝ၆-ခနှစ်တွင် (ဂျီ
အီးအမ်စီ)အရင်းြပုတ်သြဖင့် (ဘားမားမိင်းလိမိတက်)ဟူ၍ ထပ်မတည် ထာင်လျက် (ဂျီအီးအမ်စီ)ပိင်ပစ္စည်း
များကိ ဝယ်ယူကာ ဆက်လက်လပ်ကိင်သည်။
"ဘားမားမိင်း"သည် တရတ်တိ ့၏ ချာ်ခဲများကိ တူး ဖာ်စ ဆာင်း ရာင်းချခဲ့ရာမှ တစ်ဆင့်တက်၍
သတ္တ ုရိင်းရှာ ဖွ ရး၊ မိင်းတည် ရးကိစ္စများကိ စနစ်တကျ လပ်ကိင်ခဲ့ရာ ၁၉၁ဝ-ခနှစ်တွင် တစ်ကယ့်
သတ္တ ုတူး ဖာ်ြခင်းအလပ်ကိ စတင်လပ်ကိင်နိင်ခဲ့သည်။ ၁၉၁၃-ခနှစ်တွင် ဘာ် ကာ ကီးကိ တွ ့ရှိသည်။
၁၉၁၄-ခနှစ်တွင် ပ ၉ဝဝဝ ရှည်လျား သာ "ကျား"လိဏ်မကိ ဖာက်လပ် ပီးစီးသည်။ မ ရှး
မ နှာင်းမှာပင် "မာမီယ"စိက်တွင်းကိလည်း ဖာက်လပ် ပီးစီးသည်။
ဒတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်းက ဂျပန်တိ ့ ထိမိင်းကိ ဆက်လက်လပ်ကိင် ကသည်။ စစ် ပီးကာလတွင်
"ဘားမားမိင်း"ြပန်လည် ရာက်ရှိလာကာ မိင်းနှင့်စက်ရများကိ ြပန်လည်ထူ ထာင်လပ်ကိင် ကသည်။
၁၉၅၁-ခတွင် ြမန်မာအစိးရနှင့်ဖက်စပ်ကမ္ပဏီ (ဘားမား ကာ်ပိ ရးရှင်း) တည် ထာင်ဖွဲ ့စည်း ပီး
နာက် က မ်းကျင်မအပိင်းနှင့်စီမခန် ့ခွဲ ရးအပိင်းများတွင် ြမန်မာများ ပါဝင်လပ်ကိင်ခွင့် ရခဲ့သည်။ ၁၉၆၅-ခ၊
ဇန်နဝါရီလ ၁၈-ရက် န ့တွင် နိင်င တာ် တာ်လှန် ရး ကာင်စီ၏အမိန် ့ြဖင့် (ဘီ-စီ-အယ်လ်)ကိ နိင်ငပိင် ြပု
လပ်ခဲ့သည်။
လက်ရှိ ကန်ထတ်လပ်မ အ ြခအ နမှာ-
သတ္တ ုသိက်ပမာဏ
၁။ ြမ အာက်သတ္တ ုတူး ဖာ်နည်းြဖင့်-
သတ္တ ုရိင်း တန်ချိန် ၅.၇၇ သန်း။
ခဲပါဝင်နန်း ၇.ဝ ရာခိင်နန်း။

20. ebook is created by www.ShanYoma.Org
3
သွပ်ပါဝင်နန်း ၃.၆ ရာခိင်နန်း။
၂။ ြမ ပ ဟင်းလင်း တွင်းကျယ်နည်းြဖင့်-
သတ္တ ုရိင်းတန်ချိန် ၉.၈ဝ သန်း။
ခဲပါဝင်နန်း ၃.၅ ရာခိင်နန်း။
သွပ်ပါဝင်နန်း ၂.ဝ ရာခိင်နန်း။
တူး ဖာ်ထတ်လပ်မ
၁။ ြမ အာက် တူး ဖာ်နည်းြဖင့် နှစ်စဉ် သတ္တ ုရိင်းတန်ချိန် ၁၂ဝဝဝဝ မှ ၁၅ဝဝဝဝ။
၂။ ြမ ပ တူး ဖာ်နည်းြဖင့် နှစ်စဉ် သတ္တ ုရိင်းတန်ချိန် ၁၅ဝဝဝဝ(လျာထားချက်)။
သတ္တ ုတွင်းအကျယ်အဝန်း-
အလျား ပ ၅၃ဝဝ
အန ပ ၄ဝဝ
အနက် ပ ၁၇ဝဝ (အထပ် ပါင်း ၁၄ ထပ်)
သတ္တ ုတွင်းထဲရှိ လ ပ်စစ်ရထား သလမ်းအရှည်စစ ပါင်း ၁ဝ မိင် ကျာ်၊ သတ္တ ု ကျာက် တစ်တန်
တူး ဖ ရာတွင် ကန်ကျစရိတ် ကျပ် ၁၅ဝ ခန် ့၊ သတ္တ ု ကျာက် တူး ဖာ်ရာ "စတပ်"အ ရအတွက် ၇၃၊ ြမ
အာက်လပ်သားတစ်ဦး တစ် န ့တာလပ်အား ဝ:၃၄ တန်။ လစဉ် မိင်းမှထတ်လပ်အား တန် ၁၁၅ဝဝ မှ
၁၂၅ဝဝ၊ အလပ်သမားတစ်ဦး၏တစ် န ့တာ လပ်အားခမှာ ြမ အာက်လပ်သား ကျပ် ၁၅:၆၄၊ ြမ ပ
လပ်သား ကျပ် ၁၁:၉၂ တိ ့ြဖစ်သည်။
အလပ်သမားဦး ရ ၁၉၇၉ ခ၊ အာက်တိဘာအထိ။
ြမ အာက်လပ်သား ၁၉ဝဝ
ြမ ပ လပ်သား ၈ဝဝ
ပါင်း- ၂၇ဝဝ
ဘာ်တွင်းတွင် လူဦး ရ တစ် သာင်းခန် ့ နထိင်သည်။
ြမ ပ ြမ အာက် လ့လာ ရးခရီး ပီးဆး ပီး ညဖက်တွင် အားကစားရ၌ စာ ပ ဟာ ြပာပွဲ ကျင်း
ပသည်။ မိးက အဆက်မြပတ် ရွာ နသည်။ ရန ဘးရှိ နမ့်ပန် ချာင်း ရစီးသက အ နှာက်
အယှက်ြပု နသည်။ မိ ထဲ လထဲမှာပင် ပရိသတ် ရနှင့်အြပည့် တက် ရာက်သည်။

21. ebook is created by www.ShanYoma.Org
4
နာက်တစ် န ့ နနက်ပိင်း၌ ဧည့်ရိပ်သာ ခန်းမ ဆာင်တွင် စာ ပ ဆွး နွးပွဲ ြပုလပ်သည်။ န ့လယ်
သိ ့ ရာက် သာအခါ ဘာ်တွင်းစာဆိ တာ် ကာ်မတီများသည် က န် တာ်တိ ့အား မီးရထားသိ ့ လိက်ပါပိ ့
ဆာင် ကသည်။
မိးက အဆက်မြပတ် ရွာသွန်းလျက်။
မှတ်ချက်။ ။အမှတ်(၁၅၂)၊ ၁၉၈ဝ-ခနှစ်၊ ဒီဇင်ဘာလထတ် မိး ဝမဂ္ဂဇင်း၊ စာမျက်နှာ(၁ဝ၂ မှ
၁ဝ၄)ထိ၌လာ ရှိ သာ ဆာင်းပါးကိ ြပန်လည်၍ စာစီရိက်ထားြခင်း ြဖစ်ပါသည်။