Visie van Installect op gebiedsontwikkeling en WKO

1. Gebiedsontwikkeling en wko
RCC Koude & luchtbehandeling
Door ir. Henk Broekhuizen
Installect Advies, Nijkerk
Tekstbewerking ing. Dick Havenaar
Voorzitter redactieraad RCC koude & luchtbehandeling
Gebiedsontwikkeling
en WKO
De techniek van energieopslag in de bodem (WKO) neemt meer en meer een vlucht. In Nederland zijn
al meer dan 1200 systemen in bedrijf. Er zijn verschillende systemen waarmee energie in de bodem kan
worden opgeslagen. Zo is er de techniek van bodemlussen en worden zogenaamde openbronsystemen in
doubletvorm (twee bronnen) als ook zogeheten monobronnen (één bron) toegepast. In dit artikel worden
de gebiedsontwikkelingen met WKO besproken.
Systemen met WKO kunnen gemodel- Het WKO of bronsysteem (Bron) dient weinig mogelijk penetraties van de
leerd worden met het zogenaamde als tijdelijk buffer voor energie. In de bodem.
BOA-model. BOA staat hierbij voor zomer wordt warmte in het grondwa- De kosten van bronsystemen nemen
Bron Omzetting Afgifte. ter opgeslagen; het gebouw kan met af met de grootte van het systeem
de energie uit het grondwater worden (zie figuur 1.). Dit betekent echter
gekoeld. De energie uit het grondwater niet dat grote systemen ook altijd
wordt via een wisselaar in het ener- het meest (kosten)effectief zijn. De
giecentrum overgedragen (Omzet- kosten van een bronsysteem kun-
ting). Met transportleidingen kan de nen wel goedkoper zijn, maar dit
koude worden afgegeven (Afgifte) in kan weer teniet gedaan worden door
het gebouw. In de winter wordt de extra leidingwerk.
opgeslagen warmte weer uit de bodem Combinatie van systemen betekent
gehaald. Via de grondwaterwisse- vaak ook dat partijen met elkaar
laar en een warmtepomp wordt deze moeten afstemmen om tot een
energie omgezet naar een bruikbare collectief systeem te komen. Plan-
temperatuur (40-50°C). Via transport- nen lopen vaak niet gelijktijdig en de
leidingen wordt de warmte afgegeven vraag is hierbij wie dan de eigenaar
in het gebouw. van het collectieve systeem wordt.
Systemen met WKO en warmtepom- Als dit een derde (bijvoorbeeld een
pen zijn duurzaam, maar wel duurder energiebedrijf) is, dan moet die eige-
dan de conventionele techniek. De naar ook verdienen aan de exploi-
meerkosten worden voor een groot tatie.
deel bepaald door de kosten van het Bij collectieve systemen moet er vaak
WKO-bronsysteem. Kleinere bronsys- voorgefinancierd worden omdat het
temen zijn relatief duurder dan grote totale plan niet in een keer gereali-
systemen. Het kan dus zinvol zijn te seerd wordt. Energiebedrijven zijn
gaan werken met collectieve bronsys- vanwege de grote financiële risico’s
temen. met collectieve systemen terughou-
Vanuit die optiek wordt er bij gebieds- dend in het werven van projecten
ontwikkeling vaak ingezet op deze met onduidelijkheid in fasering. Als
optie. Het is echter zinvol een en ander plannen nog niet erg concreet zijn is
breder te analyseren. het risicovol voorinvesteringen aan
te gaan in bronsystemen. In derge-
Combinatie lijke gevallen kan vaak beter gekozen
Kleine systemen met energieopslag worden voor een fasegewijze bena-
zijn niet gemakkelijk rendabel te krij- dering met goede regie voor opti-
BOA-constructie. gen. De overheid streeft ook naar zo maal gebruik van de ondergrond.
18 APRIL 2011 104 e Jaargang

2. GebiedsontwikkelinG en wko
Koude & luchtbehandeling RCC
Compleet individuele aanpak
Zie figuur 2. Deze optie heeft de
volgende kenmerken:
• elke gebruiker heeft zijn eigen ener-
giesysteem met WKO;
• hierdoor is elke gebruiker zelfstandig
en niet afhankelijk van derden;
• er hoeft ook geen energiebemete-
ring toegepast te worden;
• de bronkosten zijn relatief hoog in
vergelijking met een groot collectief
systeem;
• de kosten voor terreinleidingen zul-
len echter lager uitvallen;
• doordat elke gebruiker zijn eigen
systeem heeft hoeft er niet voorge-
financierd te worden en is er geen
risico op desinvestering;
• als de overheid een goede regie voert
figuur 1. Bronkosten uitgezet tegen brondebiet (10 m³/h vertegenwoordigd ~100 kW koeling, ~kantoor van 2000 m2).
kan ongewenste interactie van de
systemen onderling worden voorko-
Wettelijk kader Wko de WKO voornamelijk een taak van de men. De provincies bewaakt dit via
De WKO-systemen vallen onder de gemeentes. Zij kunnen het regisseren de vergunningverlening (Waterwet).
Waterwet. Bij het aanvragen van een van WKO meenemen in complete
Waterwetvergunning kan rekening ge- gebiedgerichte ontwikkelingen. Collectief bronsysteem met
houden worden met de belangen in de Het hoger gelegen doel is om zoveel eigen omzetting
omgeving en dus ook met bestaande mogelijk systemen met WKO mogelijk Zie fguur 3.
systemen. De Waterwet is sinds 2009 te maken en daarmee de duurzaam- Deze optie heeft de volgende kenmerken:
in werking en wordt nog verder uitge- heid te maximaliseren. • geen eigen WKO-systeem, investe-
werkt in het Waterbesluit en een AMvB ring/beheer door derden;
Bodem. Hierbij baseert men zich op gebiedsontwikkeling met Wko • interactie/afhankelijkheid van afne-
het werk van de Taskforce WKO. Zij Er zijn meerdere mogelijkheden om mers met elkaar;
hebben een rapport uitgebracht met de WKO in drukke gebieden te regis- • verrekening nodig;
aanbevelingen voor betere wet- en seren. Het navolgende is bedoeld en • risico voorfinanciering/overcapaci-
regelgeving: ‘Groen licht voor bode- voldoende om inzicht te krijgen in de teit/desinvestering;
menergie’. Het rapport bepleit onder verschillende mogelijkheden. • relatief lage kosten bronnen;
andere meer regie met betrekking tot
het beheer van de verschillende func-
ties van de ondergrond.
Op 17 maart 2011 heeft minister Schultz
van Haegen van Infrastructuur & Mi-
lieu een ontwerpbesluit gestuurd over
bodemenergiesystemen. De nieuwe
regels moeten het makkelijker maken
om opslag van warmte en koude in de
bodem te realiseren. De inwerkingtre-
ding is gepland voor juli 2012.
Verschill met WKOende provincies
werken in dat kader nu al met het
instrument ‘masterplannen’.
In masterplannen worden in een
bepaalde regio de verschillende plan-
nen voor WKO geïnventariseerd en
worden de locaties voor bronposities
zodanig vastgelegd dat optimaal ge-
bruik van de bodem wordt bereikt. In
de nieuwe wetgeving is de regie voor figuur 2, individuele systemen met WKo
104 e Jaargang APRIL 2011 19

3. Gebiedsontwikkeling en wko
RCC Koude & luchtbehandeling
Tabel 1:Positieve [+] en negatieve [-] kwalificeringen bij diver-
se aspecten van collectieve en individuele WKO-systemen.
Figuur 3, collectief bronsysteem
Samenvatting Individuele systemen
• extra kosten leidingwerk grondwa-
In bovenstaande tabel zijn de ken- Bedrijventerrein Beukenhorst te
tersysteem; merken van individuele en collectieve Hoofddorp.
•
mogelijk frustratie initiatieven eigen systemen weergegeven. Collectieve De gemeente heeft hier de regie-
WKO; systemen genieten voorkeur als er dui- functie gehad. Ze hebben een over-
•
technisch complex, weinig ervaring delijk collectieve voordelen zijn. Als die leg gepland met initiatiefnemers/
in de markt. voordelen te behalen zijn, dan werken ontwikkelaars en de provincie. Er is
private partijen daaraan graag mee. een masterplan opgesteld waarop
Collectief bronsysteem en Geforceerde collectieve systemen heb- de diverse projecten individueel
warmtepomp ben een beduidend financieel risico WKO kunnen toepassen zonder el-
Zie figuur 4. voor de initiatiefnemers. Als individu- kaar negatief te beïnvloeden. Op het
Deze optie heeft de volgende ken- ele projecten met WKO ook haalbaar terrein worden drie à vier doublet-
merken: zijn, moet dit niet onmogelijk gemaakt ten toegepast en drie monobron-
• geen eigen WKO-systeem en
worden. De overheid dient echter wel nen. De plannen van de diverse
warmtepomp, investering/beheer goed de regie te voeren om maximaal projecten waren redelijk concreet
door derden; WKO mogelijk te maken. op het moment van overleg. Door
• interactie/afhankelijkheid van
goede afstemming van individuele
afnemers met elkaar; Voorbeelden van gebiedsge- systemen vooraf kan iedere partij
• verrekening nodig;
richte WKO hier met eigen tijdpad zijn project
• risico voorfinanciering/
In Nederland zijn al veel WKO-sys- realiseren.
overcapaciteit/desinvestering; temen gerealiseerd. Daarbij zijn ook Ontwikkelaars hebben moeite met
• relatief lage kosten bronnen;
diverse systemen waarbij een gebied- het tijdstraject van het maken van
• beperkte bronleidingen;
gerichte benadering is toegepast. een masterplan.
• extra kosten leidingwerk levering
warmte/koude (inclusief
leidingverliezen);
• mogelijk frustratie initiatieven eigen
WKO;
• geen individueel ruimtebeslag, wel
collectieve ruimte nodig.
Beperkt collectieve systemen
Deze optie heeft de volgende kenmer-
ken:
• keuzevrijheid gebruikers;
• kenmerken voor gebruiker
afhankelijk van gekozen systeem;
• beperking risico desinvestering/
voorfinanciering;
• goede regie ondergrond nodig.
Figuur 4, collectieve bron en warmtepomp
20 APRIL 2011 104 e Jaargang

4. GebiedsontwikkelinG en wko
Koude luchtbehandeling RCC
reeds gerealiseerd zonder dat volledig
zicht was op contracten met afnemers.
Het systeem is inmiddels verkocht aan
Hydreco (dochteronderneming van
Brabant Water).
Het systeem wordt nog maar beperkt
benut. De exploitatie is discutabel.
Collectief bronsysteem en
warmtepomp
Oostelijke Handelskade
Amsterdam.
(info ontleend aan WKO-coördinator
A’dam; Marlies Lambregts)
Kenmerken van het WKO-project:
• meerdere ontwikkelaars;
• eindgebruikers grotendeels onbe-
kend;
• subsidie rijk en gemeente;
• energieonderzoek voorafgaand
aan opstellen PvE;
resultaat masterplan Beukenhorst Hoofddorp; Warme bronnen in de rode vlekken, koude in de blauwe.
• grootschalige werkfuncties;
• deels monumenten (financieel
haalbaar), deels nieuwbouw;
Collectief bronsysteem infra (leidingwerk en kabels) in de • programma zwaar vertraagd door
WKO Oostpoort Amsterdam. grond. Dat vraagt veel afstemming recessie.
Collectief grondwatersysteem: gepland en geeft risico’s (kapot trekken ka- Eindresultaat/ervaring
2x 230 m3/uur voor verschillende bels, beschadigen leidingen); • gebiedssysteem energie-opslag;
gebouwen en wooncomplexen. • het bouwprogramma stagneert. • gemeente-energiebedrijf exploi-
Gerealiseerd 1x 230 m3/uur. Investeer- Naar alle waarschijnlijkheid wordt tant (NUON);
der/initiatiefnemer het Stadsdeel Oost. een tweede doubletsysteem niet • gebiedssysteem decentrale warm-
Ervaring: meer gemaakt. tepompen en piekketels (achteraf
• complex grondwatersysteem. Dergelijke systemen zijn technisch ingepast);
Forse problemen bij opstart en mogelijk. Ze zijn echter niet standaard • per ontwikkelaar strijd en onder-
oplopen van kosten. Afstemming en vragen veel afstemming zowel handeling;
van grondwatersysteem op de aan- technisch, economisch en organi- • vertraging in de bouwplanning;
sluitingen in de gebouwen geeft satorisch. Er is substantieel risico van • grote veranderingen in warmte-
beduidende problemen; desinvestering. koudevraag.
• er is weinig ervaring met deze WKO centrum Arnhem. WKO Zernike Complex Groningen
variant. Daarbij is het moeilijk de De gemeente heeft hier initiatief ge- PZW.
regie te bewaken bij veel betrokken nomen tot ontwikkeling en realisatie Collectief bronsysteem 235 m3/uur
partijen en onduidelijke verant- van een collectief WKO-systeem. De met meerdere warmtepompen en
woordelijkheden; kosten hiervan zijn behoorlijk hoog diverse (bestaande) bouwdelen aan-
• in binnenstedelijk gebied zit veel opgelopen. De bronsystemen zijn gesloten.
Ervaring:
• kosten transportleidingen vallen
tegen;
• veel afstemming tussen energie-
centrale en installaties in gebou-
wen nodig;
• vertraging in bouw en mutatie in
warmte en koudevraag na op-
dracht WKO. Daarmee opstartpro-
blemen door beperkte vraag en
worden beoogde besparingen niet
polderweggebied amsterdam. direct gerealiseerd.
104 e Jaargang APRIL 2011 21

5. GebiedsontwikkelinG en wko
RCC Koude luchtbehandeling
WKo centrum
arnhem.
WKO Universiteit van Amsterdam bronsystemen. Deze bronsystemen
FNWI gebouwen e.a. kunnen daarom ook prima ingezet
Collectieve energiecentrale 2 x 230 m3/ worden om ook water te leveren voor
uur met warmtepompen etc. de brandweer en sprinklerwatersup-
Eén opdrachtgever. Duidelijk pro- pletie. Waterleverende bedrijven
gramma en vooraf committent over hebben geen plicht om gewenste
aansluitingen van diverse gebouwen. bluswatercapaciteiten aan te bieden
Ervaring: en mogen daar hoge kosten voor in
• veel afstemming tussen energie- rekening (gaan) brengen. Het plaatsen
centrale en gebouwinstallaties no- van grote voorraadtanks of kelders
dig. Dit heeft bij opstart problemen voor sprinklersuppletie kost veel geld
gegeven. en neemt veel kostbare ruimte in een Bovengronds voorraadvat sprinkler.
binnenstad in beslag.
beperkt collectieve systemen Het toepassen van reeds geprojec-
Levenswetenschappen en FBOR teerde bronnen is in dit kader een zeer
Zernike complex. duurzame oplossing. Het water wordt
Twee gebouwen gebruiken gezamen- dan direct lokaal gewonnen. Drink-
lijk de bronnen van een doubletsys- waterleidingen hoeven niet onnodig
teem van 230 m3/uur, maar hebben zwaar te worden uitgevoerd
hun eigen energiecentrale met grond- Een bronsysteem kan dienst doen
waterwisselaar en warmtepompen. voor de sprinklerwatervoorziening van
ondergronds voorraadvat voor sprinkler.
De Rijksuniversiteit is opdrachtgever meerdere gebouwen. In dat kader is
voor beide bouwdelen. het ook economisch interessant om
Ervaring: deze optie in te zetten. Sinds april 2008
• na opdracht nog veel mutatie in kunnen dergelijke systemen toege-
vermogens en daarmee in capa- past en gecertificeerd worden voor de
citeit van de WKO. Bij opdracht meest gebruikelijk toepassingen (zoge-
waren individuele bronsystemen naamde N3-installaties). De Jaarbeurs
per gebouw voorzien. Na opdracht Utrecht en RAI Amsterdam draaien al
is besloten tot collectief gebruik enige jaren met dergelijke installatie.
van een doubletbron. Mutaties na Meer informatie:
opdracht geven vaak veel discus- In principe kunnen alle bronnen van installect advies
sie over geld. Afstemming tussen WKO ingezet worden voor een sprin- ampèrestraat 19c
energiecentrale en gebouwinstal- klerfunctie. De uitvoering een WKO- 3861 nc nijkerk
latie vraagt veel aandacht. bronsysteem dient wel aangepast te t: 033 – 2465858
worden om deze functie mogelijk te f: 033 – 2465857
Wko en brandblusfunctie maken. Daarom dient deze optie wel e: info@installect.nl
Systemen voor energieopslag in de bo- tijdig in de planvorming te worden i: www.installect.nl
dem zijn voorzien van hoogwaardige betrokken.
22 APRIL 2011 104 e Jaargang