De bouwsector is al jarenlang bezig met de optimalisatie van producten en systemen. Bij ontwikkeling en bouw van super energiezuinige woningen, variërend van (bijna) energieneutraal tot nul-op-de-meter, moet de bouwsector een andere aanpak gaan hanteren. Het proces en de samenwerking moeten centraal staan, gericht op het einddoel: vooraf gedefinieerde prestaties gedurende 15 tot 25 jaar waarmaken! Dit kan alleen als de kracht van alle partijen benut wordt, van opdrachtgever en gebruiker tot en met leveranciers. Prestaties dienen geborgd te worden en bouwers moeten hiervoor verantwoordelijkheid durven nemen. Dat kan alleen als de eindgebruiker centraal staat. Dat vraagt om inzicht in menselijk gedrag en belevingswaarde. Gedrag is echter een lastige component, want 95% gebeurt onbewust en slechts 5% is intentiebewust. Het gevolg is direct zichtbaar in het energiegebruik en de comfortbeleving. Tijdens de presentatie worden zes concrete tips aangereikt om de ‘menselijke factor’ een plek te geven in het technische proces, zodat verwachtingen en prestaties beter met elkaar gaan matchen.

1. 1

2. De gebruiker (opnieuw?)
centraal
Gert Harm ten Bolscher
bolscher@dwa.nl
@GertHarmtB
06 – 229 287 80

3. 3
www.dwa.nl

4. Ervaringen tot nu toe
4

5. Gebruikservaringen
5

6. 6

7. 7

8. 8

9. Situatie
9
1995 - 2005
2005 - 2014
2014 - ...
Productoptimalisatie
Systeemintegratie
Gebruiksinteractie  de
bewoner bepaalt mede of
de prestaties gehaald
worden

10. Ontevredenheid
10

11. Aandachtspunt 1: de gemiddelde
bewoner
11

12. Aandachtspunt 2: gemiddeld
huishouden
12

13. Aandachtspunt 3: mensen
handelen niet rationeel
13

14. 14

15. Onbewust gedrag
• Allergrootste deel (95%) van ons gedrag is
automatisch
• Gaat buiten het bewustzijn om
• We doen het omdat we het altijd doen
(gewoonte) ...
• ... of we reageren op stimuli of sociale
patronen
• Diep ingesleten gedragspatronen 
veranderen kost heel veel moeite

16. Oefening
Denk eens even niet aan een olifant!
16

17. Aandachtspunt 4:
verwachtingen zijn niet helder
17

18. Aandachtspunt 5: comfort is
geen vast gegeven
18

19. Aandachtspunt 6: isolatiewaarde
is niet relevant voor de
comfortbeleving
19

20. Constatering
In nieuwe goed geisoleerde ltv-woning
zeten bewoners thermostaat circa 1
graad hoger dan in vorige woning met
met radiatoren als hoofdverwarming.
20

21. Uitgangspunten
• Totaal 5 woningen (bewoners jonger dan 50 jaar,
deels met kinderen)
• Woningen gebouwd tussen 2010 en 2014
• Vloerverwarming als hoofdverwarming (tijdens
onderzoek)
• 2 woningen met warmtepomp (zonder aanvullende
radiatoren) en 3 woningen met cv-ketel (met
aanvullende radiatoren)
• Buitentemperaturen tijdens evaluatieperiode: -5⁰ C
(nacht) tot + 5⁰ C (overdag)
• Bewoners hebben een logboek bijgehouden voor
waarde-oordeel comfortbeleving 21

22. Onderzoek (1)
Goed geisoleerde woning met vloerverwarming als hoofdverwarming
Zitpositie in het midden van de woonkamer:
• Tkamer = 19°C en Tvloer = ca 25°C: comfortabel
• Tkamer = 20°C en Tvloer = ca 20°C: matig/redelijk comfortabel
• Tkamer = 21°C en Tvloer = ca 21°C: (redelijk) comfortabel
• Tkamer = 21°C en Tvloer = ca 25°C: (zeer) comfortabel
22

23. Onderzoek (2)
Zitpositie in het midden van de woonkamer (in combinatie met
een elektrisch convectorkacheltje dat aan is):
• Het kacheltje wordt in het algemeen als erg comfortabel
ervaren omdat de luchttemperatuur snel stijgt (in een goed
geïsoleerde woning) en een warm oppervlak aanwezig is dat
als behaaglijk wordt ervaren
• Tkamer = 19°C en Tvloer = ca 25°C (en de elektrische kachel
aan): (zeer) comfortabel
• Tkamer = 19°C en Tvloer = ca 20°C (en de elektrische
kachel aan): (redelijk) comfortabel
• Tkamer = 20°C en Tvloer = ca 20°C is (en de elektrische
kachel aan): (zeer) comfortabel
23

24. Onderzoek (3)
Zitpositie direct naast een blinde muur (goed geïsoleerde gevel
met Rc-waarde > 4,5):
• Tkamer =19°C en Tvloer = ca 25°C: redelijk comfortabel
• Tkamer = 21°C en Tvloer = ca 21°C: matig comfortabel
Zitpositie direct bij een groot raam (HR++ glas)
• Tkamer = 19°C en Tvloer = ca 25°C: matig tot redelijk
comfortabel; oppervlaktetemperatuur meubels wordt als koud
ervaren)
• Tkamer = 21°C en Tvloer = 21°C: oncomfortabel
Bij echte koude buitencondities: comfortabel (omdat de vloer de
hele dag warm is)
24

25. Onderzoek (4)
Algemene bevindingen:
• Bij echte koude buitencondities: comfortabel (omdat de vloer
de hele dag warm is)
• Natuurlijke toevoer van ventilatielucht en Tvloer = ca 25°C:
oncomfortabel in het gebied binnen een straal van 3 tot 4
meter vanaf toevoerrooster.
• Recht onder het inblaasrooster van een
balansventilatiesysteem en Tvloer = ca 25°C: matig
comfortabel (inblaastemperatuur is ca 2°C lager dan de
ruimtetemperatuur)
• Persoonlijke factoren spelen ook een rol:
– Matabolisme
– Vloerafwerking
– referentiekader 25

26. Consequenties onderzoek
• Nog wel een harde vloerafwerking
adviseren in (zeer) goed geïsoleerde
woningen of liever warmere
vloerafwerking?
• Wisselende vloertemperatuur lijkt
discomfort-ervaring te geven
• Wandverwarming ipv vloerverwarming en
warme vloerafwerking?
• Snelle warmtebron in ltv-woning? 26

27. Discomfort door lage
inblaastemperatuur
27

28. Comfort: complexe waarde
28

29. 29
MensProduct
Prestatieborging
Proces

30. 30

31. 31

32. 32