2. भाितीय िाज्यघटनेतील मूलभूत हक्क
प्रस्तावना :
भारतीय राज्यघटनेच्या ततसऱ्या भागात कलम १२ ते ३५ मध्ये मूलभूत अतिकाराांचा
समावेश के लेला आहे.
व्यक्तीच्या जीवनासाठी जे अतिकार अत्यांत मौतलक स्वरूपाचे असतात आति ज्या
अतिकाराांना राज्यघटनेमध्ये समातवष्ट करून न्यायालयीन सांरक्षि तिलेले असते त्याला
मुलभूत अतिकार असे म्हितात.
भारताने साववभौम लोकशाही गिराज्य तनमावि करण्याचे उतिष्ट स्वीकारले
असल्यामुळे भारतीय लोकशाही तस्िर व यशस्वी करण्यासाठी व्यक्ती स्वातांत्र्याची
जोपासना व्हायला हवी.
3. त्या अनुषांगाने नागररकाला लोकशाही प्रतियाांमध्ये सहभागी होता यावे आति
स्वत:च्या व्यतक्तमत्वाचा तवकास करून घेता यावा यासाठी त्याला मुलभूत
अतिकाराची आवश्यकता असते.
या अतिकारामिूनच व्यक्तीची प्रततष्ठा प्रस्िातपत होत असते आति त्याचबरोबर
राज्यसत्तेवरील मयाविाही स्पष्ट होतात. या सवव बाबींचे महत्व ओळखून
सांतविानकाराांनी मुलभूत अतिकाराांचा समावेश भारतीय राज्यघटनेत के ला
आहे.
4. मूलभूत हक्कांची वैशिष्टे
• मूलभूत हककाांचा समावेश राज्यघटनेमध्ये के लेला असतो.
• मूलभूत हककाांमध्ये जर बिल करावयाचे असतील तर सांसिेत घटनािुरुस्ती
करावी लागते.
• मूलभूत हककाांना न्यायालयीन सांरक्षि तिलेले असते.
• मूलभूत हकक अमयावतित नाहीत. म्हिजेच प्रत्येक मूलभूत हककाांवर
घटनाकाराांनी काही मयाविा घातलेल्या आहेत.
5. मूलभूत हक्क
समतेचा अतिकार (Right to Equality) (कलम १४-१८)
स्वातांत्र्याचा अतिकार (Right to Freedom) (कलम १९-२२)
शोषिातवरुि अतिकार (Right against Exploitation) (कलम २३-२४)
िातमवक स्वातांत्र्याचा अतिकार (Right to Freedom of Religion) (कलम २५-२८)
शैक्षतिक व साांस्कृ ततक अतिकार (Educational and cultural Right) (कलम २९-३०)
घटनात्मक उपाययोजनेचा अतिकार (Right to Constitution Remedies) (कलम ३२)
मालमत्तेचा (सांपत्तीचा) अतिकार (Right to Property) (कलम ३१, ३१क, ३१ख, ३१ग,
३१घ.) १९७८ च्या ४४ व्या घटनािुरुस्तीनुसार हा अतिकार मूलभूत अतिकारातून
वगळण्यात आला आहे.
6. समतेचा अशिकाि (Right to Equality) (कलम १४-१८)
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम १४ ते १८ मध्ये समतेचा अतिकार तिलेला आहे.
• कलम १४
कायद्याचे राज्य व कायद्यापुढे समानता
• कलम १५
सामातजक समता
• कलम १६
समान सांिी
• कलम १७
अस्पृश्यता तनवारि
• कलम १८
पिव्याांची समाप्ती
7. स्वातंत्र्याचा अशिकाि (Right to Freedom) (कलम १९-२२)
भारतीय कलम १९ ते २२ मध्ये स्वातांत्र्याचा अतिकार तिलेला आहे.
• कलम १९
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम १९ मध्ये सहा प्रकारची व्यक्तीस्वातांत्र्य तिलेली आहेत.
कलम १९ (१) (a)
भाषि व अतभव्यक्तीचे स्वातांत्र्य
कलम १९ (१) (b)
शाांततेने व तन:शस्त्र एकत्र येण्याचे स्वातांत्र्य
कलम १९ (१) (c)
सांस्िा तकां वा सांघटना स्िापन करण्याचे स्वातांत्र्य
कलम १९ (१) (d)
वास्तव्याचे स्वातांत्र्य
8. कलम १९ (१) (e)
सांचार स्वातांत्र्य
कलम १९ (१) (f)
व्यवसाय तनवडीचे स्वातांत्र्य
कलम १९ मध्ये नागररकाांना जे सहा प्रकारचे अतिकार तिलेले आहेत त्याांच्या सांरक्षिासाठी
कलम २०,२१ व २२ मध्ये तरतूि करण्यात आली आहे.
२००२ च्या ८६ व्या घटनािुरुस्तीनुसार कलम २१(A) हे कलम नव्याने घालण्यात आले असून
त्यानुसार ६ ते १४ वयोगटातील मुला-मुलींना प्राितमक तशक्षि सक्तीचे व मोफत करण्यात
आले.
9. िोषणाशवरुद्धचा अशिकाि (Right against Exploitation) (कलम
२३-२४)
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम २३ व २४ मध्ये शोषिातवरुि अतिकार तिलेला आहे.
• कलम २३
मािसाचा ियतविय करण्यास, िेविासी ,वेश्याव्यवसाय व वेठतबगार
यासारख्या सक्तीने काम करवून घेिाऱ्या पितीस बांिी करण्यात आली आहे.
• कलम २४
१४ वषावखालील कोित्याही मुलामुलीस िोकािायक कारखान्यात तकां वा
खािीत काम करण्यास प्रततबांि .
10. िाशमिक स्वातंत्र्याचा अशिकाि (Right to Freedom of Religion)
(कलम २५-२८)
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम २५ ते २८ मध्ये िातमवक स्वातांत्र्याचा अतिकार
तिलेला आहे.
• कलम २५
भारतातील प्रत्येक व्यक्तीला स्वताच्या िमावप्रमािे वागण्याचा व
त्याचा प्रचार प्रसार करण्याचा अतिकार आहे.
• कलम २६
कलम २६ प्रमािे कोित्याही िमावला िातमवक प्रयोजानाकरता सांस्िा
स्िापन करता येतात व त्या स्वखचावने चालवता येतात.
.
11. • कलम २७
िातमवक खचावसाठी कु ठल्याही प्रकारचा कर िेण्याची सक्ती
कोित्याही व्यक्तीला करता येिार नाही.
• कलम २८
शासनाच्या अनुिानावर चालिाऱ्या कोित्याही शैक्षतिक
सांस्िेत कोितेही िातमवक तशक्षि तिले जािार नाही
12. िैक्षशणक व सांस्कृ शतक अशिकाि (Educational and cultural
Right) (कलम २९-३०)
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम २९ व ३० मध्ये शैक्षतिक व साांस्कृ ततक
अतिकार अतिकार तिलेला आहे.
• कलम २९
भारताच्या प्रिेशात तकां वा त्याच्या कोित्याही तवभागात राहिाऱ्या
कोित्याही नागररकाला स्व:ताची तवतशष्ट भाषा, तलपी व सांस्कृ ती जतन
करण्याचा अतिकार आहे.
• कलम ३०
िातमवक व भातषक अल््सांख्याकाांना शैक्षतिक सांस्िा स्िापन करता
येतील व त्याांचे व्यवस्िापनही करता येईल.
13. घटनात्मक उपाययोजनेचा अशिकाि (Right to Constitution
Remedies) (कलम ३२ ते ३५ )
• भारतीय राज्यघटनेच्या ३२ ते ३५ कलामानुसार सवव नागररकाांच्या
मूलभूत अतिकाराांना न्यायालयीन सांरक्षि तिलेले आहे.
• या अतिकारानुसार भारतातील प्रत्येक नागररकाला आपल्या मूलभूत
हककावर झालेले अततिमि िूर करता येते.
• कलम ३२ नुसार सवोच्च न्यायालयाकडे िाि मागता येते.
• कलम २२६ नुसार उच्च न्यायालयाकडे िाि मागता येते.
14. • कलम ३२ व २२६ नुसार एखाद्या व्यक्तीने सवोच्च तकां वा उच्च न्यायालयाकडे जर
तवनांती अजव के ला तर त्या व्यक्तीच्या मूलभूत अतिकाराांना सुरतक्षत करण्याच्या
दृष्टीने सवोच्च तकां वा उच्च न्यायालयास पुढील सहा प्रकारचे आिेश काढता येतात.
बांतिप्रत्यतक्षकरि तकां वा िेहोपतस्िती(Habeas Corpus)
परमािेश तकां वा महािेश (Mandamus)
प्रततषेि (Prohibition)
अतिकार पृच्छा तकां वा कवातिकार (Quo-Warranto)
उत्प्रेषि तकां वा प्राकषवि (Certiorari)
प्रातिलेख (Writs)
