1. Architectuur als
architectuur
Architecten, ontwikkelaars, testers en beheerders blijken vaak eilandbewoners. Ieder
afzonderlijk bepalen ze de functionaliteits- en kwaliteitsrisico’s van informatiesystemen
en ieder voor zich streven ze naar risicobeheersing. Door architectuur als taal te
hanteren is integrale beheersing van de risico’s in de gehele levenscyclus van
ICT‑services mogelijk. Bart de Best
V
oor veel organisaties is het on- In de praktijk worden daartoe diverse projecten en changes betrokken disciplines
denkbaar dat de businessservi- methoden en best practices gebruikt. Voor en hun taal, objecten en producten.
ces zonder ondersteuning van architectuur wordt vaak gebruikgemaakt
ICT-services worden uitgevoerd. van TOGAF, DYA en de NORA. Bij project De problemen
Vanwege deze afhankelijkheid van ICT- management is Prince2 een best practice die Binnen veel project- en beheerorganisaties
services is risicomanagement van groot veel ingezet wordt. Voor testmanagement werkt een ICT’er met slechts één methode of
belang. Risicomanagement onderkent en wordt vaak TMap (NEXT) gebruikt. Uiteraard best practice. Hierdoor is het mogelijk om de
beheerst risico’s in zowel projecten als chan- worden voor beheer de bestpracticemodellen kennis en kunde binnen het eigen referen-
ges, die veranderingen aanbrengen in de ITIL, ASL en BiSL ingezet. Voor systeemontwik- tiekader goed te ontwikkelen. Aan de andere
ondersteuning van de businessservices. Het keling wordt behalve met RUP steeds vaker kant is hierdoor een eilandcultuur ontstaan
gaat dan vooral om het risico van functiona- met agile methoden zoals SCRUM gewerkt. en ziet elke discipline de ander als blackbox.
liteits- en/of kwaliteitsgebreken. In figuur 1 is een overzicht gegeven van de bij Deze ontkoppeling lijkt een natuurlijk
verschijnsel, want iedere discipline heeft
haar eigen taakstelling, verantwoordelijk-
heid en bevoegdheid in de levenscyclus van
een ICT-service. Hierdoor zijn echter onder
Servicemanagement Principes en Architectuur meer de volgende problemen ontstaan:
CI’s modellen σσ Er is sprake van miscommunicatie door
de diversiteit aan talen die gesproken
Taal: ITIL Taal: TOGAF
worden in de betrokken disciplines.
Object: CI’s Object: modellen
ICT-services Product σσ De architectuurmodellen en -principes
Producten: SLA’s, RFC’s, … Producten: requirements
Breakdown principes, modellen, RA, PSA, …
Structure vormen slechts tot op zekere hoogte een
Testplannen
basis voor de functionele decompositie
Deployable binnen de projecten. Dit vermindert de
Testmanagement Units Projectmanagement mogelijkheden van de architectuurcon-
trol in projecten.
σσ De definities van de objecten (bouwste-
Taal: TMap (NEXT) Taal: Prince2
Systeemontwikkeling nen, deployable units, testbasis, configu-
Object: informatiesysteem Object: deliverables
Producten: testplannen, Producten: projectbrief, ratie-items et cetera) binnen de gehan-
testcases, testresultaten PID, PBS, faseplannen , …
(defecten ) …
teerde methoden en de best practices
Taal: Agile
Object: programmatuur zijn niet aan elkaar gekoppeld. Tevens
Producten: SAD, sprint, zijn er grote verschillen in granulariteit
deployable units, …
(mate van gedetailleerdheid). Daardoor is
het lastig om te controleren of iedere dis-
Figuur 1 Eilanden van risicobeheersing ten behoeve van de ICT-services.
cipline de objecten volledig en juist heeft
8 december 2010 IT-Infra
2. taal
archItectuur
vertaald naar het eigen werkgebied. steeds op één of meer fasen in de levenscy-
σ Kwaliteitverbetering binnen het ont- clus van een ICT-service. Veel organisaties
wikkelproces is niet eenvoudig doordat hanteren de werkwijze die in de volgende
incidenten in de productieomgeving niet paragrafen wordt besproken.
goed te herleiden zijn tot de artefacts uit
het ontwikkelproces. Architectuur
σ Er wordt geen synergie gehaald uit het De laatste jaren is het binnen de ICT-
feit dat alle methoden en best practices architectuur een best practice om voor
een mogelijkheid bieden om risico’s te een project een zogeheten Project Start
onderkennen en te beheersen. De inspan- Architectuur (PSA)-document op te stellen.
ning van de diverse specialisten levert Een PSA bevat de architectuurmodellen en
dus geen toegevoegde waarde op voor de -principes die het kader vormen voor het ont-
andere disciplines. Vooral de kennis en wikkelproces, met als basis het beleid en de
kunde van de diverse specialisten worden requirements vanuit de business. De risico’s
niet goed overgedragen, wat onnodig die architecten hiermee willen beheersen,
gebreken in functionaliteit en kwaliteit zijn verhoging van complexiteit, realisatie
van het eindproduct veroorzaakt. van voorzieningen die al bestaan, een wild-
groei in het applicatie- en infrastructuur-
Als architectuur als taal wordt gehanteerd, portfolio en natuurlijk afwijkingen van de
worden de onderstaande negatieve effecten architectuurontwerpen van de serviceverle-
voorkomen: ning (SOLL-situatie).
σ In de nazorgperiode ontstaan incidenten
die voorzien en voorkomen hadden kun- Projectmanagement
nen worden. De projectmanager neemt de PSA in het
σ De implementaties gaan gepaard met project mee als een deliverable die door de
de nodige change requests om correc- projectarchitect wordt opgeleverd. Deze
ties aan te brengen op de opgeleverde PSA dient als startpunt voor de functionele
functionaliteit. decompositie. Verder wordt binnen een pro-
σ De SLA-normen in de productieomgeving ject een projectrisicomethode gehanteerd,
staan onder druk. zoals een AK-analyse (Afhankelijkheid
Kwetsbaarheidanalyse), die per te realiseren
Dit artikel beschrijft hoe organisaties de product een risicoclassificatie geeft. Deze ri-
genoemde methoden en best practices mo- sicoduiding levert de systeemontwikkelaars
menteel vaak toepassen. Ook geeft het aan en testers een instrument om te focussen op
hoe architectuur als taal is in te zetten om bepaalde risico’s. De risico’s die projectma-
de problemen op te lossen. nagement wil beheersen, zijn het niet halen
van de doelen die gesteld zijn aan functiona-
Samenhang methoden en best liteit en kwaliteit van de te leveren produc-
practices ten zoals verwoord in het Project Initiation
Omdat alle methoden en best practices hun Document (PID). Natuurlijk vallen hier ook
eigen begrippenkader (taal) en objectbe- de tijd- en geldrisico’s onder, maar die vallen
schrijvingen hebben, kijkt iedere specialist buiten het betoog van dit artikel.
door zijn eigen bril naar de werkelijkheid.
Hierbij ligt de focus voor het beheersen Systeemontwikkeling
van de functionaliteits- en kwaliteitsrisico’s De systeemontwikkelaars hanteren de PSA
It-Infra december 2010 9
3. als houtskoolschets om aan de hand van of aangepaste ICT-services op basis van de kunnen de bouwstenen als individuele ser-
architectuur
b
ijvoorbeeld de agile ontwikkelmethode testresultaten en een lijst met generieke vices worden gedefinieerd. Een voorbeeld van
SCRUM de gewenste functionaliteit incre- acceptatiecriteria. Deze acceptatiecriteria deze plaat is figuur 3. Hierin is tevens aange-
menteel te ontwikkelen. Elke sprint (ont- zijn generiek omdat ze gelden voor alle ICT- geven welke bouwstenen nieuwe en welke
werptracé) heeft een maximale duur van services. Tevens wordt aan de business een aangepaste producten bevatten.
bijvoorbeeld vier weken. Een belangrijk advies voor inproductiename gegeven in het Zo kunnen ook voor applicaties, beheer-
product is hierbij het Software Architecture Change Advisory Board (CAB). processen en bedrijfsprocessen bouwste-
Document (SAD), dat de houtskoolschets om- Verder administreren de beheerders nenplaten opgesteld worden. Voor elke ap-
zet in een kader voor de sprints. In het SAD de door projectmanagement of change plicatie wordt een unieke bouwstenenplaat
wordt de te realiseren functionaliteit opge- management opgeleverde producten als con- opgesteld. De lagen van de plaat zijn gene-
deeld in deployable units (softwaremodules). figuratie-items (CI’s) in de servicedesktool. Op riek maar kennen meestal unieke bouwste-
Tevens worden er use cases opgesteld. De ri- basis van deze CI’s worden incidenten, proble- nen. Processen kunnen ingedeeld worden in
sico’s die door deze aanpak van systeemont- men, changes en releases geadministreerd. diverse lagen, bijvoorbeeld voor strategische,
wikkeling beheerst worden, betreffen vooral Het risico dat vanuit servicemanagement tactische en operationele processen. Tevens
het niet maakbaar en haalbaar zijn van de onder end wordt, is het niet kunnen realise-
k kunnen de producten die door deze proces-
functionaliteit en kwaliteit binnen het ter ren van de servicenormen in de SLA. sen worden voortgebracht als laag worden
beschikking gestelde budget. opgenomen, net als (groepen van) use cases.
Werkwijze met architectuur als Alle bouwstenenplaten zijn onderdeel van
Testmanagement taal het PSA.
De testers hanteren testmethoden zoals De kern van het probleem is gelegen in het Het definiëren van één taal om te kun-
TMap NEXT om risicogebaseerd te testen. verschil van taalgebruik en het niet spreken nen communiceren is echter niet genoeg. De
De gevonden defecten worden in een testtool van elkaars taal. Daardoor wordt kennis over partijen die zijn betrokken bij het ontwikkel-
geadministreerd op basis van de onderkende risico’s inefficiënt en ineffectief gedeeld. De proces en de beheerprocessen moeten deze
deployable units. Testmanagement heeft als oplossing is dan ook dat de eilanden mid- bouwstenentaal ook daadwerkelijk hante-
doel om vast te stellen dat de hardware en dels een soort Esperanto worden samen ren. Hiervoor is het nodig dat het hanteren
software is opgeleverd conform de testba- gesmeed tot één totaalsysteem (figuur 2). van bouwstenen ingebed wordt in alle me-
sis (waaronder bijvoorbeeld een ontwerp). Dit Esperanto kan worden ingevuld door thoden en best practices van de levenscyclus
Testmanagement wil dus het risico beheer- architectuurbouwstenen te definiëren voor van een ICT-service. In de volgende paragra-
sen dat de hardware en software in de pro- de bedrijfsprocessen, de beheerprocessen, de fen staat hoe dit kan worden bereikt.
ductieomgeving gebreken vertonen als ge- applicaties en de infrastructuur.
volg van een inadequaat testtraject. Voor het landschap van de infrastructuur Architectuur
kan bijvoorbeeld een plaat worden samen- In de PSA worden alle bouwstenenplaten
Servicemanagement gesteld waarin de te bieden ICT-services als opgenomen. Hierbij wordt tevens de impact
De beheerorganisatie accepteert de nieuwe lagen worden opgenomen. Per servicelaag aangegeven. Dit gebeurt door in elke bouw-
stenenplaat per bouwsteen te vermelden of
deze binnen scope of buiten scope is voor het
project. Voor de bouwstenen binnen scope
Risicobeheersing vereist communicatie
wordt aangegeven of deze nieuwe, gewij-
zigde of ongewijzigde producten omvatten
(figuur 3). Tevens wordt per bouwsteen aan-
Architectuur gegeven wat de functionele en non-functio-
Servicemanagement
nele requirements zijn. Ditzelfde geldt voor
de bouwstenenplaten van de applicaties en
Bouwstenen de bedrijfsprocessen. Op deze wijze biedt een
PSA een hecht kader voor het ontwikkelpro-
Testmanagement Projectmanagement
ces en is architectuur goed in staat om con-
trol uit te oefenen op alle disciplines in het
ontwikkelproces.
Systeemontwikkeling
Projectmanagement
De projectmanager neemt de PSA niet op
als deliverable van het project, maar ge-
bruikt haar als basis voor het PID. De PSA
Figuur 2 De eilanden samengesmeed tot één systeem, met architectuurbouwstenen als taal.
wordt dus eerder opgesteld dan het PID. De
10 december 2010 IT-Infra
4. architectuur
7. Presentatieservices
7.1
7.2
Webcontent
Portal
Hosting
services
service
6. Applicatieservices
6.5 6.6 6.7
6.1 6.2 6.3 6.4 6.8
Individuele Groep Applicatie
Webzoek Index Webcontent Document Rapportage
personalisatie personalisatie platform
service service service service service
service service service
5. Dataopslagservices
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6
Document Applicatie Web content Account Sleutel Back-up data
opslag data data data opslag opslag
service service service service service service
4. Platformservices
4.1 4.2 4.3 4.6
4.4 4.5 4.7 4.8
Fysieke Besturings Scaling Integrity
Authenticatie Authorisatie Input Output
platform systeem load balancing check
service service service service
service service service service
3. Communicatieservices
3.1 3.2 3.3 3.4
Webserver Applicatie Database Integration
communicatie communicatie communicatie broker
service service service service
2. Netwerkservices
2.1 2.2 2.5
2.3 2.4
Netwerk Named IP Internet
IDS DMZ
verkeer resolution connectie
service service
service service service
1. Beheer- en exploitatieservices
1.1 1.6
1.2 1.3 1.4 1.5 1.7 1.8
Computer- Licentie-
3rd Party Monitor Log- alerting Uitwijk Werkplek OTAP
ruimte certi caat
Support service service service service service
service service
Bouwstenen
Bouwstenen Bouwstenen Bouwstenen
met
met aangepaste met bestaande buiten
nieuwe
producten producten scope
producten
Figuur 3 Een bouwplaat voor het infrastructuurlandschap, met impactkleuring.
IT-Infra december 2010 11
5. projectmanager neemt de bouwstenen die in kennen van de deployable units de indeling generieke en specifieke acceptatiecriteria.
archItectuur
de PSA zijn beschreven als producten op in de van de bouwstenen en werken die verder De specifieke acceptatiecriteria zijn bedoeld
Product Breakdown Structure (PBS) of geeft uit. Hierdoor ontstaat een goede tracering om te toetsen of de tegenmaatregelen voor
per product uit de PBS aan welke bouwsteen van de functionele decompositie van archi- de onderkende risico’s het gewenste effect
het betreft. Dit biedt de architecten de mo- tectuurontwerp naar functioneel ontwerp. hebben. Voor zover acceptatiecriteria niet
gelijkheid om te controleren of de scope van Dit geldt ook voor de (non-)functionele re- zijn getest door testmanagement, zal de
het project compleet is. Tevens kunnen zij zo quirements. Het SAD geeft hiermee dus op beheerorganisatie deze testen op basis van
controleren of de functionaliteit per project- applicatieniveau verdieping aan de PSA. Op vooraf opgestelde acceptatietestplannen. De
fase een consistent geheel vormt. Vervolgens deze wijze kunnen de architecten snel en testresultaten van de (acceptatie)testplan-
organiseert de projectmanager drie risico- eenduidig zien of de PSA wordt nageleefd en nen maken duidelijk welke risico’s niet zijn
analysesessies van elk een uur met de archi- kunnen zij bijvoorbeeld de interfaces tussen beheerst. De business wordt op basis hiervan
tecten, ontwerpers, systeemontwikkelaars, de deployable units en de gekozen oplossin- in het CAB geadviseerd om de nieuwe of aan-
testers en beheerders. De eerste sessie betreft
de businessrisico’s, de tweede de applicatie-
risico’s en de derde de infrastructuurrisico’s.
Als voorbereiding voor een sessie bepaalt
De kern van het probleem is gelegen
elke deelnemer zelf het risico van elke bouw-
steen door de betrokken blanco bouwstenen-
in het verschil van taalgebruik
plaat in te kleuren. De bouwstenenplaten en het niet spreken van elkaars taal
kunnen dus behalve voor de impactbepaling
ook voor de risicobepaling gebruikt worden.
De betekenis van de kleuren van de bouwste- gen voor de (non-)functionele requirements gepaste ICT-service wel of niet in productie
nen verschilt daarbij per toepassing. controleren. Per sprint wordt de risicolijst te nemen.
Een bouwsteen wordt rood gekleurd bij gecontroleerd. Tevens wordt per sprint een Verder kunnen de beheerders op basis
een hoog risico, geel bij een medium risico aanvullende risicoanalysesessie gehouden van de bouwstenen de CI’s classificeren. Zo
en groen bij een laag risico. Bouwstenen die met alle betrokkenen. Alle use cases of groe- kan in de servicedesktool een attribuut aan
buiten scope zijn, worden grijs gekleurd. pen van gelijksoortige use cases worden dan het CI toegevoegd worden dat beschrijft voor
Hierbij wordt rekening gehouden met de im- grafisch afgebeeld op de betrokken applica- welke bouwsteen het CI is ingezet. Hierdoor
pactbepaling van de architecten (figuur 3). tie- en infrastructuurbouwstenen.1 Hierbij kan architectuur de ingezette producten per
Tijdens de risicosessies wordt eerst de impact kunnen vooral risico’s ten aanzien van de bouwsteen bewaken. Tevens kan op basis van
bepaald. Hierop kunnen namelijk nog cor- non-functionele requirements in kaart wor- de bouwstenenplaten de impact van nieuwe
recties van toepassing zijn. Daarna worden den gebracht. Deze worden op dezelfde wijze changes beoordeeld worden. De per bouw-
de verschillen tussen de risicokleurenplaten geadministreerd en beheerst als eerder be- steen aangegeven risicolijst en risicoweging
besproken. Als is vastgesteld welke bouwste- schreven onder ‘Projectmanagement’. kunnen als basischecklist gebruikt wor-
nen rood of geel zijn, wordt bepaald welke den voor de risicoanalyse van deze nieuwe
risico’s aanleiding zijn voor deze inkleuring. Testmanagement changes.
De hieruit voortgekomen risico’s worden op- De bouwstenen vormen voor de testers een Doordat de CI’s gerelateerd worden
genomen in de risicolijst en geclassificeerd bijzonder belangrijk instrument. Aan de aan incidenten, problemen, known errors,
op basis van de kans en de impact. Tevens hand hiervan kunnen zij de scope van het changes en releases, is impliciet ook de re-
wordt per risico bepaald welke preventieve testgebied aangeven. Tevens zijn per bouw- latie gelegd met de diverse bouwstenen.
en correctieve maatregelen mogelijk zijn. steen de (non-)functionele requirements, Op basis hiervan kan problemmanagement
Na het bepalen van de eigenaar wordt aan risico’s en tegenmaatregelen bekend. Dit vaststellen voor welke bouwstenen de kwa-
de business gevraagd welke risico’s zij wil- vormt een solide basis om in het master- liteitsbeheersing van testmanagement wel
len beheersen, welke mitigeren en welke testplan de focus te definiëren voor de testin- of niet effectief genoeg is. Tevens kan de oor-
nemen. spanning. Tevens vormen de bouwstenen zaak van het niet halen van servicenormen
Op basis van deze risicosessies bevatten een belangrijk attribuut van de logische en als gevolg van incidenten herleid worden
de bouwstenen, die als product in de PBS zijn fysieke testcasedefinities in de diverse test- tot de gewijzigde bouwstenen en van hier-
opgenomen, dus informatie over de impact, plannen. Tot slot geeft de bouwsteenclassifi- uit tot de gebreken in het ontwikkelproces.
de gewogen en vastgestelde risico’s, de te- catie de mogelijkheid om het succes van de Eén keer per kwartaal wordt een problem-
genmaatregelen, de betrokken producten risicobeheersing grafisch te rapporteren. managementrapportage opgesteld waarin
én de (non-)functionele requirements. staat aangegeven welke bouwstenen de
Servicemanagement meeste gebreken hebben. Voor deze bouw-
Systeemontwikkeling De beheerorganisatie hanteert voor de accep- stenen wordt in projecten extra aandacht
De ontwerpers hanteren voor het onder- tatie van nieuwe of aangepaste ICT-services gevraagd.
12 december 2010 It-Infra
6. Samenvatting
Column security matters
In de levenscyclus van een ICT-service zijn
diverse disciplines werkzaam om te komen
tot het gewenste resultaat. Er ontbreekt in
Gevaar onder de
de diverse methoden en best practices van
deze disciplines een gemeenschappelijke
kerstboom
taal om de functionaliteits- en kwaliteitsri-
sico’s adequaat te onderkennen en beheer-
sen. Daardoor ontstaan tal van problemen
G ezellig. De boom staat al, de lichtjes branden weer.
Glaasje erbij, voeten op tafel. Nee, mij kan niets
gebeuren. Natuurlijk staat er een emmer water naast de
die eenvoudig voorkomen kunnen worden. boom. Voor als de boom in de fik vliegt. Ik heb al lang geen
Een Esperanto dat alle werelden bij elkaar echte kaarsen meer, maar die emmer, die hoort erbij. Verder
kan brengen, is het werken met architectuur- heb ik, voor de zekerheid, een brandblusser paraat. En de
bouwstenen. Om deze taal effect te laten sor- kinderen dragen, gelijk de familie Von Trapp in The Sound of
teren moeten de bouwstenen verankerd wor- Music, kleding gemaakt van oude branddekens.
den in alle methoden en best practices die Uit onderzoek van een voormalige staatsbank blijkt dat het
gehanteerd worden in de levenscyclus van mkb bedrijfsrisico’s consequent te laag inschat. Dit betreft
een ICT-service. Hiermee wordt niet alleen vooral risico’s van brand, langdurige ziekte, wanbetaling en
de controlfunctie van architectuur versterkt, ICT-risico’s.
maar is tevens een hefboom gevonden om Is dat bij u ook zo? Stelt u zich uw worstcasescenario voor.
risico’s in het ontwikkelproces veel effectiever Waarvan ligt u wakker? Neem bijvoorbeeld de frauderende
en efficiënter te onderkennen en te beheer- controller. Of het faliekant mislukken van de invoering van
sen en daarmee gebreken in de functionali- een nieuw informatiesysteem.
teit en kwaliteit van de nieuwe of gewijzigde
informatiesystemen te voorkomen.
Met dank aan de vele reviewers, met name Zou uw bedrijf
Louis van Hemmen (Bitall), Stephen Klomp (Sogeti),
Andre Wessels (ROC van Twente), Henk van Garderen na drie maanden
(Robert Hunter), Vince Mathu (Gemeente Almere),
Jane ten Have (APG AM), Bram Abbekerk (Belasting
nog bestaan als
dienst), John Wolthuis (ICT4People), Fred Ros (Rijks uw grootste klant
auditdienst), Edwin Edang (Edang Management
Consultancy) en Alexander Dortland (Proximity
failliet ging?
Softworks).
H et faillissement van uw grootste klant is ook een leuke.
En het uitbranden van een dataruimte. Zou uw bedrijf
dan na drie maanden nog bestaan? Zijn er voldoende buf-
fers? Is er een alternatieve werkwijze? Die drie maanden
is een praktijkwaarde: als er in drie maanden niets te impro-
viseren is, lukt dat ook in een jaar niet.
Mijn onder-de-boomopdracht voor u is: verzin uw drie erg-
ste nachtmerries. Deze risico’s vormen de Top Drie voor uw
risicomanagement voor 2011. Deze risico’s pakt u aan. En
over een halfjaar verzint u weer nieuwe hoofdpijnscenario’s.
Nee, ik heb geen echte boom, maar zo’n saai, brandveilig
Voetnoot namaakexemplaar. Vroeger noemden we dat een kunst-
1. B. de Best, ‘Verzekeraar beheerst de risico’s boom. Maar ja, ‘kunst’ is een linkse hobby en dat mag niet
van SOA’, IT Beheer Magazine 2007, nr. 9. meer. Dus ik noem dezelfde boom nu ‘duurzaam’. Probleem
opgelost. Fijne feestdagen en een veilig 2011.
Meer lezen
σσ B. de Best, Beheren onder Architectuur, Dr. ir. Paul Overbeek RE
NGN, 2008. Combineert een eigen praktijk met docentschappen aan de universiteiten
σσ B. de Best, Acceptatiecriteria, SDU,
Erasmus, Tilburg en Amsterdam (www.ois-nl.eu of Paul.Overbeek@ois-nl.eu).
tweede druk.
Drs. ing. Bart de Best RI (bdebest@sca-alliance.com).
IT-Infra december 2010 13
