2. Reja:
Mavzu: “Oilaviy munosabatlarning etnopsixologiyasi”
o Etnopsixologiya nima
o Oilaning jamiyatdagi o’rni
o Konstitutsiyada oila
o Oila psixologiyasi zamonaviy talqini
o Oiladagi ijtimoiy-psixologik moslashuv
3. Etnopsixologiya
Etnopsixologiya (xalqlar psixologiyasi, etnik psixologiya)
psixologiyaning turli irq va xalqlar ruhiy tuzilishining
oʻziga xos xususiyatlarini oʻz predmeti sifatida
qaraydigan sohalaridan biri; ijtimoiy psixologiyaning
asosiy sohasi.
Ikki fan — madaniy antropologiya va psixologiya
kesishmasida paydo boʻlgan fanlararo bilim sohasi.
4. Qizlar 19—20 yoshda, yigitlar esa 21 —22 yoshda oila
quradilar. Bu vaqtda esa ular na iqtisodiy jihatdan, na
ijtimoiy jihatdan va na psixologik jihatdan oilaviy
hayotga tayyor bo‘ladilar. Bunday holatlar shubhasiz,
ularning oilaviy hayotlarida oldingi tengdoshlari
hayotida kuzatilmagan muammolarni keltirib chiqaradi.
Bundan tashqari, jamiyat taraqqiyotining bugungi
holati hozirgi zamon oilasi oldiga o‘ziga xos yangi
ijtimoiy vazifalarni ham yuklaydiki, bularning barchasi
hozirgi yoshlarimizni oilaviy hayotga maxsus
tayyorlash masalasi eng dolzarb masalalardan biri
bo'lishligini taqozo qilmoqda.
5. Har qanday jamiyat taraqqiyotida oilalarning, oilalar
mustahkamligining o‘rni beqiyosdir. Chunki tirik organizmning
salomatligi uni tashkil qiluvchi harbir hujayraning sog'lomligiga
bog’liq bo‘lganidek, butun organizm o‘z faoliyatini maqsadga
muvofiq amalga oshirishida har bir hujayraning munosib o‘rni
bo‘lganidek, oila ham davlat, jamiyat deb atalgan butun bir
organizmni tashkil etuvchi hujayradir. Harbir oilaning sog'lom
bo'lishi, ularda ijobiy psixologik iqlimning hukm surishi, mana shu
muhitda dunyoga kelib, shaxs sifatida shakllanib, so‘ng o‘zi
yashayotgan davlatning fuqarosi sifatida o‘z davlatining
iqtisodiyoti, ijtimoiy hayoti taraqqiyotini ta’minlovchi, halqiluvchi
omil bo'lgan inson kamolotida oilaning tutgan o‘rni beqiyosdir.
6.
7. Ma’lumki, lslom dinining muqaddas
manbalaridan bo‘lmish Qur’on va Hadislarda
ham odob-axloq, ayollarning turmushdagi
o‘rni va vazifalari, er va xotin o 'rtasidagi
munosabatlar, bolalar tarbiyasi, oila yuritish,
nikoh va muhabbat masalalariga keng o‘rin
berilgan.
8. «Odamlar ichida xotin kishiga
nisbatan haqlirog‘i uning eridir.
Erkak kishiga nisbatan
odamlarning haqlirog‘i — bu
uning onasidir»
9. Oila psixologiyasining zamonaviy talqini
Oila jamiyatning ijtimoiy va ma’naviy-axloqiy tayanchi hisoblanadi. Inson oilada
dunyoga keladi, undagi urf-odat, an’analarni, umuminsoniy qadriyatlarni
oʻzlashtiradi va dunyoqarashi shakllanadi. Nikoh va oila munosabatlari ijtimoiy
masala sifatida hamma davrlarda olimlar diqqat markazida boʻlib kelgan. Oila
turli oʻziga xos qator xarakteristikalar (tarkibning geterogenligi, insonni oilaga
kiritilganligining totalligi, polifunksionallik va hokazo)ni egallovchi kichik
guruhning alohida turi sifatida bola shaxsini shakllantiradigan birlamchi ijtimoiy
tizim sifatida ijtimoiy tajriba, ijtimoiy xulq-atvor koʻnikmalariga ega boʻladigan ilk
ijtimoiy institut hisoblanadi
10. Oiladagi ijtimoiy-psixologik moslashuv
Psixologiyada adaptatsiya lotincha
“adaptatio" ya’ni ” moslashuv “ degan
ma’noni anglatib, moslashuv jarayoni
tirik organizm uchun zarur bo'lgan
muhim sifatlardan biri hisoblanadi.
Moslashuv jarayonining 3 shakli shartli
ravishda tafovutlanadi: biologik,
psixologik va ijtimoiy.
11. Biologik moslashuv fiziologik, bioximik va
boshqa jarayonlar qayta o'zgarishini talab
etadi evolyutsiya jarayonida kuzatiladi.
Psixologik moslashuv xulq-atvor strategiyalari, ularning
kengayishi va sifatining oʻzgarishida namoyon boʻladigan
muhim oʻrin almashinishidan iborat; individ faoliyatining
ustun boʻlgan konteksti yoki atrof-muhit bilan oʻzaro
ta’sir qilishdan qisman yoki toʻliq voz kechishda namoyon
boʻladigan xulq-atvor strategiyalarining torayishi
doirasida namoyon boʻladi.
12. Ijtimoiy moslashuv mavjud ijtimoiy
strategiyalarni samarali qoʻllash va sifatiy
yangiliklarni ishlab chiqishda, individ yashash
faoliyatining umumiy oshishi bilan
ifodalanadigan kasbiy vaindividual faoliyat
sohalarini kengaytirishda oʻz aksini topadi.
Moslashuvning psixologik jabhasi sotsiumdagi
normalar vaqadriyatlarni oʻzlashtirish yoʻli
bilan amalga oshiriladi. Ularga asosan oʻzaro
ta’sir, shuningdek, insonning atrofdagi odamlar
bilan muomalasi va aktiv faoliyati kiritiladi.
13. Psixologik moslashuv – turmush oʻrtogʻining
ichki “men”ini, uning odatlari, xarakter
xususiyatlarini bilish bilan bogʻliq. Ma’naviy
moslashuv chuqur qadriyatlar, ustanovkalar,
rafiq va rafiqaning shaxslilik
xususiyatlarining uygʻunlashuvida namoyon
boʻladi.
14. Er-xotin mosligi darajasining koʻrsatkichlari
quyidagilar
boʻlishi mumkin:
• oilaviy qadriyatlarning uygʻunligi;
• er-xotinning maqsadli munosabatlarida rolli umidlari
va xulq-atvorining rolli modellari uygʻunligi;
• er-xotinlarning ulardan har birining oʻz oilaviy rolini
bajarishida oʻzaro baholashlarining muvofiqligi;
• turmush oʻrtoqning shaxsiy va xulq-atvor
xususiyatlarini qabul qilish hamda ularni
hamkorlikda hisobga olishga tayyorgarlik.
15. Bir-biriga moslikning antipodi er-
xotinlarning mos boʻlmasligi hisoblanib,
uning farqli jihatlari bir-birini “emotsional
toʻyinish” va begonalashuv hisoblanadi
hamda u ikkilamchi dezadaptatsiyaga olib
keladi.
16. Bola oiladan tashqaridagi ijtimoiy institutlar–maktabgacha ta’lim muassasalari, ayniqsa,
uzluksiz ta’limning boshlangʻich oʻchogʻi hisoblangan maktabga bora boshlaydi. Maktab
shunday maskanki, u yerda har bir bolaning qay darajada va qanday ijtimoiylashgani
sinovdan oʻtadi. Chunki u endi nafaqat oʻzi tengqur bolalar bilan, balki kattalar,
begonalar, koʻchadagi turli toifali insonlar bilan muomalaga kirisha boshlaydi. Bu
muomala jarayonida uning qanchalik hayotga tayyorligi, oilasida qanday ahloqiy va
ma’naviy oʻgitlarni olganligi, kimning bolasi ekanligi, oilaviy muhiti qandayligi bilina
boshlaydi. Eng muhimi – maktabga kelgach, bolaning aqliy va intellektual salohiyati,
intizomi tekshiruvdan oʻtadi. Ya’ni, bolasini maktabga berar ekanlar, ota-onalar ham
jamoatchilik oldida oʻziga xos sinov va tekshiruvdan oʻtayotganday his qiladilar oʻzlarini.
Yaxshi yoki yomon ota-onalik rollari maktab yillarining dastlabki oy va yillarida bilingani
sababli, koʻpgina ota-onalar ayni shu davrlarda kuchli stressni boshidan kechiradilar.
17. Bola oʻsmirlik davriga qadam bosganda, u ota-
onasidan mustaqillikni, hadeb ta’qib qilavermaslikni
da’vo qila boshlaydi. Ota-onaning farzand oldidagi
obroʻsi, kerakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu
davrga kelib ota ham, ona ham oʻzining farzandiga
nisbatan munosabatlarini oʻzgartirishga majbur
boʻladi, chunki bolada yangicha talab va istaklar,
yangicha fikrlash, urf-odatlar, musiqaga havas, turli
xil guruhlar bilan muloqotda boʻlishga intilishlar
paydo boʻladi.
