Linguistics qafar af

Cummad Qabdulkaadirih Qali galik 1
Linguwistiksik exxaaxi (branches of linguistics)
Kulli barittoh innah linguwistiksi exxaaxil kurruuma. Osonuuy,
 Foneetiksi (Phonetics)
 Fonolooji (Phonology)
 Morfolooji (Morphology)
 Siintaksi (Syntax)
 Semantiksi (Semantics)
 Piragmaatiksi (Pragmatics)
Foneetiksi (Phonetics)
Foneetiksi (Phonetics) yabti xongoloh cubbussoh saayi. Usug cubbi kah yaceem
inki af kak ginniimah yan xongoloola. Toh innah nan waqdi inki af dubuk is cagalak
aki afih qangor kee xongoloola sinnim dubuk is cagalak xongoloolak addat yaallem
xiqah gideey, too xongoloola baxseek gamadal too af kak ginniimah yan
xongoloola mannal ginnimtam saayinsi ixxigaak ugutal cubbusa.
Foneetiksi sidiica exxa le oson:-
1. Akkuziitik Foneetiksi
2. Awxiyotori Foneetiksi
3. Artikulaatori Foneetiksi
1. Akkuziitik Foneetiksi
Sehdayti baxi yaabah yan waqdi garoyri addat ginah yan xongolot tawqeh
tan ungaara kusaaqisaah tohim baxsa luk xongolo elle gexxah tan gita. Ta
xongolo yaabah yan numih afaak caacayaay, caacayaak ankacisah yan
numih ayti fan caacay addat kadiidimitak mannal gexxam kusaaqisa.
Foneshiyaanitte (foneetiksi kusaq abah yan mari) ta kusaq buh edde

xiqoysimaanah yanin mansoofa lon tohim Osillogiraafis (Oscillographs) kee
Ispektograafis (Spectographs ginnimteh tan xongolok sissikaane edde
kusaaqisan. Akkuziitik foneetiksi kaaduk kusaaqisam Artikulaatori
Foneetiksii kee Awxiyotori Foneetiksih fanat yanih yan fantaaxaw cubbusa.
2. Awxiyotori Foneetiksi
Taham nanu xongolo elle hirignaah naabbeh nan gurraa kee mesenkacaa
kee awxiyotori narvi xongolo elle afeytisah yan gurra kusaaqisa. Ta exxa
yabti xongolo elle hirignh nan gurrak fiiziyoloojikaal gexsit kusaaqissa.
3. Artikulaatory foneetiksi
Artikulaatori foneetiksi cubbi kah yaceeh yanim yabnah nan waqdi xongolô
ginoh xagar abah yan angoyya kinni. Xongolo ginnah nan waqdi baxsa luk
sidiica xongolô ginoh qokolut ginnah tohim
3.1. Xongolo elle xissimta aracaay
3.2. Xongolo elle tawqe gurraa kee
3.3. xongolsimiyya
3.1. xonolo elle tawqe gurra
Yabti xongolok, ginô caylih buxuxuh raaqah yan, gublook iroh nayyaaqeh nan
caacayaay (ufuyuuy) xongolo edde ginnimtah tani, xongolo kaat ginnimtah
tan waqdi elle yawqeh yan gurri xongolo elle tawqe gurra deqsita.
Ta yabti xongolok. Ginô caylih buxuxuh raaqah yan caacay (ufuy) mayangayyi
xongoloh ginoh lafa luk namma gurral yawqe Tohimiiy;
1.2.1. Afa
1.2.2. Sana
1.1.1. Afa
xongolo ginnah nan waqdi, xongolo edde ginnimtah tan xongolô ginok cayli
buxuxuh raaqah yan ufuy afak yawqeh waqdi xongolo afak tawqe xongolo

deqsitta. Mayangayyi xongolo ginnahnan waqdi, xongolo edde ginnimta
gublook iroh nayyaaqeh nan ufuy Afak affara gurral yawqe.
Tohim:-

YABTI XONGOLO (Qafar afak yabti rakiibok enekhaytoh exxa)
4
a, Bakaqa
b, Ceyna
c, Yangili
d, Gammi

5
1. Artikulaatori Foneetiksi
Foneetiksik ta exxa cubbussam xongoloola elle ginnimtah tan gurra.
XONGOLO elle ginnimta inna intih tambulleemiik ugutak waginnek, inki num
yaabah yan waqdi nagay kaa cubbusnek, usuk yabti addal, namma soktooy,
arrabaakee qaxgabbit abah yan asgoyya intih nableh. Ta num yaabah yan
waqdi, ta xagarittet abah yan Asgoyyi nee yaybulleem xongolô gino.
Tah innah nan waqdi, Numuy yaabah yani yabti addat Namma soktooy,
Arrabaa kee Qaxgabbi angoyyat ginam nee taybulleem, xongolooy yaabak
gino-buxuxuh raqtah iyya kinni. Taham yaabah yan numut abnah nan cubbiik
ugutak, xongolô ginok intih nablem xiqnam kinni. Tah tannal anuk xongolo
elle ginnimtannak adda nagay cubbusnek, xongolo dubuk Namma soktooy,
Arrabaa kee Qaxgabbi angoyyat maginnimta.
XONGOLO:- GUBLOOK IROH NAYYAAQE CAACAYIH CAYLAT, XONGOLÔ GINOH
XAGARAL, XONGOLÔ GINOH QOKOLUT GINNIMTA.
Faxe xongolo ginnimtuh, edde ginnimta cayla geytam faxximta. Yabti xongolo
ginnimtuh, edde ginnimta cayla akak geytam GUBLOOK IROH NAYYAAQE
CAACAY hinnay kaadu UFUY kinni. Ta ufuyut xongolo ginnimtam ta ufuy
xongolô ginoh xagarat, rikek rikel soolah waqdiiy, cabbiimah, hinnay kaadu
solsimekkal yawqeh waqdi. Ta gublook yamaateh yan ufuy soolam qembisam,
gublook, caacay gitaak gacca iyyeh Garoyra elle gufa ikke hinnay kaadu
Garoyri adda kinnih tan waqdii garoyri addat qunxa ariiqay tuful celtaay, ta
Gublook yamaateh yan ufuyut tangayyeh waqdii kee angayye kkal raqtah
waqdih tanih iyya tan.

6
Ta ariiqa gublook yamaateh yan ufuyut abta angoyyi kadiidimo deqsitaah
qado marih afat (vibration) /bibirasin/ deqsita. Ta ariiqaay Garoyri addat tani,
Gublook yamaateh yan ufuyut Garoyral garayak xongoloola baxaabaxsa le
weeloolal elle tawqennah agxitta xongolô ginoh xagarittek xagarak teyna
kinni. Inki xongoloh Garoyri addat tan ariiqa kadiidimittam kee kadiidimite
waytam elle naaxagu xiqnama xongolo xongolisnah nan waqdi Garoyral
Gaba haak naaxigem xiqna. Tah naaxaguh kaxxa cubbi nek faxxiima. Tah akah
kinniimik sabab baxsaluk mayangayyi xongoloola xongolisnah nan waqdi,
yangayyi xongoloh xongolsimiyyih caalat keenil kataysak ken xongolisnaamî
saabbat kinni.
Tah innah nan waqdi elle neh iffowta innah ceelallo waginnam tayseemi
sabbatah /k/ inta xongolo xongolisak, garoyri addat tan ariiqa teetih kadi
idimittak kadiidimite waytam waginnek, qembol /k/ inneh nayyaaqe xongoloh
waqdi garoyral hayne gabah kadiidimo nablek able waynam cubbusnaama.
Takkel /k/ inneh ellacabol /a/ xongoloh innah tan xongolo teetil katasnaamih
sabbatah too /a/ inneh teetil katasna xongolo /k/ xongolok iroh tan xongolo
kinniimih sabbatah ta /k/ xongoloo kee teetil katasna /a/ xongolo siitak
baxisnam xiqnam faxximta /k/ xongolo xongolisnah nan waqdi Garoyri addat
tan ariiqa makadiidimitta. Garoyri addat tan ariiqa akah kadiidimite wayta
xongoloola anay sinni xongoloola deqsittaah.
Ta ariiqa akah kadiidimitta xongoloola Anay le xongoloola deqsitta, /k/
xongoloh Garoyri addat tan ariiqa kadiidimite waytaamih sabbatah is anay
sinni xongolo /g/ xongoloh Garoyri addat tan ariiqa kadiidimittaah, is anay le
xongolo deqsitta. Dagal elle nublennal Garoyri addat tan qunxa tuful celta
ariiqa, gublook yamaate caacayat abta kadiidimoo kee kadiidimite wayaak
ugutak, xongoloola elle kurrah nan namma giti xongolsimiyya deqsita.

7
Xongolsimiyyi xongoloola anay le xongolo hinnay kaadu anay sinni xongolo
axcuk xongoloola elle kurra namma gita
.Gublook yamaateh yan caacay Garoyri bagut radda iyyeh, katlaak gacca
iyyeh, afti Gablaak afak awaqiiy, santi Gablaak gacca iyyeh sanak awaqi yakke.
Ta ufuy afak yawqeh yan waqdi, Katlah addal, katlak namma ari siitat abah
yan ceynat xongoloola kaat ginnimta. Ta katlak namma ari siitat abah yan
ceynat ginnimtam /c/ kee /q/ xongolo kinni.
Ta Gublook yamaateh yan caacay katla maadeek Gamadal Afti Gablaak Gacca
iyyeh Afak awqiiy, santi Gablaak gacca iyyeh sanak awaqi yakke. Ta ufuy afak
yawqem seecay hinnay kaadu kalan tiya edde taakube cadoyta, dagah Fayya
inteh santi gabla aliffiiy, afti gabla fakka haytah waqdi kinni. Kaadu Ta ufuy
sanak yawqem Ta kalantiya edde tan cadoyta addah ramma inteh afti Gabla
aliffiiy, santi Gabla fakka haytah waqdi kinni.
Ta ufuy Afkee sanak abah yan mawqah baxsaak ugutak xongoloola sanak
tawqe xongoloolaa kee Afak tawqe xongoloolal namma aracal kurrunta.
Sanak Tawqe xongoloola /n/ kee /m/ namma xongolooy, raqqatem afak
tawqe.Xongoloola afak awaqiiy sanak awaqi takkem xonglo elle tawqw gurra
deqsitta.
Gublook yamaate caacay afti Gablaak afak kah yawqeh yan xongoloola nee
yaybullee taswiiri

8
Gublook yamaate caacay santi gablaak gacca iyyeh sanak yawqem nee
yaybullee taswiiri.
Xongoloola afak tawqem kee sanak tawqem elle naaxigem, sanak tawqe
xongolo xongolisnah nan waqdi san nibbixek tet xongolisnam maxiqna. Tah
akah takkeemik sabab sanak tawqe xongoloolah ufuy dirkih sanak yawqeemih
sabbat kinni. Afak tawqe xongoloolah san nabbixeemih ken ginnam xiqnah.
Tah akah kinniimik sabab, afak tawqe xongoloolah ufuy afak yawqeemih
sabbatah san nabbixeemih ken ginnam xiqnah. Ahaak gubal tan xongoloola
sanak tawqe xongoloolaa kee Afak tawqe xongoloolal haak kurrak
Gabbatnay?
/ b, k, d, t, n, w, m /
Gublook yamaateh yan ufuy afti gablaak gacca iyyeh afak yewqek, kalantiyal
Arraba buxuxut, xabcin qangaaral arrabak derre bagut, gibdi Qangaaral
arrabak ginnaqtat, riqiidil arrabak foci exxat, moddinal arrabah exxat, tonnaah
ellacabol sokaatel inki gabuuk hinnay kaadu dagom solsimah waqdi kee
cabbiimah waqdil yawqe. Tahaak ugutak, ta Gublook yamaateh yan caacay
elle solsimiiy cabbiimi elle yakkeh yan aracitteh baxsaak ugutak baxaa baxsa
le xongoloola kaat ginnimta. Takkel habbellam net faxxiime waytam lino.

9
Tohimiiy Arraba kinni. Arrabaa xongolô ginoh kaxxam faxximta xagarittek
xagarak teynaay kaxxamnaaxigem nek faxximta kinni.
XONGOLÔ GINOH XAGARA akak innam xongolo ginô caylah gublook yamateh
yan ufuy haysitteek
geera ta gublook
yamaateh yan ufuyut
xongoloola ginnimtuh
agxe edde tikki inta
xagaritte kinni. Ahaak
gubal xongolo ginoh
xagaritte nee yaybullee
taswiiriik ugutak ken
ablenno.
1. santi Gabla
2. namma sokto
3. moddina
4. kalan tiya (seecaya)
5. xabcinQangaara
6. Riqiidi
7. Arraba
8. Afti gabla
9. Qunxarraba
10. Garoyra
11. Katla
12. Caacay Gita
13. Gaco le (Gidbi Qangaara)
14. Maaqo gita

10
15. Gublo

11
Ta dagal taswiiril nablem xongolo ginoh xagaritte kinnih waqdi, Ta xagaritte mangom
addáfakootuh net faxxam maliy, inkih naaxige xagaritte kinnih waqdi, Ifuh neh elle
aysuk akah raqtannah keenik asmite waynaamat kak yaabak gexenno.
1. Santi Gabla:- kalantiya akak kalan cadooytaak dagah raaqah yan gorraay santi
boohat xikki iyya kinni.
2. Namma sokto
3. moddina
4. Seecaya. Taham af. Fakka hayneh miryatal ninnik cubbusnek addah waxexxa
cadoytaay intih tambulleey seecay hinnay kaadu kalan tiya edde taabuke arac
kinni.
5. Xabcin Qangaara:- Taham afti Gablak kalan tiyaak agabut raqqa iyya aracay
xabciniiy lafa sinnih iyya kinni
6. Riqiidi: - Riqiid duma elle naaxige innal afak soktô gubat moddinak buxuxul tan
cadoytak axcuk sugne. Takkel Riqiidi kak innam Too duma akak axcuk sugne arac
hinnay, afak sokto le gammi hinnay addâ gabuk moddinâ buxuxut raqta
cadoytaay cenkar (liciita) leh iyya kinni.
7. Arraba :-
8. Afti gabla:- kalan tiyak xabba heenih namma soktot idiyyi iyya Gorra kinni
9. Qunxarraba:- Taham caacay gitaa kee maaqô gita siitak elle barissa aracat,
caacay gita aliftaahFakta cadoyta kinni
10. Garoyra:-
11. Caacay gita:-caacay edde gexeh gaca gitaay, garoyraak, gublot xikki iyya kinni.
12. katla:- seecay baxaa kee garoyrak fanat yan arac kinni
13. Gaco le Qangaara:- Taham afti gablak riqid kee xabcin qangaarak fanat yan
araca. Ta arac riqiid liciita elle cabba haa aracaak uguttu iyyeh qangaar lafa elle
cabba haa aracat xikki iyya . Ta arac elle mugaaqisne innal gacoleeh Gidbih

12
hinnay kaadu lafa leemih sabbatah Gidbi Qangaarat hinnay kaadu gaco le
qangaarat muggaqsima.
14. maaqô gita
15. Gublo:- Irook addah culusnaah addaak iroh nayyaaqe caacayak hinnay kaadu
ufuyuk Hirgeynaay ayyaaqeynah inkih tan.
XONGOLÔ GINOH QOKOLU:- Inki xongolo ginnimtuh xongolô ginoh xagar kee
Gublook iroh nayyaaqeh nan ufuyuy yabti xongolok gino caylih buxuxuh raaqah
yanî fanal tassagalle baxaaxabsa le agxeexa xongolô ginoh qokol deqsitta. Tah
innahnan waqdi nagay neh kah iffowtannah xongolô ginoh qokolu inta maxcak,
xongolô gino inta exxa, dagak xongolo ginoh amo gexal adda teetik nubleh. Ta
xongolô gino inta exxak afeyti yabti xongolo elle ginnimtanna iyyaanama. Ta
maxcat qokolu inta qangara osisnah nan waqdi bahtah tan afeytat yabnak
naharal qokolu inta qangara leh tan afeytat yabnam taakume.
Qokolu inta qangarak afeyti Inkim aboonuh inkiimit takke baxaa baxsa le agxeexa
iyyaanama. Ceelalloh Barittô buxal, barsan maraay, elle barsan aracaay, barsan
baritooy, baresena kee barittô mansafat tanim faxximta. Tah innah nan waqdi ta
dagal edde yabne xagoorak tu raqtek arac baritto buxah migaq makiba. Tah
iyyaanam baritto buxa leh yan migaq kibuh dagal edde yabne xagoorih qokol
yanim faxximta.
Takkel cubbusnam nek faxximtam, baritto barsan maraay, elle barsan aracaay,
barsan barittooy, barseynaa kee barittô mansoof baxaabaxsa le xagoora kinnih
waqdi, ken kobox siitat inkiimil amo gacsa tohimiiy bariitobuxa inta inki maxca
kinni. Ta ceelallo tannal anuk ninni yaabâ fanah gacnah nan waqdi, xongolô
ginoh qokolu inta maxca nee taybulleem, inki xongolo ginnimtuh xongolo ginoh

13
xagar kee gublook iroh nayyaaqe ufuyih fanal tassagalle baxaabaxsa le caaloota
kinni.
/n/ xongolo ginnimtuh xongolo ginoh xagarak tassagalle baxaabaxsa le caaloota
hinnay kaadu xongolô ginoh qokol waginnek, ta xongolo ginnuh arrabak exxa
raqiid xagisnamaay, Gublook iroh nayyaaqe xongolô ginok cayli buxuxuh raaqah
yan caacay (ufuy) Garoyri adda maadah yan waqdi, Garoyri addat tan Qunxa
ariiqa (vocal fold) yesgeyyeh kah cabannah absisnam kee ellacabol, ta Gublook
yamaateh yan caacay, seecay baxa maadah yan waqdi, seecay baxa addah
rammisak, santi gabla fakka hayneh, ufuy santi gablaak gacca iyyeh santi boohak
kah yawqennah absisnaama. Ta dagal edde yabnem inkih abba haynah nan
waqdi dubuk -n- xongolo ginnimta.
Yabti xongolo ginnimtuh xongoló ginoh xagar kee Gublook iroh nayyaaqe ufuyih
fanal tassagalle baxaabaxsa le caalootah hinnay kaadu xongoló ginoh Qokolih
baxsaak ugutak lafaluk nammâ innal ginnimta. Tohim Mayangayi xongoloh Gino
Yangayyi xongoloh Gino.
Mayangayyi xongolo ginnimtah tan waqdi xongolô ginoh xagar siita xagah waqdi
yangayyi xongolo ginnah nan waqdi xongolô ginoh xagar inkinnah siita
maxaga.Ahaak gubal xongoloola elle ginnimta inna dagal edde yabne namma
aracal kurak elle ginniimaanah yanin inna nagay asmitenno.tohim
Fonolooji(Phonology)
Fonolooji inki afih xongoloola yabti addal bahtah tan caaloota cubbussa. Tah
innah nan waqdi foneetiksil inki af yaallem xiqah yan xongoloolaay, kak
ginniimah yani cubbusneeh, woo xongoloola kaadu elle ginnimtah tan gurra
cubbusneek gamadal too af kak ginniimah yan xongoloola yabti addal siitat abta

14
mamcaggaak ugutak siitat tabsaanah yanin caalootah milaagitte cubbusa. Dagal
tatrusne qasiiral mangom nublem, inki xongolo elle ginnimtanna kinni. Tah innah
nan waqdi yabti xongolok culmaak qembissi haak edde yaabak nemeetem qafar
af akak ginniima xongoloola kinni. Qagitaak xongolo ginoh amogexal nublem
kaadu mayangayyii kee yangayyi xongoloola elle ginnimtanna kinni. Uxih
xongoloola ginani caalatal elle kurrannih amo gexal, xongoloola leh tan ginanih
caalat kee aalle wayta ginanih caalatal elle kurranna nubleh.
Ta dagal edde yabne amogexaaxil inkih nublem inki xongolo dubuk sinni cagalak
leh ta ginanih caalootaa kee aalle wayta ginanih caaloota kinni. ellacabol Qafar
afak kawsiyyi cogdah amogexal xongoloolak yab elle ginniimanna nubleh. Takkel
inneh nenem, xongoloolak yab ginniimam xongoloola yabti addal elle
Faxximtannal siital kataytah waqdi kinni inneh nen. Takkel xongolok edde
yabnam is dubuk sinni cagalak leh tan caalat hinnay teetik yab ginniimuh is aki
xongoloolallih abta katayyi hinnay kaadu qokol kinni. Xongolo gaaxu kak innam
xongoloolak yab ginniimuh siitat aban mamcagga hinnay kaadu xayna kinni.
Xongolo gaaxul, xongoloola yabti addal siitat tamcuggeh hinnay kaadu
xayyowtah tan waqdi, inki xongolo sinnii kee edde tumcuggee hinnay kaadu
xayyowte xongolol bahta caalootah milaagu le. Ta inki xongolo isii kee edde
tumcuggee xongolot bahta caalootah milaagitte ahaak gubal lino amogexittel
haak ablenno.
1. Sukte xongoloo kee tanxaccee xongolo
2. Mayangayyi xongoloh gaxxu
2.1. Xongolo, xongoloytaa kee xongoloyti welu
3. Yangayyi xongoloh gaaxu

15
4. Mayangayyii kee yangayyi xongoloh gaaxu
1. SUGTE XUNGOLOO KEE TANXACCEE XONGOLO
Sukte xongoloo kee tankaccee xongolo inta maxcak addaffakoot siitat abnak
naharal, is namma luddah taniih osonuuy, enekhaytolluddi teetik,sukte
xongolooy, nammayhaytouddi teetik tanxaccee xongolo kinnih waqdi, ta namma
Luddak addaffa koot tiya tiyal ablenno. Sukte xongoloiyya enekhaytô luddak
adda cubbusnek, ta luddak Saanih lino afeytii, dumaak Sukte xongolo
iyyaanama.
Takkay immay nanu ta amogexih gubal ta luddak linom ta luddi saanih le afeyta
hinnaay goloqot kaa elle afeytisnam, Fanna inna lino tohim, ta amogexih gubal
Sukte xongolo iyyaanam, xongolo yabti addat tanxacceek dumal edde tan Caxxa
iyyaanamaay. Nammayhayto luddal lino afeytiiy, xongolo yabti addal tanxaxxeeh
tan waqdi edde tan xaccee caxxa iyyaanama, nanu ta luddak ta amogexih gubal
linom ta luddi saanih le afeyta kinni.
Sukte xonogoloo kee tanxaccee xongolo inta maxca siitat le afeyti, xongolo yabit
addat tanxacceek dumal edde tan caxxaa kee xongolo yabti addal tanxacceeh
tan waqdi edde tanx acceeh tan caxxa iyyaanama.
Ta Sukte xongoloo kee tanxacce xongolo in ta amogexak addafekoot dagal elle
nublennal anuk, ta amogexal nablem fannamaay, xongoloola yabit addal
tanxacceek duma edde sugta caxxaa kee xongoloola yabti addal tanxacceeh tan
waqdi edde tanxacceeh tan caxxa kinni. Xongoloola yabti adda siital katayak,
hinnay kaadu siitat gaaximak gexxah waqdi too siitat abaanah yanin
mamcaggaak, hinnay kaadu axawaak ugutak luk sugen caalata korisak, aki luk
suge ween qusba weewola hinnay kaadu caaloota baahan. Tahaak ugutak

16
xongoloola namma gital tankuttube to himiiy, sukte xongoloh kutbee kee
tanxaccee xongoloh kutbe. sukte xongoloh kutbe kak innamaay xongolo yabti
addal tanxacceek duma, luk sukte caalat korsekkal elle tankuttubenna
iyyaanamaay, tanxaccee xongoloh kutbee iyyaanam, xonholo yabti addal
tanxacceeh tan waqdi,yabti addat tanxacceek naharal luk sukte caalat korissi
hayteh, yabti adddat tanxcceeh tan waqdi hununuh edde tanxaccee weelol,
hinnay kaadu caaltal tankuttubeh tan waqdi elle tankuttubenna.
Sukte xongoloo kee tanxaccee xongolol xongoloola naktubeh waqdi sukte
xongoloh kutabe / / astah addat haynaah, tanxaccee xongoloh kutbe [ ] astah
addat hayna ahaak gubal sukte xongoloo kee tanxaccee xongolol qangor elle
natkube inna ceelalloolaak ugutak ablenno.
Sukte xongoloh kutbe tanxaccee xongoloh kutbe
/ tet saro / [ tessaro ]
/ ken buxa / [ kembuxa ]
/ Le abba / [ labba]
/ ma ura / [ muura ]
Ta dagal nahleh nan, sukte xongoloh kut bet yunkuttube qangor kee Tanxaccee
xongoloh kutbet yunkuttbe qangooruk adda cubbusnek, keenik foocak foocah
siitat raaqa qangor baxsa siitak elle lem inki xongolo kinni. Tah innah nan waqdii,
/tet saro / inta sukte xongoloh kutbet tunkuttube qangarah addat tan /t/
xongolo tanxaccee xongoloh kutbet tunkuttube [tessaro] inta qanagarah addal
(s) xongoloh tan, kaadu /kenbuxa/ inta sukte xongoloh kutbet tunkuttube
qangarah addat tan /n/ xongolo, tanxaccee xongoloh kutbet tunkuttbe qangarah

17
addal (m) xongoloh tan, kaadu uxih /leabba/ inta sukte xongoloh kutbet
tunkuttube qangarah addat tan /e/ xongolo, tanxaccee xongoloh kutbet
tunkuttbe qangarah addat matan qagitaak / ma ura/ inta sukte xongoloh kutbet
tunkuttube qangarah addat tan /a/ xongolo tanxaccee xongoloh kutbet
tunkuttube qangarah addal (u) xongolohtan.
Ta dagal nable sukte xongolol yunkuttube qangor ta dagal elle nablennal mannal
yankuttubem kee, tanxaccee xongolol yunkuttu be qangor kaadu dagal elle
nablennal mannal yan kuttubeemih adda cubbusnek, /tet saro/ inta sukte
xongolol tuktube qangara tannal kan tankuttubeemik sababaay, ta /tet sato/ inta
qangara naharuuk kak tanimiiy saro iyya migaq kee tet iyya aangara digloyta
kinni. Qangara - digloytak baax le addaffakoot qangara golil abennooy, awayay
dagoom kaacubbusnek, qangara digloyta iyyaanam, isih is duudekkal qangoorut
afeyta akkee kee afkan milaagu baakam xiqa digloyta iyyaanama. Afeyti milaayu
iyyaanam qangara inki gabuuk edde sukte caxxak korsa iyyaa nama.
Ceelalloh abinah sukte qangara migaaqah korsaanama, ta abinah sukte
qanagara migaaqah elle kortaanna waginnek fil inta abni qangara eyna iyya
qangara digloyti foocak edde osek fileyna inta migaaqah tan qangara takkel.
Afkan milaagu baaha qangara digloyta iyyaanam qangara edde sukte caxxa
korsekkal kemsa digloyta iyyaanama ceelalloh daga lino Saro iyya migaaqat. Tet
iyya digloyti hirriigak kafah waqdi saro iyya migaq migaaqak korekkal saro
ikoyath is iyyan numiinoh ciggiile lem yasacssee.
Qangara digloytih addaffakootuk ta gide neelleek geera /tet saro/ inta sukte
xongoloh kutbet tunkuttube qangara tannal macah tunkuttu be? innek iisa dagal
kah innennaah saro inta qangara migaaqaay, tet intam qangara digloyta kinni. ta

18
tet iyya qangarah digloyti saro iyya migaaqat yantaxawweh yan waqdi saro
ikoytak Is iyya numiinoh ciggiileh im kinnim yaybullee.
Ta tet iyya Qangara digloyti kak yemeetemiiy, tetiimi inta Is iyya numiinoh
ciggiilek ikoytiini Qangara kinniih, ta tetiimi inta ikoytiini qangara, qangara
digloytal taddigilleh waqdi tet iyya hirriiga gammit raqta sidiica xongolo yakkeeh
iimi inta xongoloola bayteh raqtaah tohih sabbatah ta tet iyya Qangarah digloyti
buxux kaak tetiimi inta Qangarak yemeeteemih sabbatah tet iyya Qangarâ
digloyti ta elle yan innal saro iyya migaaqat kemisimek ta elle sugannal /tet saro/
iyyeh kemsima.
Tohih sabbatah Qangara sukte xongolol natkubeh waqdi Qangara digloytaay
Qangarat kemsima, hirriigaak kak yemeetekkee kee elle sugenna kaak cunbbusak
natkube, Ta /tet saro/ inta sukte xongolol tunkuttube Qangara elle
tunkuttubenna nubleh waqdi, ta Qangara tanxacee xongolol [tessaro] inneh
macah natkubee? innek, Qangara tanxaccee xongolol natkubeh waqdi hununuh
afak tet elle inxicci innannal natkubem faxximtaamih sabbatah, ta /tet saro/ inta
Qangara afak innah nan waqdi ta sukte xongolol elle tunkuttube innal minnaay,
sukte xongoloh gubat tan /t/ xongolo (s) xongol abak innah tohih sabbatah ta /t/
xongolooy /s/ xongolo abak inna hununuh tet abba hayna (s) xongolol tet
natkube.
/ken buxa/ inta suket xongolol tunkuttube qangarak adda cubbu snek, is akak
tanim /ken/ iyya qangara radigloytaay /keniimi/ iyya qangarak yemeetee kee
/buxa/ iyya migaq kinniih, ta ken iyya qangarah diglotak buxux keniimi inta
qangarat yaniimih sabbatah ta qangarah digloyti sukte xongoloh. kutebel
yankuttubeh yan waqdi ken iyya digloytal yankuttubeeh buxa iyya migaaqat
kemsimah yan waqdi /ken buxa/ axcuk kemsima. Takkay immay ta /ken buxa/

19
inta qangara innah nan waqdi /n/ xongolo edde matanxaccaay,/n/ xongolo (m)
xongoloh korteh tanxacceemih sabbatah, ta qangara tanxaccee xongolol
natkubeh waqdi ta /n/ xongolooy /m/ xongoloh korteh tanxaccee (m) xongolo
abak natkube. Kaadu /le abba/ inta sukte xongolol tunkuttube qangarak adda
waginnek, /abba/ iyyaanam migaaqaay /le/ iyya qangarâ digloyti /abba/ usug
iyya numiihoh ciggiile lem yayballeeh waqdi /le abba/ inteh maxanxaxxaay
[labba] inteh tanxaccee.
Ellacabol /ma ura/ inta qangarak /ma/ digloyti yayballayem akaalaf kinniih ta
/ma/ iyya akaalaf qangarah digloyti dubuk is duudk soolam maxiqaay, qangoorut
qokkolsima. ta qangarah digoloytak buxux. /ma/ kinniih. ta /ma/ iyya qangarah
digloyti /ken/ iyya qangarah digloyti /keniimi/ inta qangarak kah yemeetenah
usuk kak yamaate qangaraay ragid edde le mali.
Takkay immay ta qangarah digloyti /ura/ inta qangarak hirrigâ gammik gaaximah
hinnay kaadu yantaxawweh yan waqdi /a/ xongolooy /m/ xongolok hirrigat tani
tanxacceeh waqdi (u) xongoloh tancacceeh. Tohih sabbatah sukte xongoloh
kutbe [muura] inten tankuttube.
Ta dagal nuble sukte xongoloh kut bee kee tanxaccee xongoloh kutbel,
xongoloola yabti addal siitat abta mamacaggaak hinnay kaadu gaaxuuk ugutak
luk suge ween caalataay,weelooy hinnay kaadu caxxaay edde gacaana nubleh.
Takkel nablem xongoloola siitat tamcaggeeh hinnay kaadu gaaximtah tan waqdi
bahta caalootahmilaagi xongoloola yabti addal siitat abta mamcaggaat siital
bahta caalootahmilaaguk garab kinni. Tah innah nan waqdi takkel xongoloola
yabti addal tanxacceehtan waqdi edde korta QafarAfih xongoloolak iroh tan
caaloota taniimih sabbatah ta caaloota katayak ablenno.

20
Xongoloola yabti addal siitat abta axawaak,mamcaggaak hinnay, kaadu gaaxuuk
ugtak bahtah tan caalootak garabdagal sukte xongoloh kutbee kee tanxaccee
xongoloh kutebel elle nublennal anuk, uxih xongoloola yabti addal siitat abta
axawaak ugutak, siital baahan caalootahmilaagi Qafaraf akak xissima 22
xongolook iroh tan xongoloola yakkeh waqdi le.
Ta xongoloolaay, xongoloola yabti addal siitat abta gaaxut temeete Qafar af edde
yaankuttube 22 Iroh tani edde firisna hinnay kaadu natkube wara aalle
waynaamih sabbatah ta xongoloola edde fiirisna qusba waroori daabisnam nek
faxxiimele ahaak gubal xongoloola , yabti addal siitat abta gaaxuuk ugutak Qafar
afih 22 waraak iroh yakken xongoloola tahaak gubal ablennoh waqdi, ta
xongoloola taaxacceeh tan waqdi edde tanxaccee caxxal edde firsimta hinnay
kaadu tankuttubbe wara aalle waynaamih sabbatah qusba waroori firisneek
ganadal, tanxaccee xongoloh kutbel ken atkubennoy, away ahaak gubal sukte
xongoloh kutbel ken ablenno.
Ceelallo
Sukte xongoloh kutbe.
/ Qnangara /
/ ankacis /
/ yunfuleh /
/ Ku abba /
/ tu abte /

21
Ta daga sukte xongolol yunkuttube qangoor uk addat tan xongoloola, ta elle
yunku ttuben innah miyanxaccanaay, aki caaloo tal yanxaccen. Ta dagal lino
qangooruk / qangara/ inta qangarak elle tanxacceennal tet axcuk cubbusnek, ta /
qangara/ inta qangarak addat tan /n/ xongolo duma /n/ xongolo elle
tanxacceennal matan xaccaa.
Tah innah nan waqdi, duma /n/ xongolo tanxacceeh tan waqdi, arrabak exxa
riqid nek xagak sukteh waqdi ta /qangara/ inta qangara afak innah nan waqdi /n/
xongoloh ginoh arrabak exxa riqid nek maxaktaay, xabcin qangar nek xakta, too
waqdi /n/ xongolo ta qangarah addal elle xissiimak sukte riqiidil xissiimaanam
cabteeh /k/ xongololiih xabcin qangaral xissii maanamih caalat bahte, ta /n/
xongolok elle ginnimtanna xongolo ginoh golil elle nublennal is riqiidil
xissimataah, sanak tawqhhe anayle xongolo kinnih waqdi ta qangarah addal
tanxacceeh tan waqdi riqiidil xisiimaanam cabtaah /k/ xongolollih xabcin
qangaral xissiimaanam bahtaah sanak tawqeeh anay le xongoloh tan.
Ta /n/ xongolo / qangara/ inta qangarah addal tanxecceeh tan waqdi le xongolo
ginoh qokol teetik, xabcin qangaral xissimta, sanak tawqe ,anayle xongolo
iyyaanama.
Tahak dumal Qafar afih xongoloolah addal ta xongoloh ginoh qokolut xissimta
xongolo luk suge wayneemin sabbatah tet edde fiirisina wara luk masuginno.
Takkay immay tahaak wadir ta xongolo /ñ/ warat firisenno. /ankacis/ inta
qangarah addat tan /n/ xongolo uxih tanxacceeh tan waqdi xabcin qangaral
xissimta sanak tawqe anayle xongoloh tanxacceeh, ta xongolo dagal fiirisne /ñ/
warat fitsimta.

22
/yunfuleh/ inta qangarah addat tan /n/ xongolo, tanxacceeh waqdi, uxih riqiidil
xissiimaa namih xisneh arac cabtaah /f/ donogololluk. Gubi soktoo kee dagâ-
moddinal xissiimaanamih caalat baktaah, takkay immay ta /n/ xongolo aki
xongolo ginoh qokolih caaloota macabtaay, sanak tawqe anayle gubi soktoo kee
daga-moddinal xissimta, uxih sanak tawqeeh, gubi soktoo kee dagamoddinal
xissimataah anayle xongolo ginoh qokolut ginnimta xongolo duma lino 22
xongoloolah addat tan xongolo aalle waynaamih sabbatah uxihta xongolo /n/
warat fiirisenno.
/ku abba/ inta qangara tanxacceeh tan waqdi /k/ xongoloy xabcin qangaaral
xissimtaah, afak bakaqteh tawqeeh anay siini xongoloh matan xaccaay, ta
caalotallih Sokto maroh caalat ossittaah, too waqdi ta /k/ xongoloy dubuk xadcin
qangaaral xissiimak sukte uxih xabcin qangaaral xissiimak, kaadu namma soktol
xissiimaanamih caalat ossitteeh, ta xongolo ta qangarah addal tanxacceeh waqdi
sokto maro teetih bahsiisak kaadu xabcin qangaaral arrabak buxuxul tet xisak
anay sinnuk tet nayyaaqe.
Taway duma Qafár afih xongoloolah addal /k/ xongoloy xabcin qangaaral
xissimtaah, bakaqteh tawqeeh anay sinni xongoloh, ginoh qokoolut xissimta
linokkalah /k/ xongoloy inki waqdi namma aracal xissiimak tawqeh iyya luk
masuginno. Tah innah nan waqdi /k/ xongolooy xabcin qangar kee namma soktol
inki waqdi xissiimak bakaqteh tawqeey anay sinni luk suge wayneemih sabbatah
ta xongolo ahaak wadir /kw
/ inta wara fiirisenno.
Uxih /tu abte/ inta qangarah addal naharat tan /t/ xongolo ta qangarah addal
tanxacceeh tan waqdi duma naaxige riqqiidil xissimataah bakaqteh tawqe, Anay
sinni xongoloh matanxaccay, ta sidiica xongolo ginoh qokolut sukto maroh caalat
ossittaah too waqdi ta xongolo riqiidil xissimtaah kaadu namma soktol, namma

23
sokto maro teetih baahak xissimtaah, bakaqteh tawqeeh anaysinnuk tanxaccee
xongolo take, ta xongolo /tw
/ astal hinnay kaadu waral fiirisimta.
3. Morfolooji(Morphology)
Morfolooji kak iyyaanam yabti rakiiboh exxay qangooruk xisneey, qangor kak
xissiimah yan qangarâ digloytaa kee qangooruk fantaaxaw cubbusa saayinsi. Qagara
kak iyyaanam xongoloolâ kobuxut xissimtaah, afeyta leeh dubuk is cagalak sultam
dixtaama. Qangarâ digloyta kak iyyaanam dubuk is cagaak soltam duude sinnih
xongoloolak kobuxut xissimtaama. Is dudda leh yan afeytaay dubuk cagalta taallem
ma dudda. Qangarak ceelallo neh takkem xiqtam qale, daqaara, kuta, cul, qid, qisi,
diti, ww tanih tanim kinnih tan waqdi qangarâ digloytih ceelallo neh takkem xiqtam
eela, eyna, eyyo, wa, enno, ele, ww. Ta dagal nableh nan ceelalloolak qangor aracak
daffesne ceelalloola afeyta leeh dubuk soltam duddam kinniimih sabbatah ken
cednam dudnah. Takkay immay qangarâ diglotih aracak daffesneh nan ceelalloola
dubuk afeyta leemiiy cednam dude wayna kinniimih sbbatah nagay ken kah nasmiteh
nan innah qangoorut ken xakabak ablenno.
Ceelallo:-
Gita gititte
Kemo
1. Wadirit kafa gexenno aydakaakanis-iyya
2. Foocat kafa magexa tetsaro
Qangarak rakiiboh raqta luddite
1. Digilu
2. Qangara digloyta

24
3. Digloyti welu
Qangarâ digloyti namma aracal kurruuma:- tohim
1. Afkan igloytaa kee
2. Afeyti digloyta kinnon
1. Afkan digloyta
kak iyyanam inki qangarat osah yan waqdi qangara yabti rakiibok yabti exxaaxik kah
aakabuk sugte exxak gexsi exxa fan korse waa digloyta kinni.
Ceelalloh:- gexeyyo , gexah, gexeh
Cabteh, caben
Gaboobi
2. Afkan digloyta
kak iyyanam inki qangarat osah yan waqdi qangara yabti rakiibok yabti exxaaxik kah
aakabuk sugte exxak gexsi exxa fan korsa qangarahdigloyta kinni. Takkel taakubeh
tan qangara qusba qangara takkem duddah. Toh iyyaanam luk sugteh tan afeta inki
katuuk korisak qusba afeyta bahta.
Ceelalloh:- gexeyna ,
Cabeyna
mudeyna
compounding
1. Endo ceneric ( namma qangara kak ginnimta afeytat axaw leemi)
Qayso qari

25
qasbot ˘ ayni
2. Exo centerik ( namma qangara kak ginnimta afeytat axaw aale wama)
arhot abba
ullat ina
amotala
qangorqagaaqagu
cutam coteh
kuramkureh
qanxixxiseh
qidamqideh
gexam gexeh
yududduureh
solansooleh
qangoruxuxxoosiyya
XIBAFTO = xintimaay baritto, afto elle geyak bartan araca
CD = (compact deski)
AC = air conditioner
Qangor exxaaxi
YANGILI =yangayyi ilimu

26
Yabti exxaaxi
1. Migaaqa
2. Weelo
3. Abina
4. Abni gurra
5. Cakkumu
6. Yascassi
7. Yasgalli
8.
Qangor elle xissimah yan gurritte
1. Migaq + migaaqa
2. Abinaa + migaaqa
3. Migaq + abina
4. Weelo + migaaqa
1. Seeceyna
Seeceyna seeceyna kak iyyaanam ……….
Ta yabtih exxa kataytahtan ginoo kee rorsi caalat leh tan exxa kinni
1. Ta yabtih exxa tiinook manga fan kortah tan waqdi/ wa/. itte/ /iiti/ eela
/uuta/, ossitta
2. Maxcah addat abeyna takke
Taham aysuk baxxaqisnuh kataytah tan ceelalloola wagitnay

27
1. Tiino manga
Gali galwa
Qari qarwa
Gita gititte
Iba ibitte
Gile gileela
2. Maxcah addat abeyna takke
Ceelallo:- Macammad maaqo yokme
Macammad abeyna
Seeceynnah ubka
Abini buxuxuk taakube seeceyna. Kak iyyanam qangarak buxux abini addat is
xiqah yan afeyta luk sugtah tan xongoloolah aglet xissimta. Abinat baxaabaxsa le
qangara digloyti xakbiimak seeceyna fan korsa waqdi taakubeh tan seeceyna. Ta
caalat nagay siinih iffosnuh kataytah tan ceelalloola siinih xayyoysenno.
Ceelallo: 1
Abina osa digloyta tookobe seeceyna
Qid - eyna /qideyna/
Mud /mudeyna/
Barit /barteyna/
Gex /gexeyna/
Ceelallo 2
Qid - iyya /qidiyya/
Mud /mudiyya/

28
Barit /bartiyya/
Gex /gexiyya/
Ceelallo 3
Qid - o /qido/
Mud /mudo/
Barit /baritto/
Gex /gexo/
Ta dagal nableh nan sidiica ceelallol abinah sugteh tan qangara seeceyna fan
tadaaruh ossahtanih tannin:- /-eyna/, /-iyya/,/-o/ kinni
Buxux kak Seeceynaa kee weelo kinnih yan qangor –iino edde ossah tan waqdi
taakubeh tan qangara tahaak gubal ablenno
4. Sintakis
Sintakis kak yaanam, qangooruk maxca-maafo elle xissimta gaanun gurrih kusaaqa.
Ta exxa, maxca-maafoh addat qangor yaakumik ciggiiliiy, maxca-maafok xiso kee,
qangor fanih fantaaxawaay, yabti exxaaxi kee, kalah tan maxca-maafoh exxaaxi
qadoyisa.
Ceelalloh:
5. Semantikis
Semantikis kak yaanam, morfumuuy, qangara kee, maxca-maafo leh tan maqnah
fantaaxawihkusaaqa.
Ceelalloh:
Morfim: free and bound: bad (badly)

29
1) Heteronym: qangooruy inki innal fiirimaah baxsa le gurral kawsima. Ceelalloh:
Ingliizih afat,(dove the bird and dove the past tense of dive)
2) Synonym: qangooruy inki maqna yaceeh baxsa le xongolo le. Ingiliizih afat
(“couch and sofa”)
3) Antonym: qangooruy siital saduh tan maqna yace.
Complementary pairs: alive and dead
Gradable pairs: big and small (no absolute scale)
4) Hyponym: qangooruy siitat xayi maqna yacee (qisi, qidi, walqini, badi –bisu )
inkih bisu qaddoysa. are all hyponyms of "color")
5) Metonym: qangooruy inki maqna yaceeh qangara faxot aki qangar akak gactu
duudah iyya. Ceelalloh: Ingiliizih afat, (jock used for athlete, Washington used
for American government, crownused for monarcy)
6. Piragmatikis
Piragmatikis kak yaanam, yab edde yekkeh yan caalatak ugutak, yaabak maqna
kusaaqisa. Ta exxa, yemeexege yab, yemeexege waktit yeceh yan maqna
wagittaama.
Ceelalloh:
Knowing a language encompasses this entire system, but this knowledge (called
competence) is different from behavior (called
performance.) You may know a language, but you may also choose to not speak it.
Although you are not speaking the language,
you still have the knowledge of it. However, if you don't know a language, you
cannot speak it at all.
Comptense:

30
Sahdayti isi afay edde yaabak, ta dagal edde yabneh nann exxaaxil (fonoloojiiy,
morfoloogiiy, sintakisiiy, semantikis kee, piragmaatikis) leh yan ixxiga tascassemi.
Comptense gaanunuk ugut abak, sahdayti baxaabaxsa le maxcooci siitak elle
baxisaah, yaaxiigeeh, yaabam elle xiqah tonnah kaadu, yabti rakiibok taqabi elle
yasmitem xiqah yan ixxiga caddo tascasseemi.
Ceelalloh:
D. H. Hymes: communicative competence
Performance:
Kak yaanam, inki inki wak num, af yaaxigeenimih edde yaabam faxewaam takkeh.
Tonnah kaadu, num afat yaabe waamah, af yaaxigem xiqah. Tah caalatam
performance xiqsita.
M. A. K. Halliday: Linguistic potential and actual linguistic behavior
Ceelalloh:
Af-wag(arraaba-wag) naba exxaaxi (macrolinguistics)
Psycholinguistics:
Kaka yaanam, af kee saykolojik fantaaxaw kusaaqa. Tah yaanam, sahdayti
misenkacat antafaquk, afat yaabah, bartah yan wak, elle bartah yan gexsitiiy; sahda
af mannal baritaah tanmi qaddossa exxa.
Sociolinguistics:
kak yaanam, inkih yan af kee ayyunti leh yan fantaaxawih kusaqa. Ta exxa
kusaaqissam, af ummatah addal leh yan ayfaf kee, ayyunti leh yan baxaabaxsa le
weeloolaay; tonnah kaadu, ayyunti baxaabaxsa le afittel leh yan tu-mabul.

31
Appliedlinguistics:
kak yaanam, af kee afti barittoh kusaaqa wagittaama. Tohumuuy, afa baaxoh af
bartaanah barsaanam
Antropolojicallinguistikis:
kak yaanam, sahdayti leh yan baxaabaxsa le qaadaay; af leh yan baxsa kee ayfaf
angaarawih kusaaqa.

Linguistics qafar af

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Linguistics qafar af