Μέρος Α΄ Ιστορική Ανασκόπηση : Από την υποχρεωτική στείρωση των σχιζοφρενών στο ολοκαύτωμα Μέρος Β΄ Αναδρομή στο έργο του M. Foucault i. Οι πειθαρχικοί και ρυθμιστικοί μηχανισμοί της εξουσίας ii. Το παράδειγμα της σεξουαλικότητας iii. «Βιο-εξουσία» και ρατσισμός iv. Ναζισμός: Η επιβολή του θανάτου ως «τελική λύση» και ως ολοκληρωτική αυτοκτονία v. Η «βιο-εξουσία» ως απαραίτητο συστατικό για την εδραίωση του καπιταλισμού Μέρος Γ΄ Σύγχρονες εκφάνσεις της «βιο-πολιτικής»

1. 1
Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΟ Γ’ ΡΑΪΧ:
Η εξόντωση της μη κανονικότητας ως «κοινωνική πολιτική»
Αντρέας Παπαλέξης
Φραγκίσκος Φιλιππαίος
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ:
«ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ»
Τίτλος σεμιναρίου: Ιατρική και Ψυχιατρική στον 20ο αιώνα. Κριτικές προσεγγίσεις
Επιβλέποντες καθηγητές: Βάσια Λέκκα, Γιώργος Παπαδόπουλος

2. 2
Περιεχόμενα:
Μέρος Α΄
Ιστορική Ανασκόπηση : Από την υποχρεωτική στείρωση των
σχιζοφρενών στο ολοκαύτωμα 3
Μέρος Β΄
Αναδρομή στο έργο του M. Foucault
i. Οι πειθαρχικοί και ρυθμιστικοί μηχανισμοί της εξουσίας 12
ii. Το παράδειγμα της σεξουαλικότητας 14
iii. «Βιο-εξουσία» και ρατσισμός 15
iv. Ναζισμός: Η επιβολή του θανάτου ως «τελική λύση» και ως
ολοκληρωτική αυτοκτονία 17
v. Η «βιο-εξουσία» ως απαραίτητο συστατικό για την εδραίωση του
καπιταλισμού 19
Μέρος Γ΄
Σύγχρονες εκφάνσεις της «βιο-πολιτικής» 21

3. 3
Μέρος Α΄
Από την υποχρεωτική στείρωση των σχιζοφρενών στο ολοκαύτωμα
Η σχέση ιατρικής, ψυχιατρικής και ναζισμού έμεινε για πολλά χρόνια ένα καλά
κρυμμένο μυστικό, μια κουβέντα η οποία δεν έπρεπε να γίνει. Στο όνομα της
Επιστήμης έγιναν τα πιο απάνθρωπα εγκλήματα, εγκλήματα τα οποία – για να
είμαστε ειλικρινείς – δεν αφορούν μόνο το ναζισμό, αλλά όπως θα αναφερθεί και
παρακάτω και τις κατ’ όνομα δημοκρατίες της Δύσης. Η «δυσκολία» ανάλυσης και
εμβάθυνσης στο συγκεκριμένο αντικείμενο έγκειται, σε μεγάλο βαθμό, στο γεγονός,
ότι σε κάθε επιστημονική δραστηριότητα δεν αναγνωρίζεται το ιδεολογικό φορτίο
που αυτή φέρει, μια υποχρέωση που τα χρόνια που ακολούθησαν το B’ Παγκόσμιο
Πόλεμο ξεχάστηκε σκόπιμα – αλλά και ακούσια – μιας και στο όνομα της νέας
εποχής που ανοιγόταν, τα εγκλήματα, αφού δικάστηκαν, μπήκαν στο χρονοντούλαπο
της ιστορίας και επιλέχθηκε η πολιτική της λήθης.
Η ιατρική αποτέλεσε σημαντικό κορμό της διάρθρωσης του ναζιστικού κράτους
καθώς τουλάχιστον το 1/3 των ιατρών ήταν οργανωμένοι στο ναζιστικό κόμμα και
όχι απλοί ψηφοφόροι του. Έτσι στις 30 Ιανουαρίου 1933, όταν ο Χίτλερ και το
εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα του NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche
Arbeiterpartei) ανέβηκαν στην εξουσία και ο κόσμος τους υποδέχθηκε με
ζητωκραυγές, οι γιατροί έθεσαν σε μεγάλο ποσοστό τις υπηρεσίες τους στον Φύρερ:
«Με ειλικρινή ευχαρίστηση οι Γερμανοί γιατροί θέτουν εαυτόν εις την υπηρεσίαν της
μεγάλης πατριωτικής προσπάθειας και υπόσχονται να υπηρετήσουν το καθήκον τους
με πίστη ως λειτουργοί της εθνικής υγείας»1
. Και αυτό λάμβανε χώρα τη στιγμή που,
όπως ανέφερε ένα δημοφιλές σλόγκαν της εποχής, «ο εθνικοσοσιαλισμός είναι
εφαρμοσμένη βιολογία». Αυτός ο τρόπος σκέψης είχε τις ρίζες του σε ιδεολογίες
ρατσισμού και βιολογικού ντετερμινισμού που υπήρξαν δημοφιλείς τόσο στη
Γερμανία όσο και διεθνώς. Στο πλαίσιο του Γ’ Ράϊχ, καθ’ όλη τη διαδικασία
εξόντωσης ομάδων πληθυσμού, συναντάμε την αλληλεξάρτηση των διαδικασιών
αυτών με ψευδο-επιστημονικά επιχειρήματα περί γονιδιακής θεραπείας και τις
θεωρίες του βιολογικού ντετερμινισμού. Αρκετά χρόνια πριν, όμως, στη Γερμανία
1
C. Paul, C. Feyeraben, Masters of Life and Death – Medicine in the Third Reich, documentary
produced by Gruppe 5 Filmproduktion Gmbh Cologne for ZDF.

4. 4
αλλά και στις Η.Π.Α ένα ανερχόμενο ρεύμα ευγονικής είχε αρχίσει να αναπτύσσεται.
Σύμφωνα με τον A. Viallard2
το σημείο εκκίνησης θα πρέπει να αναζητηθεί στις
θεωρίες περί ευγονικής που ήταν στη μόδα ήδη στις αρχές του αιώνα και
φιλοδοξούσαν να αντικαταστήσουν τη δαρβινική «φυσική επιλογή» με την επιλογή
που θα οργανωνόταν από τον άνθρωπο («τεχνητή επιλογή»). Η στείρωση αποτέλεσε
το πρώτο «σχήμα επιλογής» που εφάρμοσαν οι Ναζί ως μέτρο αρνητικής ευγονικής,
με τους σχιζοφρενείς να αποτελούν τους πρώτους που έλαβαν την «προληπτική
θεραπεία», όπως διατεινόταν ο ψυχίατρος Meyer- Gross κάτοχος της έδρας της
ψυχιατρικής στη Χαϊδελβέργη το 1933. Ήδη, τις προηγούμενες δεκαετίες, ένα
κομμάτι της γερμανικής επιστημονικής κοινότητας γλυκοκοίταζε προς τη Δύση και
τα επιτεύγματα των Η.Π.Α στην καταγραφή και διαχείριση των εκατοντάδων
χιλιάδων μεταναστών. Το Ellis Island αποτέλεσε το πρώτο πεδίο ξεκαθαρίσματος των
«υγιών» και «καθαρών» μεταναστών από τα «απορρίμματα» που έπρεπε να
επιστρέψουν πίσω στις πατρίδες τους. Σημειωτέον ότι Έλληνες και Ιταλοί, σε
αντίθεση με τους Βορειοευρωπαίους, καταγράφονταν ως «μη λευκοί»,
χαρακτηρισμός που απευθυνόταν όχι στο χρώμα του δέρματος, αλλά στην κοινωνική
τάξη και αντίληψη περί αυτής. Κι ενώ τα προγράμματα στείρωσης ήταν ήδη γνωστά
στις Η.Π.Α., και η κληρονομικότητα και μελέτη των γενεαλογικών δέντρων στην
αναζήτηση «προβληματικών γονίδιων» μια προσφιλής ενασχόληση για το μέσο
αμερικανό πολίτη στη Γερμανία υπό την επικράτηση της μεθοδικά οργανωμένης από
τους Ναζί γραφειοκρατίας, το πρόγραμμα στείρωσης των Γερμανών πήρε μια
πρωτοφανή έκταση. Εκτιμάται ότι ο αριθμός των ανθρώπων που στειρωθήκαν
κυμαίνεται στις 200 με 300 χιλιάδες άτομα (σχιζοφρενείς, επιληπτικοί, αλκοολικοί,
κ.ά.).3
Μεταξύ των σημαντικότερων ζηλωτών του προγράμματος στείρωσης υπήρξε
και ο ψυχίατρος Ernst Rüdin, μαθητής του Kraepelin, σημαντικού ψυχιάτρου της
εποχής και συν-ιδρυτή της «Γερμανικής Εταιρείας Φυλετικής Υγιεινής».
Εάν η στείρωση υπήρξε το πρώτο μέτρο ευγονικής που πάρθηκε από το ναζιστικό
καθεστώς, η ευθανασία αποτέλεσε το αμέσως επόμενο. Το μέτρο αυτό δεν ήταν
αποδεκτό στον υπόλοιπο κόσμο, σε αντίθεση με την στείρωση που ήταν ήδη αρκετά
διαδεδομένη και σε άλλες χώρες της Δύσης και, σε αρκετές πολιτείες των Η.Π.Α.
Από το 1895, ένα βιβλίο του Adolf Jos,3
με τίτλο Το δικαίωμα στο Θάνατο, επεδίωξε
την ιατρική θεμελίωση και, ως εκ τούτου, τη νομιμοποίηση των φωνών που
πρόβαλλαν σαν αίτημα την ευθανασία, αλλά επίσης, και στο όνομα της υγείας του
2
A. Villard, «Ψυχιατρική την περίοδο του ναζισμού», Τετράδια Ψυχιατρικής, 47: 30-47.
3
Agostino Pirella, «Χαριστικοί Φόνοι και ναζιστική γενοκτονία, Η ευθύνη των ψυχιάτρων», Τετράδια
Ψυχιατρικής, 47: 48-53.

5. 5
λαού, τον αφανισμό όλων εκείνων που το κράτος δεν θεωρούσε χρήσιμους: των –
όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος – «άδειων ανθρώπινων λοβών των οποίων η
ύπαρξη είναι ένα νεκρό σημείο», δηλαδή, όλων εκείνων που είναι σε μια κατάσταση
«ψυχικού θανάτου». Αυτών που σύμφωνα με τον ψυχίατρο Alfred Hoche, καθηγητή
ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Freiburg, ζούσαν μια ζωή ανάξια να τη ζει κανείς.
Ο Hoche μαζί με τον Karle Binding καθηγητή Δικαίου του πανεπιστημίου της
Λειψίας, συνέγραψαν το 1920 το βιβλίο Η Νομιμοποίηση Αφανισμού της Ζωής που
είναι ανάξια να βιωθεί (Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens), το
οποίο αποτέλεσε και τη Βίβλο των οπαδών της ευθανασίας, βασικό ιδεολογικό
υπόβαθρο των μετέπειτα πρακτικών που εφαρμόστηκαν αρχικά σε ψυχασθενείς και,
στη συνέχεια, σε άλλες ευάλωτες κοινωνικά ομάδες, με αποκορύφωμα τη μαζική
εξόντωση των Εβραίων – θα επανέλθουμε στο βιβλίο αναλυτικότερα παρακάτω.
Σύμφωνα με τον A. Viallard, ο υπουργός Υγείας της Βαυαρίας, καθηγητής Schultz,
διακήρυττε ότι η στείρωση δεν αρκεί και ότι η εξολόθρευση των «καλοηθών»
ψυχασθενών και των εγκληματιών που υποτροπίασαν ήταν απαραίτητη. Από το 1934
και μετά, η προπαγάνδα έβαλε τα δυνατά της για να επιβάλει στη σκέψη του μέσου
Γερμανού ότι μια κατάχρηση φροντίδας σε ορισμένα άτομα αποτελούσε μια
τερατώδη παραβίαση του νόμου της φυσικής επιλογής και ότι το να απαλλάξει κανείς
κάποιον από τη ζωή με ανθρωπιστικές μεθόδους θα ήταν ίσως η πιο ενδεδειγμένη
λύση.
Πηγή:http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/volkundrasse1936-8.htm (Calvin College,
German Propaganda Archive)

6. 6
Προπαγανδιστική αφίσα του 1934.σύμφωνα με την οποία κάποιος που πάσχει από μια γενετική
ασθένεια, κοστίζει στο κράτος κατά μέσο όρο 50.000 μάρκα μέχρι τη στιγμή που θα φτάσει το
60ο
έτος της ηλικίας του, ποσό το οποίο επιβαρύνει τον Γερμανό υγιή πολίτη.
Εξάλλου, ο ίδιος ο Hoche επέμενε ότι η πρακτική της ευθανασίας ήταν βαθύτατα
πολιτική και σε πλήρη αρμονία με την ηθική της ιατρικής.4
Η όλη διαδικασία της
εξόντωσης βασίστηκε σε έναν τεράστιο γραφειοκρατικό μηχανισμό στον οποίο
συμμετείχαν ή έλαβαν γνώση εκατοντάδες χιλιάδες κόσμου. Αρχικά, το πρόγραμμα
εξόντωσης εκείνων που η ιατρική είχε, σύμφωνα με τον Χίτλερ, αφήσει
καταχρηστικά να διαφύγουν, ανέλαβαν γιατροί που χαρακτηρίζονταν από φανατική
προσήλωση στο ναζιστικό κόμμα, όπως ο γιατρός των SS Grawitz, o ψυχίατρος
Mennecke, ο παιδοψυχίατρος Pfannmüller, ο οφθαλμίατρος Unger, αλλά και μια
πλειάδα καθηγητών ψυχιατρικής. Ήδη, από τον Ιούλιο του 1939, το πρόγραμμα
ευθανασίας παιδιών μπήκε σε εφαρμογή, με τα πρώτα θύματα να ανέρχονται στις
5.000, και κορυφώθηκε με το επαίσχυντο πρόγραμμα Aktion-T4 που αφορούσε τους
ενήλικες και το οποίο ξεκίνησε επίσημα την 1η
Σεπτεμβρίου 1939. Όπως ήδη
αναφέρθηκε παραπάνω, το ναζιστικό καθεστώς είχε ήδη έναν γραφειοκρατικό
σκελετό που επέτρεπε την άμεση κατηγοριοποίηση των ασθενών με την καταγραφή
τεσσάρων κατηγοριών: α) εκείνων που έπασχαν από παθήσεις που τους καθιστούσαν
ανίκανους προς εργασία, β) εκείνων που είχαν μείνει πάνω από πέντε συναπτά έτη σε
ίδρυμα, γ) των ψυχασθενών που κρατούνταν και δ) των ασθενών οι οποίοι δεν ήταν
από γερμανικό αίμα.
Η πολιτική των ναζί όσον αφορά την υπαγωγή της ψυχιατρικής στη γενικότερη
αντίληψη της νέας τάξης που ήθελε να εγκαθιδρύσει δεν αποτελεί μία λοξοδρόμηση
της ιστορίας, ούτε μία πεπερασμένη και χρονικά οριοθετημένη κατάσταση εξαίρεσης.
Πατάει γερά στην παράδοση που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ήδη από τα τέλη του
19ου
αιώνα στους κόλπους της ψυχιατρικής τόσο στη Γερμανία όσο και στη Δύση
γενικότερα. Το αναμφισβήτητο γεγονός είναι πως το εθνικοσοσιαλιστικό Ράιχ
σηματοδοτεί τη στιγμή κατά την οποία η ενοποίηση ιατρικής και πολιτικής, που
αποτελεί ένα από τα πιο ουσιώδη χαρακτηριστικά της νεωτερικής «βιο-πολιτικής»,
αρχίζει να προσλαμβάνει την ολοκληρωμένη μορφή της. Το γεγονός αυτό
4
M.Von Cranach, «Η ευθανασία στους ψυχασθενείς κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Γερμανία»,
Τετράδια Ψυχιατρικής, 47: 54-60.

7. 7
συνεπάγεται ότι για πρώτη φορά η απόφαση περί της ζωής δεν εκπορεύεται καθαρά
από πολιτικά κέντρα, αλλά μετατοπίζεται σε ένα αρκετά πιο διευρυμένο πεδίο, όπου
η ιατρική εξουσία-γνώση δανείζει τις μεθόδους και πρακτικές της. Για πρώτη φορά
στην ιστορία της ανθρωπότητας, και μάλιστα με μεγάλη ένταση, «το βιολογικό
αντανακλάται στο πολιτικό».5
Γύρω από αυτήν την προβληματική, οι ψυχασθενείς
και γενικότερα οι διανοητικά ασθενέστεροι βρέθηκαν στο επίκεντρο.
Ήδη από τα τέλη του 19ου
αιώνα, οι θεωρίες περί κληρονομικότητας και ειδικότερα η
θεωρία του εκφυλισμού έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο στους κόλπους της ψυχιατρικής. Η
ευγονική και η θεωρία του εκφυλισμού,6
όπως την επεξεργάστηκε ο Richard von
Kraft-Ebing, αποτέλεσαν το κύριο ερμηνευτικό εργαλείο της γερμανικής
ψυχιατρικής, ενώ δημιούργησαν το κατάλληλο πλαίσιο για την περαιτέρω ανάπτυξή
τους. Στις αρχές του 20ού
αιώνα, ευγονιστές γιατροί, με κυρίαρχους τους Alfred
Ploetz και Wilhelm Schallmayer, συνέδραμαν τα μέγιστα στην εδραίωση των
ευγονικών θέσεων στους κόλπους της γερμανικής κοινωνίας και, ταυτόχρονα, στην
ταύτιση της κοινωνικής πολιτικής με την επίτευξη και διαφύλαξη της σωματικής και
διανοητικής ευρωστίας των πολιτών.7
5
Μ. Foucault Ιστορία της Σεξουαλικότητας. 1. Η Δίψα της Γνώσης, μτφρ. Γ.Ροζάκη, Αθήνα: Κέδρος,
1978, σελ. 174.
6
Θεωρία που διατυπώθηκε από φρενολόγους (αρχικά από τον B. A. Morel και, στη συνέχεια, από
τους V. Magnan και Legrain), στα μέσα του 19
ου
αιώνα στη Γαλλία. Η θεωρία αυτή στηρίχτηκε στην
αρχή της μεταδοτικότητας του λεγόμενου «κληρονομικού ελαττώματος». Αποτέλεσε τον πυρήνα της
ιατρικής γνώσης, σχετικά με θέματα που αφορούσαν την ανωμαλία ή την τρέλα, και επηρέασε, σε
σημαντικό βαθμό, τις θεωρίες και τις πρακτικές του ευγονισμού.
7
S. Faith Weiss, Race Hygiene and National Efficiency. The Eugenics of Wilhelm Schallmayer, Berkeley,
Los Angeles: University of California Press, 1987, σελ. 17-23.

8. 8
Πηγή: http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/volkundrasse1936-8.htm (Calvin College,
German Propaganda Archive)
Προπαγανδιστική αφίσα του ναζιστικού καθεστώτος, το 1934. Στον τίτλο αναγράφεται: «Η
στείρωση είναι απελευθέρωση, όχι τιμωρία». Παρακάτω απεικονίζονται τρία παιδιά με ειδικές
ανάγκες με μια λεζάντα που θέτει το ερώτημα του ποιος θα ήθελε να είναι υπεύθυνος για κάτι
τέτοιο.
O Ploetz, ήδη από το 1895, εισήγαγε τον όρο «φυλετική υγιεινή» («Rassenhygiene»),
όρος ο οποίος θα αποτελέσει τον βασικό πυρήνα και θεμέλιο λίθο της γερμανικής
ψυχιατρικής στα αμέσως επόμενα χρόνια, ενώ ο Schallmayer χαρακτηριστικά
υπογράμμιζε ότι «ο ψυχασθενής συνιστά ένα τεράστιο βάρος για το κράτος». Στη
συνέχεια, το 1908 ιδρύεται το «Archiv fur Rassenhygiene», το οποίο αποτέλεσε το
κεντρικό όργανο του γερμανικού ευγονισμού και όπου οι επιστήμονες εργάζονταν για
να αποτρέψουν το ψυχολογικό και βιολογικό κατρακύλισμα του γερμανικού έθνους.
Τα πρώτα αυτά βήματα εδραιώνονται και αποκτούν πιο επίσημη θεσμική έκφραση με
την ίδρυση του «Ινστιτούτου Ανθρωπολογίας, Κληρονομικότητας και Ευγονικής
«Αυτοκράτωρ Γουλιέλμος» το 1927 και της γερμανικής εταιρείας για την ψυχική
υγιεινή, το 1928.
Μέσα σε όλα τα παραπάνω, ιδιαίτερη μνεία πρέπει να δοθεί, όπως ήδη
υπογραμμίσαμε, στο έργο Η εξουσιοδότηση αφανισμού της ζωής που είναι ανάξια να
βιωθεί που εκδόθηκε το 1920 και αποτέλεσε τρόπον τινά την αιχμή του δόρατος της

9. 9
γερμανικής ψυχιατρικής, αλλά και γενικότερα της «βιο-πολιτικής» στα χρόνια του
εθνικοσοσιαλισμού. Συγγραφείς ήταν ο Karl Binding, ένας αξιοσέβαστος ειδικός του
ποινικού δικαίου (ένα ένθετο κολλημένο την τελευταία στιγμή στο εξώφυλλο
πληροφορούσε τους αναγνώστες πως, δεδομένου ότι ο Binding είχε αποβιώσει στη
διάρκεια της εκτύπωσης, εκείνη η έκδοση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «η τελευταία
πράξη του για το καλό της ανθρωπότητας»8
) και ο Alfred Hoche, ένας καθηγητής
ιατρικής ο οποίος είχε ασχοληθεί με ζητήματα που σχετίζονταν με την ηθική του
επαγγέλματος.
Εδώ, το εν λόγω βιβλίο μάς ενδιαφέρει για δύο λόγους. Ο πρώτος έχει να κάνει με το
γεγονός ότι, για να εξηγήσει τον μη κολάσιμο χαρακτήρα της αυτοκτονίας, ο Binding
οδηγείται στη σύλληψη της ως έκφραση κυριαρχίας του ζώντος ανθρώπου επί της
ύπαρξής του. Δεδομένου ότι η αυτοκτονία, υποστηρίζει εκθέτοντας τα επιχειρήματά
του, δεν μας επιτρέπει να την κατανοήσουμε ούτε ως έγκλημα (για παράδειγμα, ως
παραβίαση κάποιας δέσμευσης απέναντι στον εαυτό μας) και δεδομένου ότι, από την
άλλη πλευρά, δεν μπορεί ούτε και να θεωρηθεί ως πράξη δικαιικώς αδιάφορη, «δεν
απομένει στο δίκαιο άλλη δυνατότητα παρά να θεωρεί τον ζωντανό άνθρωπο ως
κυρίαρχο της ίδιας της ύπαρξης του». Η κυριαρχία του ζωντανού επί του εαυτού του,
όπως εξάλλου συμβαίνει και στην περίπτωση της κυρίαρχης απόφασης επί της
κατάστασης εξαίρεσης, λαμβάνει τη μορφή ενός κατωφλιού απαραλλαξίας μεταξύ
εξωτερικότητας και εσωτερικότητας, που η δικαιική τάξη, ως εκ τούτου, δεν δύναται
ούτε να αποκλείει ούτε να περιλαμβάνει, ούτε να απαγορεύει ούτε να επιτρέπει – «Η
δικαιική τάξη», γράφει ο Binding, «ανέχεται την πράξη παρ’ όλες τις αισθητές
συνέπειες που κάτι τέτοιο έχει πάνω στην ίδια. Δεν θεωρεί ότι έχει την εξουσία να
την απαγορεύσει». 9
Εντούτοις, από αυτήν την ιδιαίτερη κυριαρχία του ανθρώπου επί
της ύπαρξής του, πηγάζει, για τον Binding – και αυτός είναι ο δεύτερος και πιο
πιεστικός λόγος του ενδιαφέροντός μας για το συγκεκριμένο κείμενο – η ανάγκη να
εξουσιοδοτούμε «τον αφανισμό της ζωής που είναι ανάξια να βιωθεί». Το γεγονός ότι
ο ίδιος με αυτήν την ανησυχητική έκφραση περιχαράσσει απλώς το πρόβλημα της
νομιμότητας της ευθανασίας δεν θα πρέπει να μας κάνει να υποτιμούμε την
καινοτομία και την αποφασιστική σημασία της έννοιας η οποία με τον τρόπο αυτό
κάνει την εμφάνισή της στη σκηνή του ευρωπαϊκού δικαίου: η ζωή που δεν αξίζει να
βιωθεί μαζί με το υπόρρητο και περισσότερο οικείο συσχετικό του: ζωή άξια να
8
G. Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Π. Τσιαμούρα, Αθήνα : Scripta,
2005, σελ. 214.
9
G. Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Π. Τσιαμούρα, Αθήνα : Scripta,
2005, σελ. 215.

10. 10
βιωθεί (ή να βιώσουμε). Η θεμελιώδης «βιο-πολιτική» δομή της νεωτερικότητας – η
απόφαση περί της αξίας (ή της απαξίας) της ζωής ως τέτοιας – βρίσκει, λοιπόν, την
πρώτη δικαιική άρθρωσή της σε μια σειρά αγαθών προθέσεων υπέρ της ευθανασίας.
Κατά τον Binding, η έννοια της «ζωής που είναι ανάξια να βιωθεί» είναι ουσιώδης,
γιατί του επιτρέπει να βρει μια απάντηση στο δικαιικό ερώτημα που προτίθεται να
θέσει: «Η ατιμωρησία, δη-λαδή ο μη κολάσιμος χαρακτήρας, του αφανισμού της
ζωής θα πρέπει να παραμείνει περιορισμένη στην αυτοκτονία, όπως συμβαίνει στο
ισχύον δίκαιο (με εξαίρεση την κατάσταση ανάγκης), ή θα πρέπει να επεκταθεί και
στη θανάτωση τρίτων»; Πράγματι, σύμφωνα με τον Binding, η επίλυση του
προβλήματος εξαρτάται από την απάντηση που δίνεται στο ερώτημα: «Υφίστανται
ανθρώπινες ζωές, οι οποίες έχουν απολέσει σε τέτοιο βαθμό την ιδιότητα του
δικαιικού αγαθού, ώστε η συνέχιση τους, τόσο για τον φορέα της ζωής όσο και για
την κοινωνία, να έχει χάσει πλέον διά παντός κάθε αξία»; Συνεχίζει ο Binding:
«Όποιος θέτει σοβαρά αυτό το ερώτημα αντιλαμβάνεται με πικρία πόσο ανεύθυνα
συνηθίζουμε να καταγινόμαστε με τις ζωές που είναι περισσότερο έμπλεες αξίας και
πλήρεις της πλέον σφοδρής βούλησης και ζωτικής δύναμης, και, αντιθέτως, με πόσες
– συχνά ανώφελες – φροντίδες, με πόση υπομονή και ενέργεια επιδιδόμαστε να
διατηρήσουμε ζωές οι οποίες δεν είναι πλέον άξιες να βιωθούν, μέχρις ότου η ίδια η
φύση, συχνά με άσπλαχνη καθυστέρηση, αφαιρεί από αυτές τη δυνατότητα
περαιτέρω επιβίωσης. Φανταστείτε ένα πεδίο μάχης σκεπασμένο με άψυχα νεανικά
κορμιά, ή ένα ανθρακωρυχείο όπου μια καταστροφή προκάλεσε τον θάνατο
εκατοντάδων φιλόπονων εργατών και την ίδια στιγμή φέρτε στο μυαλό σας την
εικόνα των ιδρυμάτων μας για νοητικώς υστερούντες και τις φροντίδες που αυτά
απλόχερα παρέχουν στους ασθενείς τους – και τότε δεν μπορεί να μην ταραχτείτε από
αυτή τη δυσάρεστη σύγκρουση μεταξύ της θυσίας του πιο πολύτιμου ανθρώπινου
αγαθού από τη μια πλευρά και της τεράστιας φροντίδας που παρέχεται για υπάρξεις
οι οποίες όχι μόνο δεν έχουν καμία απολύτως αξία, αλλά και οι οποίες, απεναντίας,
θα πρέπει να εκτιμηθούν αρνητικώς».10
10
G. Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Π. Τσιαμούρα, Αθήνα : Scripta,
2005, σελ. 216,217

11. 11
Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/File:EuthanasiePropaganda.jpg (Wikipedia)
Προπαγανδιστική αφίσα του 1938 στην οποία αναγράφεται: «60.000 μάρκα είναι το ποσό που
κοστίζει στην λαϊκή κοινότητα, στη διάρκεια της ζωής του , αυτό το άτομο που πάσχει από
κληρονομική μειονεξία. Αγαπητέ συμπολίτη αυτά είναι και δικά σου χρήματα».

12. 12
Μέρος Β΄
Αναδρομή στο έργο του M. Foucault
Έχοντας δώσει το ιστορικό περίγραμμα, από τα τέλη του 19ου
αιώνα έως και τις αρχές
του 20ού
, είμαστε πλέον σε θέση να διακρίνουμε τη διαδρομή που διανύθηκε από τη
θέση του Ploetz για τη «φυλετική υγιεινή» έως τα πρώτα προγράμματα υποχρεωτικής
στείρωσης και, εν τέλει, τα κρεματόρια και τους θαλάμους αερίων.
Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το σημείο της εργασίας είναι με ποιον
τρόπο υπεισέρχεται ένας βιολογικός «ντετερμινισμός» στο πεδίο της πολιτικής
εξουσίας. Τι είχε επιτελεστεί, ώστε η ψυχιατρική να λειτουργήσει αυθόρμητα στο
πλαίσιο που όριζε το ναζιστικό καθεστώς, αναγνωρίζοντάς το ως φυσικό της χώρο; Τι
προσέδωσε μια, κατ’ επίφαση, επιστημονική θεμελίωση στη ναζιστική ιδεολογία,
όσον αφορά την εξόντωση της «μη κανονικότητας»;
Προκειμένου να συλλάβουμε τις σχέσεις που διέπουν την αλληλοδιαπλοκή των
επιστημών, της ζωής με την πολιτική εξουσία, θα ήταν χρήσιμο να ανατρέξουμε στο
έργο του Foucault και να εξετάσουμε με ποιον τρόπο προκύπτει αυτό που ο ίδιος
ορίζει ως «βιο-πολιτική».
i. Οι πειθαρχικοί και ρυθμιστικοί μηχανισμοί της εξουσίας
Στη διάλεξη του στις 17 Μαρτίου 1976, στο Collège de France, ο Foucault,
αναφέρεται στην κλασική θεωρία της κυριαρχίας. Στο πλαίσιο αυτής της θεωρίας
συναντάμε το δικαίωμα στη ζωή και τον θάνατο, η άσκηση του οποίου εναποτίθεται
αποκλειστικά σε έναν ηγεμόνα. Η ζωή και ο θάνατος δεν αναγνωρίζονται ως
νομοτελειακά-πρωταρχικά φαινόμενα, αλλά ως φαινόμενα τα οποία βρίσκονται υπό
τη διαρκή μεσολάβηση μιας κυρίαρχης εξουσίας. Για τον Foucault, ο υπήκοος έναντι
της εξουσίας δεν είναι αυτοδικαίως ούτε ζωντανός ούτε νεκρός. Ο ηγεμόνας είναι
αυτός που κατέχει το δικαίωμα επί της ζωής και του θανάτου και το ασκεί κατά τρόπο

13. 13
ασύμμετρο μόνο από την πλευρά του θανάτου, δηλαδή είναι σε θέση να επιτρέπει σε
κάποιον να ζει ή να τον θανατώνει.
Σύμφωνα με τον Foucault, τον 17ο
και 18ο
αιώνα εμφανίστηκε μια νέα τεχνική της
εξουσίας που επικεντρωνόταν περισσότερο στο σώμα του ατόμου και είχε καθαρά
πειθαρχικό χαρακτήρα. Αναπτύχθηκε έτσι ένα σύστημα που σαν στόχο είχε τον
διαχωρισμό, την ευθυγράμμιση, τη στοίχιση, την επιτήρηση, καθώς και την
εκγύμναση των σωμάτων. Αυτή τη νέα τεχνική την ονομάζει «πειθαρχική τεχνολογία
της εργασίας» ή αλλιώς «ανατομικοπολιτική του σώματος». – ας σημειώσουμε εδώ ότι
οι χώροι στους οποίους παρατηρούνται ακόμα και σήμερα τέτοια χαρακτηριστικά,
είναι το εργοστάσιο, το στρατόπεδο , το νοσοκομείο και το σχολείο.
Στη συνέχεια, ο ίδιος παρατηρεί ότι, στα τέλη του 18ου
και τις αρχές του 19ου
αιώνα
συντελείται μια αλλαγή στο πολιτικό δίκαιο που οδηγεί σε μια εξουσία, ως ένα
βαθμό, αντίστροφη του παλιού δικαίου της κυριαρχίας, χωρίς την ίδια στιγμή να το
υποκαθιστά. Στο νέο αυτό δίκαιο, η εξουσία έχει πλέον το δικαίωμα να χαρίζει σε
κάποιον ζωή και να του επιτρέπει τον θάνατο. Ποιο είναι, όμως, το διαφοροποιητικό
στοιχείο, που οδηγεί σε αυτήν την αντιστροφή; Κατά τον Foucault, είναι η εμφάνιση
μιας άλλης τεχνικής «ρυθμιστικού» αυτήν τη φορά χαρακτήρα, ( που δεν καταρρίπτει
την πειθαρχική τεχνική, αλλά την περικλείει, την αφομοιώνει και την αναγάγει σε μια
μεγαλύτερη κλίμακα ), και η οποία εστιάζει στη μελέτη των σωμάτων σαν ενιαίο
πλήθος, που βρίσκεται υπό την επήρεια συνολικών διαδικασιών που καθορίζουν τη
ζωή. Δηλαδή, διαδικασίες όπως η έκταση, η διάρκεια ή η συχνότητα με την οποία
εμφανίζονται οι ασθένειες ή η γεννητικότητα σε έναν πληθυσμό. Η ασθένεια δεν
αντιμετωπίζεται πλέον ως «τυχαίο» εξατομικευμένο γεγονός, αλλά ως φαινόμενο του
πληθυσμού, και ως τέτοιο είναι σε θέση να οδηγήσει στην εξασθένισή του. Εδώ θα
πρέπει να επισημάνουμε ότι ιστορικά βρισκόμαστε σε μια περίοδο ραγδαίων
κοινωνικοοικονομικών ανακατατάξεων που επέφερε η ανάδυση της αστικής τάξης
στην εξουσία. Το φαινόμενο της ταχείας εκβιομηχάνισης συνεπαγόταν τη βίαιη
προλεταριοποίηση του αγροτικού πληθυσμού που απογυμνώθηκε από τα μέσα
παραγωγής του και αναγκάστηκε να συρρεύσει στις πόλεις για να δουλέψει στα
εργοστάσια. Υπό αυτές τις συνθήκες δημογραφικής έκρηξης και εκβιομηχάνισης, το
παλιό σχήμα της κυριαρχίας αποδεικνυόταν αναποτελεσματικό για την ορθολογική,
διακυβέρνηση μιας κοινωνίας. Χρειαζόταν πλέον να προληφθεί η εξασθένιση του
εργατικού δυναμικού που ως πιθανή συνέπεια θα είχε τη μείωση του εργάσιμου
χρόνου. Κάτι τέτοιο θα συνεπαγόταν ένα σημαντικό οικονομικό κόστος για τους
εργοδότες τόσο λόγω της αποστέρησης των παραγωγικών δυνάμεων και, άρα, της

14. 14
μείωσης του παραγόμενου κέρδους, όσο και λόγω της κάλυψης των εξόδων για την
περίθαλψη αυτού του δυναμικού.
Λόγω αυτού του φαινομένου αρχίζει να γίνεται αντιληπτό ότι απουσιάζει ένα
σύστημα που θα προνοούσε για τη δημόσια υγιεινή και θα εξασφάλιζε μέσω του
συντονισμού της ιατρικής περίθαλψης, της συγκέντρωσης της πληροφόρησης, της
τυποποίησης της γνώσης και της εκμάθησης κανόνων υγιεινής στο κόσμο, τον έλεγχο
της ζωής σε μαζικό επίπεδο. Καταλήγει λοιπόν, με αυτόν τον τρόπο ο Foucault στην
επεξεργασία του όρου «βιο-πολιτική»:
«Πέραν της μεγάλης, απόλυτης, δραματικής, σκοτεινής εξουσίας της κυριαρχίας και της
οποίας η ουσία ήταν η δυνατότητα θανάτωσης, εμφανίζεται λοιπόν τώρα, με την τεχνολογία
της βιοπολιτικής, η τεχνολογία της εξουσίας επί του πληθυσμού αυτού καθαυτόν, επί του
ανθρώπου ως έμβιου όντος, μια εξουσία συνεχής, λόγια, η εξουσία του ‘δίδοναι ζωή’. Η
κυριαρχία θανάτωνε και επέτρεπε τη ζωή. Να λοιπόν τώρα, που εμφανίζεται μια ρυθμιστική,
όπως θα την ονόμαζα, εξουσία που δίνει αντιθέτως ζωή και επιτρέπει το θάνατο».11
Μέχρι στιγμής, μελετήσαμε δύο σύνολα μηχανισμών-τεχνικών που εφάρμοσε η
εξουσία για να αποκτήσει τον έλεγχο, είτε στο ίδιο το σώμα μεμονωμένα (πειθαρχική
τεχνική ), είτε σε ένα πλήθος σωμάτων, που από κοινού απαρτίζουν μια «ζωντανή
μάζα» η οποία υπόκειται σε συνολικές βιολογικές διαδικασίες (ρυθμιστική τεχνική).
Εξακολουθεί, όμως, να παραμένει αναπάντητο το αρχικό ερώτημα που θέσαμε,
σχετικά με το πώς υπεισέρχεται η επιστήμη και πιο συγκεκριμένα η ιατρική και η
ψυχιατρική στο πεδίο της πολιτικής εξουσίας. Για το λόγο αυτό, θα ήταν σκόπιμο να
αναφερθεί το παράδειγμα της σεξουαλικότητας ως κατ’ εξοχήν παράδειγμα στο οποίο
διαρθρώνονται η «ανατομικοπολιτική» του ανθρώπινου σώματος και η «βιοπολιτική»
του ανθρώπινου είδους.
ii. Το παράδειγμα της σεξουαλικότητας
Ο Foucault κάνει λόγο για μια από κοινού διάθρωση των δύο τεχνικών εξουσίας.
Στην πειθαρχική εξουσία συναντάμε την ακολουθία σώμα – οργανισμός – πειθαρχία –
θεσμοί ενώ στη ρυθμιστική την ακολουθία πληθυσμός – βιολογικές διεργασίες –
ρυθμιστικοί μηχανισμοί – κράτος. Μιλάμε, επομένως, για δύο διακριτά επίπεδα, που
όμως δεν αλληλοαποκλείονται γιατί και τα δύο εντάσσονται στο πεδίο ελέγχου της
ανθρώπινης ζωής.
11
M. Foucault, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, μτφρ. Τ.Δημητρούλια, Αθήνα: Ψυχογιός, 2002,
σελ.303.

15. 15
Ας δούμε, όμως, ένα μικρό μέρος της επιχειρηματολογίας του, ως προς το γιατί η
σεξουαλικότητα, κατά τον 19ο
αιώνα, αποτέλεσε πεδίο μείζονος στρατηγικής
σημασίας και χαρακτηριστικό παράδειγμα συνάρθρωσης των δύο αλληλένδετων
μορφών εξουσίας:
«Νομίζω ότι η σεξουαλικότητα ήταν σημαντική για πολλούς και διάφορους λόγους, κυρίως
όμως για τους ακόλουθους: αφενός η σεξουαλικότητα, ως αμιγώς σωματική συμπεριφορά,
εμπίπτει στον πειθαρχικό, τον εξατομικευμένο έλεγχο, που έχει τη μορφή της διαρκούς
επιτήρησης και από την άλλη, η σεξουαλικότητα εγγράφεται και αναπτύσσεται, διά των
αναπαραγωγικών της αποτελεσμάτων, στο πλαίσιο των ευρέων βιολογικών διεργασιών που
δεν αφορούν πια το σώμα του ατόμου, αλλά το στοιχείο, την πολλαπλή μονάδα του
πληθυσμού. Πράγματι, η σεξουαλικότητα αποτελεί το σταυροδρόμι του σώματος και του
πληθυσμού. Εμπίπτει στην πειθαρχία λοιπόν, εμπίπτει όμως και στη ρύθμιση. Η τεράστια
αξιοποίηση της σεξουαλικότητας από την ιατρική κατά τον 19ο
αιώνα απορρέει, νομίζω, από
την προνομιακή θέση της σεξουαλικότητας μεταξύ οργανισμού και πληθυσμού, μεταξύ
σώματος και συνολικών φαινομένων».12
Επομένως, η σεξουαλική επιλογή που παύει να είναι συμβατή με τα κανονιστικά
πρότυπα που ορίζει η κοινωνία, θεωρείται ένα νοσηρό φαινόμενο στο οποίο πρέπει να
παρέμβει, αφενός η «ανατομικοπολιτική» για να πειθαρχήσει το «ακόλαστο» σώμα
και αφετέρου, η «βιοπολιτική» για να διαφυλάξει τον πληθυσμό από τους κινδύνους
που ενέχει μια «διεφθαρμένη» και «παθολογική» σεξουαλικότητα.
Κατά τον 19ο
αιώνα, η μη συμβατή σεξουαλικότητα, μία όψη της οποίας θεωρήθηκε
η ομοφυλοφιλία, δεν αποτελούσε παρά μια ασθένεια, ένα φαινόμενο νοσηρό, το
οποίο κλήθηκε να αντιμετωπίσει η ψυχιατρική με βάση το σχήμα του εκφυλισμού.13
Αξιοποιώντας το παράδειγμα της σεξουαλικότητας, ο Foucault φτάνει στην ανάδειξη
του ρόλου της ιατρικής ως γνώσης-εξουσίας, η οποία έχει την ιδιότητα
συναρθρώνοντας τις δύο τεχνικές, να αποκτά τον έλεγχο στις βιολογικές διεργασίες
που συμβαίνουν τόσο σε ατομικό-οργανικό επίπεδο όσο και σε συνολικό-
πληθυσμιακό επίπεδο. Συγκεκριμένα, ο όρος που χρησιμοποιεί ο Foucault για να
ορίσει την αναδοχή της ζωής από την επιστήμη της ιατρικής είναι ο όρος «βιο-
εξουσία».
12
Αυτ., σελ. 309-310.

16. 16
Ως εδώ, περιγράφηκε μια εξουσία η οποία στοχεύει στο να «χαρίζει ζωή», δηλαδή, να
προφυλάσσει τον πληθυσμό και το σώμα από υγειονομικούς κινδύνους, να
δημιουργεί ευνοϊκότερους όρους για την ανθρώπινη διαβίωση, να προλαμβάνει και
να αντιμετωπίζει την εμφάνιση των ανωμαλιών και να αυξάνει με αυτόν τον τρόπο το
προσδόκιμο ζωής. Πώς, όμως, αυτή η εξουσία που υποτίθεται ότι λειτουργεί υπέρ της
ζωής είναι την ίδια στιγμή σε θέση να «επιτρέπει τον θάνατο»; Είναι αυτή ακριβώς η
στιγμή, που, σύμφωνα με τον Foucault, κάνει την εμφάνισή του ο ρατσισμός. Στη
συνέχεια, θα μελετήσουμε τις σχέσεις που συνδέουν τη «βιο-εξουσία» με τον
ρατσισμό.
iii. «Βιο-εξουσία» και ρατσισμός
Για τον Foucault, είναι σαφές ότι ο ρατσισμός προϋπήρχε και δεν επινοήθηκε τον 19ο
αιώνα. Η ποιοτική διαφορά που διακρίνει έναν αρχέγονο ρατσισμό από τον σύγχρονο,
είναι ότι ο δεύτερος εντάχθηκε στους μηχανισμούς του κράτους, με την ανάδυση της
«βιο-εξουσίας». Ο σύγχρονος ρατσισμός επιφέρει μια τομή απαραίτητη για την
άσκηση της νεωτερικής «βιο-εξουσίας» και αυτή είναι το πλαίσιο δικαιολόγησης για
την αποδοχή της απαίτησης του θανάτου. Τα δομικά του χαρακτηριστικά είναι: α) ο
κατακερματισμός και η δημιουργία διαχωριστικών γραμμών στο «βιολογικό
continuum», και β) η αξιοποίηση του θανάτου, όχι μόνο ως μέσω προφύλαξης από το
εκφυλισμένο ή μη κανονικό, αλλά και ως μέσου που θα διασφαλίσει μια πιο υγιή
ζωή. Ως προς το πρώτο χαρακτηριστικό, ο ρατσισμός προβαίνει σε ένα βιολογικό
διαχωρισμό του ανθρώπινου είδους σε φυλές. Οι φυλές κατατάσσονται ιεραρχικά σε
«ανώτερες» και «κατώτερες». Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστικό, ο ρατσισμός
επισύρει μια πολεμικού τύπου σχέση που θέτει ως προϋπόθεση το θάνατο κάποιου
για την εξασφάλιση της ζωής κάποιου άλλου, με έναν τρόπο που, όμως, είναι
συμβατός με την «βιο-εξουσία». Δηλαδή, με τρόπο τέτοιο ώστε η εξόντωση του
αντιπάλου, εσωτερικού ή εξωτερικού (με την βιολογική και όχι την πολιτική έννοια
του όρου), να είναι συνυφασμένη με την ενίσχυση της φυλής.
Έχοντας περιγράψει όλα τα παραπάνω, γίνεται πλέον πολύ πιο ευδιάκριτη η
απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα, σχετικά με το πώς ο βιολογικός
«ντετερμινισμός» προσδίδει μια, κατ’ επίφαση, επιστημονική θεμελίωση στο λόγο
μιας ρατσιστικής πολιτικής εξουσίας. Ας δούμε το παράδειγμα που παραθέτει ο
Foucault για να ερμηνεύσει την ταύτιση βιολογικών αρχών με τον λόγο της πολιτικής
εξουσίας:

17. 17
« Μπορούμε κατ’ αρχάς να κατανοήσουμε το δεσμό που πολύ γρήγορα –αμέσως θα έλεγα –
δημιουργήθηκε ανάμεσα στη βιολογική θεωρία του 19ου
αιώνα και στο λόγο της εξουσίας.
Κατ’ ουσίαν, η εξελικτική θεωρία, υπό την ευρεία έννοιά της – όχι τόσο η ίδια η θεωρία του
Δαρβίνου δηλαδή, αλλά το σύνολο, η δέσμη των εννοιών της (όπως: ιεραρχία των ειδών στο
κοινό δέντρο της εξέλιξης, πάλη μεταξύ των ειδών για την επιβίωση, επιλογή που
εξολοθρεύει τους λιγότερο προσαρμοσμένους) – έγινε, μέσα σε μερικά χρόνια στον 19ο
αιώνα, απολύτως φυσικά, ένας τρόπος μεταγραφής του πολιτικού λόγου με όρους
βιολογικούς, ένας τρόπος κάλυψης του πολιτικού λόγου υπό μια επιστημονική επίφαση και,
πολύ περισσότερο, ένας τρόπος αντίληψης των σχέσεων της αποικιοκρατίας, της
αναγκαιότητας των πολέμων, της εγκληματικότητας, των φαινομένων της τρέλας και της
νοητικής ασθένειας, της ιστορίας των κοινωνιών με τις διάφορες τάξεις τους, κ.λπ. Με άλλα
λόγια, το σχήμα του εξελικτισμού ήταν ο επιβεβλημένος τρόπος αντίληψης των πραγμάτων,
σε όλες τις περιπτώσεις σύγκρουσης, θανάτωσης, πάλης, θανάσιμου κινδύνου».14
Καταληκτικά συμπεραίνουμε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες που λειτουργούν βάσει του
προτύπου της «βιο-εξουσίας», δεν θα μπορούσαν να αιτιολογήσουν την αφαίρεση της
ζωής, χωρίς την ενεργοποίηση του παράγοντα που λέγεται ρατσισμός. Για τον
Foucault, ο ρατσισμός αφορά τη λειτουργία ενός κράτους, το οποίο είναι
υποχρεωμένο να χρησιμοποιεί τη φυλή, την εξόντωση των φυλών και την κάθαρση
της φυλής, επανεντάσσοντας το παλιό κυριαρχικό «δικαίωμα στο θάνατο» στο
πλαίσιο της σύγχρονης «βιο-εξουσίας». Το ναζιστικό καθεστώς αποτέλεσε εκείνο το
ιστορικό παράδειγμα, στο οποίο συναντάμε με την μεγαλύτερη δυνατή οξύτητα, τη
συνάρθρωση κυριαρχίας και βιοπολιτικής εξουσίας. Για το λόγο αυτό, θα
συνεχίσουμε εκθέτοντας τις σκέψεις του Foucault για τον ναζισμό.
iv. Ναζισμός: Η επιβολή του θανάτου ως «τελική λύση» και ως
ολοκληρωτική αυτοκτονία
Κατά τον Foucault, το ναζιστικό κράτος ανέπτυξε στην πιο ακραία του έκφραση τις
τεχνικές της βιοπολιτικής εξουσίας. Κάνει λόγο για ένα απόλυτα πειθαρχικό κράτος
που έδωσε τρομακτική έμφαση στον παράγοντα της βιολογικής ρύθμισης. Η
τεκνοποίηση – συνεπώς και ο κίνδυνος που διατρέχει η γερμανική φυλή από την
«κληρονομικότητα του ελαττώματος» – όπως και οι ασθένειες που χαρακτηρίζονταν
από το απρόοπτο των βιολογικών διαδικασιών, επιχειρήθηκε να τεθούν υπό τον
14
Αυτ., σελ. 316.

18. 18
απόλυτο έλεγχο του καθεστώτος. Παράλληλα, όμως, στη ναζιστική κοινωνία εκτός
από μια πειθαρχική και ρυθμιστική εξουσία, αναβιώνει το παλιό κυριαρχικό δικαίωμα
της θανάτωσης. Δια μέσω του ρατσισμού που δεν παραμένει στα όρια του κράτους,
αλλά εκτείνεται σε όλο το κοινωνικό σώμα, η αφαίρεση της ζωής παύει να είναι
αποκλειστικό δικαίωμα του ηγεμόνα. Η δολοφονική εξουσία διαχέεται από τα
τάγματα εφόδου και τα SS, μέχρι τον κάθε γερμανό πολίτη. Πρόκειται για μια
αποχαλίνωση αυτής της εξουσίας. Είναι στα χέρια του καθένα πια η δυνατότητα να
προκαλέσει τον θάνατο του διπλανού του, έστω και μέσω της κατάδοσης. Μόνο στη
περίπτωση της ναζιστικής Γερμανίας συναντάμε ένα κράτος απόλυτα δολοφονικό και
ταυτόχρονα απόλυτα αυτοκτονικό. Η διασφάλιση της καθαρότητας της φυλής και της
επιβολής της «τελικής λύσης» προϋπέθετε, από τη μια πλευρά, την ολοκληρωτική
εξόντωση των άλλων φυλών και, από την άλλη πλευρά, οδηγούσε στην καθολική
έκθεση του γερμανικού λαού στον κίνδυνο του θανάτου. Χωρίς τον κίνδυνο του
θανάτου, ο γερμανικός λαός υποτίθεται ότι δεν θα μπορούσε να κυριαρχήσει επί των
υπόλοιπων φυλών και, συνεπώς, δεν θα κατάφερνε να εκπληρώσει τον αυτοσκοπό
του να γίνει η ανώτερη φυλή.
Καταλήγοντας, ο Foucault τονίζει ότι στα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη δεν
συναντάμε αυτήν την γενίκευση σε βαθμό παροξυσμού της «βιο-εξουσίας» και την
αλληλοσύνδεσή της με το κυριαρχικό δικαίωμα στο θάνατο. Φτάνει, όμως, στη
διαπίστωση ότι οι τεχνικές της εξουσίας και ο ρατσισμός είναι εγγεγραμμένα στη
λειτουργία όλων των σύγχρονων κρατών, ακόμα και στην περίπτωση των
σοσιαλιστικών, στο βαθμό που και αυτά δεν αναμετρήθηκαν με την ανατροπή των
εκφάνσεων της «ανατομικοπολιτικής» και της «βιο-πολιτικής», αλλά τις
ενσωμάτωσαν και τις αφομοίωσαν στις παραγωγικές σχέσεις.
v. Η «βιο-εξουσία» ως απαραίτητο συστατικό για την εδραίωση του
καπιταλισμού
«Είναι αδύνατον να στοχαστούμε σήμερα την ιστορία χωρίς να χρησιμοποιήσουμε μια
σειρά από έννοιες που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τη σκέψη του Marx και χωρίς να
τοποθετηθούμε σε έναν ορίζοντα που περιέγραψε και όρισε ο Marx. Τελικά, θα
μπορούσαμε να αναρωτηθούμε αν υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ του να είναι κανείς
ιστορικός και του να είναι κανείς μαρξιστής».15
15
M. Foucault, Συνέντευξη στο περιοδικό Magazine Litteraire (1975), M. Foucault, Dits et ecrits, τόμ.
ΙΙ, Gallimard, Παρίσι 1994, σελ. 753.

19. 19
Η ανάλυση των τεχνολογιών της εξουσίας που αναδύθηκαν στα τέλη του 18ου
και τις
αρχές του 19ου
αιώνα θα παρέμενε κενή αν δεν αναδείκνυε το ιστορικό πλαίσιο εντός
του οποίου επινοήθηκαν και, συγκεκριμένα, την άμεση συνάρτησή τους με τις
επιταγές και αναγκαιότητες του καπιταλιστικού συστήματος. Θα λέγαμε ότι η
εφαρμογή των πειθαρχικών και ρυθμιστικών τεχνολογιών είχε καταστεί αναγκαία
λόγω της ιστορικής ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών
σχέσεων. Για το λόγο αυτό, ο Foucault γράφει στην Ιστορία της Σεξουαλικότητας :
«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η «βιο-εξουσία» ήταν ένα απαραίτητο στοιχείο για την
ανάπτυξη του καπιταλισμού, καθώς ο τελευταίος δεν μπορούσε να διασφαλιστεί παρά με
τίμημα την ελεγχόμενη ένταξη των σωμάτων στον μηχανισμό παραγωγής και μέσω μιας
προσαρμογής των πληθυσμιακών φαινομένων στις οικονομικές διαδικασίες […] Η
προσαρμογή της συσσώρευσης των ανθρώπων στη συσσώρευση του κεφαλαίου, η
συνάρθρωση της ανάπτυξης των ανθρώπινων ομάδων με τη επέκταση των παραγωγικών
δυνάμεων και τη διαφορική κατανομή του κέρδους έγιναν εν μέρει εφικτές από την άσκηση
της «βιο-εξουσία»ς υπό τις πολλαπλές μορφές και διαδικασίες της. Η επένδυση του έμβιου
σώματος, η αξιοδότησή του και η κατανεμητική διαχείριση των δυνάμεών του ήταν
απαραίτητες εκείνη τη στιγμή». 16
Μπορούμε σχηματικά να πούμε ότι οι θεμελιώδεις επεξεργασίες του Marx στο
Κεφάλαιο κάθε άλλο παρά αφήνουν ανεπηρέαστο τον Foucault. Μέσα από το έργο
του Marx αντλεί όλα τα απαραίτητα στοιχεία, για τους μηχανισμούς που διέπουν τον
καπιταλισμό ως προς τον «τρόπο παραγωγής» και ως προς την ιστορική του
συγκρότηση ως οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό σύστημα. Αναγνωρίζει ως
κυρίαρχο το ρόλο που διαδραμάτισαν οι οικονομικές μεταβολές που επέβαλε η
αστική εξουσία, αλλά την ίδια στιγμή εμβαθύνει σε εκείνες τις διαδικασίες που
άπτονται των μεθόδων και των πρακτικών που αξιοποίησε η αστική εξουσία για τη
διαιώνιση της ύπαρξής της. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το Επιτήρηση και
τιμωρία του Foucault στο οποίο περιγράφεται με σαφήνεια η σύνδεση της «βιο-
εξουσίας» με αυτό που με μαρξιστικούς όρους ονομάζουμε συσσώρευση κεφαλαίου:
«Αν η οικονομική απογείωση της Δύσης ξεκίνησε με τις μεθόδους που επέτρεψαν τη
συσσώρευση του κεφαλαίου, μπορούμε ίσως να πούμε ότι οι μέθοδοι για τη διαχείριση της
συσσώρευσης των ανθρώπων επέτρεψαν μια πολιτική απογείωση σε σχέση με τις
16
M. Foucault, Ιστορία της Σεξουαλικότητας 1. Η βούληση για γνώση, σελ. 164-165

20. 20
παραδοσιακές τελετουργικές, δαπανηρές, βίαιες μορφές εξουσίας, οι οποίες, καθώς γρήγορα
περιέπεσαν σε αχρηστία, αντικαταστάθηκαν από μια επιδέξια και υπολογισμένη τεχνολογία
της καθυπόταξης. Στην πραγματικότητα, οι δύο διαδικασίες, η συσσώρευση των ανθρώπων
και η συσσώρευση του κεφαλαίου, δεν μπορούν να διαχωριστούν. Αντιστρόφως, οι τεχνικές
που καθιστούν χρήσιμη τη συσσωρευτική πολλαπλότητα των ανθρώπων επιταχύνουν την
κίνηση συσσώρευσης του κεφαλαίου. Σε ένα λιγότερο γενικό επίπεδο, οι τεχνολογικές
μεταβολές του παραγωγικού μηχανισμού, ο καταμερισμός της εργασίας και η εκπόνηση
πειθαρχικών μεθόδων διατήρησαν πολύ στενές σχέσεις μεταξύ τους. Καθένας εκ των δύο
κατέστησε εφικτό τον άλλον, αλλά και αναγκαίο. Καθένας εκ των δύο χρησίμευσε ως
πρότυπο φια τον άλλο […] Η ανάπτυξη μιας καπιταλιστικής οικονομίας χρειάστηκε την
ειδική τροπικότητα της πειθαρχικής εξουσίας, της οποίας οι γενικές μορφές, οι μέθοδοι
υποταγής των δυνάμεων και των σωμάτων, κοντολογίς η ‘πολιτική ανατομία’, μπορούν να
χρησιμοποιηθούν σε πολιτικά καθεστώτα, σε μηχανισμούς και θεσμούς πολύ διαφορετικής
φύσεως».17
17
M. Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, μτφρ. Τ.Μπέτζελος, Αθήνα: Πλέθρον,
2011, σελ. 250-251.

21. 21
Μέρος Γ΄
Σύγχρονες απολήξεις της βιοπολιτικής
Η οικονομική κρίση στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου έχει κυοφορήσει μια ζωηρή
ιδεολογική συζήτηση για τη βιωσιμότητα των νεοφιλελεύθερων ιδεών που συνδέουν
την πρόοδο με την ανταγωνιστικότητα και πιστεύουν πως οι κοινωνίες μπορούν να
παράγουν και να καταναλώνουν ολοένα και περισσότερα αγαθά χωρίς αυτό να έχει
επιπτώσεις στο περιβάλλον και την κοινωνική συμβίωση. Από τα τέλη της δεκαετίας
του 1970, ο πρόδρομος του κινήματος της αποανάπτυξης Ιβάν Ίλιτς είχε
προειδοποιήσει ότι η ανάπτυξη και η χρήση της νέας τεχνολογίας έχει ένα κατώφλι
πέρα από το οποίο η παραγωγή ρίχνει στην κοινωνία ένα αρνητικό ίσκιο και οδηγεί
σε ανεξέλεγκτες οικονομικές ανισορροπίες. Ακριβώς επειδή ο νεοφιλελευθερισμός
δεν είναι μόνο ένα είδος διακυβέρνησης αλλά και μια «τεχνολογία διαπλάσεως του
εαυτού», χαρακτηρίζεται από τον Foucault ως «βιο-πολιτική», δηλαδή, ως
στρατηγική «βιο-εξουσία». Όπως είδαμε παραπάνω, με τον τελευταίο όρο
επισημαίνεται εκείνο το είδος της εξουσίας που ασκείται απευθείας πάνω στη ζωή,
όχι με όρους υψηλής κυριαρχίας ή θεσμοποιημένης πειθαρχίας, αλλά με
εκλεπτυσμένους μηχανισμούς που έχει επεξεργαστεί η σύγχρονη τεχνοεπιστήμη. Η
πειθαρχική εξουσία διαχέεται απρόσωπα από τους κυρίαρχους θεσμούς, μέσω ενός
δικτύου πρακτικών και μηχανισμών. Αφήνει, ωστόσο, ένα πεδίο εξωθεσμικό, όπου η
ζωή των ατόμων δύναται να ανακαλύπτει διεξόδους από τις θεσμοποιημένες
πρακτικές. Η «βιο-πολιτική», όμως, καταργεί τα όρια μεταξύ θεσμοθετημένης και μη
θεσμοθετημένης σφαίρας, παρεμβαίνοντας σε όλο το φάσμα της ζωής, σωματικής και
διανοητικής, μέσω στρατηγικών νουθεσίας, αγωγής, επιστημονικής πρόληψης και
υπολογισμού.
Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι απλώς ένα οικονομικό δόγμα ή ένα σύστημα
οικονομικής διακυβέρνησης που θεμελιώνεται στην αγορά, την ιδιωτικοποίηση και
την επιχειρηματική ελευθερία. Δεν είναι απλώς μια ιδεολογία της «αδέσμευτης»
καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς που περιορίζει την εμβέλεια της κρατικής
παρέμβασης. Είναι μια πολιτική ορθολογικότητα διακυβέρνησης που επιδιώκει μια
γενικευμένη και διάχυτη κοινωνική κανονικότητα, η οποία θεμελιώνεται στην
υπαγωγή της πολιτικής σφαίρας και όλων των διαστάσεων της ανθρώπινης ζωής,
ακόμη και των πιο μύχιων, στη λογική της βελτιστοποίησης. Κάθε πολιτική πράξη
νοείται με όρους επιχειρησιακής και ανταγωνιστικής υπολογιστικής και όλες οι όψεις

22. 22
της κοινωνικής ζωής ανάγονται και υπάγονται κανονιστικά σε αυτήν την
υπολογιστική. Δεν πρόκειται, λοιπόν, απλώς για την κλασική φιλελεύθερη
οικονομική αντίληψη του laissez-faire, αλλά για μια θεσμικά οργανωμένη,
παρεμβατική και κανονιστική πολιτική ορθολογικότητα που παράγει αποτελέσματα
εξουσίας και κοινωνικές νόρμες διευκόλυνσης ενός συγκεκριμένου τρόπου
κατανομής αγαθών, αξιών και δυνατοτήτων ζωής. Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι
απλώς η οικονομία της αγοράς, αλλά η κοινωνία της αγοράς. Η κοινωνική ζωή, η ζωή
των ανθρώπων και οι ανθρώπινες σχέσεις μπαίνουν στο πεδίο της διακυβέρνησης. Ή,
σύμφωνα με τη διάσημη διατύπωση της Μάργκαρετ Θάτσερ, «τα οικονομικά είναι η
μέθοδος, ο στόχος είναι να αλλάξουμε τα συναισθήματα των ανθρώπων».18
Οι απαρχές των νεωτερικών προτύπων διακυβέρνησης και διαχείρισης αυτού που
κάθε φορά ορίζεται ως μη κανονικό μέσω της ιατρικής εντοπίζονται στη διαχείριση
του θανάτου κατά τη διάρκεια των επιδημιών πανώλης στην Ευρώπη του 17ου
αιώνα.
Στις πρακτικές απομόνωσης των αρρώστων συμπυκνώνονται οι τότε κυρίαρχες στις
δυτικές κοινωνίες της εποχής αντιλήψεις γύρω από τη μολυσματικότητα και
μεταδοτικότητα της αρρώστιας. Η αρρώστια επενδύεται με νοήματα αλλοτριότητας
και κινητοποιεί μηχανισμούς επιτήρησης και ελέγχου, αναδεικνύοντας τη στενή
συνάφεια μεταξύ ποινικής και ιατρικής πρακτικής, μεταξύ πειθαρχίας και μέριμνας
για το «γενικό καλό». Σε συνθήκες αυστηρού τεμαχισμού της πόλης, γενικευμένου
ελέγχου και αποκλεισμού, κυριαρχίας του ιατρικού επιθεωρητή και εμπέδωσης της
κατηγορίας των απόβλητων ανθρώπων, η πολιτική αρχίζει να ασκείται όλο και
περισσότερο ως παράγοντας καθορισμού του ποιος θα έπρεπε να αφεθεί να πεθάνει.
Ο θάνατος του «άλλου» ισοδυναμεί με τη βιολογική ενίσχυση του «εαυτού» ως
μέλους ενός συνεκτικού, ομοιογενούς και ζωντανού πλήθους: πληθυσμού, φυλής ή
έθνους. Έτσι, μέσω της διαχείρισης του θανάτου, η ζωή εισήλθε στο επίκεντρο του
νεωτερικού πολιτικού σώματος.
Καθώς το πέρασμα στον 20ό
αιώνα σημαδεύεται από πολιτισμικές αγωνίες σχετικά με
τον εκφυλισμό, ο βιολογικός λόγος αξιοποιείται με στόχο τη διατήρηση της καθαρής
και υγιούς ενότητας της φύσης. Η ευγονική υπόσχεται να εξασφαλίσει αυτήν την
ομοιογενή ακεραιότητα, δίνοντας προτεραιότητα στη φυλετική καθαρότητα και
υγιεινή. Ύστερα από τη ναζιστική «εφαρμοσμένη βιολογία», περιπλέχτηκε ακόμη
περισσότερο η ουδέτερη και «αθώα» επίκληση της έννοιας «άνθρωπος». Υπό το
κράτος της «βιο-εξουσίας», η προστασία της ανθρώπινης ζωής συνδέεται με την
18
Α. Αθανασίου, Η κρίση ως «κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Κριτικές και αντιστάσεις,Αθήνα:
Σαββάλας, 2012, σελ. 16.

23. 23
εξόντωσή της. Καθίσταται δυνατή η προστασία της ζωής και ταυτόχρονα η
νομιμοποίηση του θανάτου. Προκειμένου να διασφαλιστεί η καθαρή και υγιής ζωή,
αυτή που «αξίζει να βιωθεί», επιφυλάσσεται η φυσική θανάτωση – ή ο κοινωνικός
θάνατος – ο αποκλεισμός, η πολιτική έκθεση και εγκατάλειψη στο ενδεχόμενο του
θανάτου για όσους και όσες ορίζονται ως ξένα σώματα.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η εφαρμογή και οι όψεις του
νεοφιλελευθερισμού έλαβαν πολλές μορφές. Ειδικά στις αρχές του 21ου
αιώνα με την
απόλυτη υπερίσχυση του νεοφιλελευθερισμού ως κυρίαρχου μοντέλου αλλά και με
την ταυτόχρονη εμφάνιση της κρίσης, κυρίως όμως με τους τρόπους
«αντιμετώπισής» της, αναδύθηκαν νέα στοιχεία που έλαβαν – και συνεχίζουν να
λαμβάνουν – κυρίαρχο πλέον ρόλο. Η λιτότητα, με τις προφανείς συνδηλώσεις της
άσκησης και της ασκητικής, παραπέμπει στην ανάγκη αυτοθυσίας εν όψει μιας
ντροπής ή ενός οικονομικού «ηθικού κινδύνου». Υποδηλώνει την ορθολογική αυτό-
διαχείριση με στόχο τη ρύθμιση των υπερβολών, της σπατάλης και της απόλαυσης:
της ίδιας μάλιστα που βρίσκεται στην καρδιά της συγκρότησης των υποκειμένων του
καπιταλισμού μέσω των ατομικών φαντασιώσεων της «καλής ζωής», οι οποίες δεν
υπήρξαν διόλου λιγότερο θυσιαστικές. Ωστόσο η ρυθμιστική διαχείριση της
απόλαυσης (με τη μορφή του ορθολογικού μετριασμού στο πλαίσιο των δομικών
πιέσεων της κρίσης) είναι – ή πρέπει να μετατραπεί – σε πηγή απόλαυσης. Αυτή είναι
και η νεοφιλελεύθερη στρατηγική στο πλαίσιο της παρούσας κρίσης: η λιτότητα θα
πρέπει να μετατραπεί σε μια νέα επιβεβλημένη απόλαυση. Μόνο έτσι θα σωθεί το
«πνεύμα του καπιταλισμού» και δεν θα κινδυνεύει από εναλλακτικές πρακτικές και
επιθυμίες. Η παραδοσιακή δυτική φαντασίωση της «καλής ζωής», δηλαδή το
καπιταλιστικό-καταναλωτικό μοντέλο της ανταγωνιστικής ικανοποίησης και ευτυχίας
που αναδύθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν ήδη θυσιαστική. Ίσως σε
ηπιότερους τόνους ντροπής και αυτο-πειθάρχησης, αλλά συνιστούσε ήδη θανατο-
πολιτική, όπως αποτυπώνεται στην εξαντλητική έως θανάτου λογική του
ανταγωνισμού, της ευκαιρίας, της ταχύτητας, της μεγιστοποίησης, του κέρδους και
της πίστωσης. Η τρέχουσα επιδείνωση και απαξίωση της ζωής, με τη μορφή της
φτώχειας και της δραστικής μείωσης της ποιότητας και του προσδόκιμου ζωής,
αφορά ωστόσο και την παραγωγή της ζωής (όχι μόνο, ή όχι απλώς, την καταστροφή
της), με τη μορφή του ιδιωτικού σχεδιασμού της ατομικής και οικογενειακής
επιβίωσης ∙ με τη μορφή της πειθαρχικής εκγύμνασης για τη διαχείριση της λιτότητας
∙ αλλά και με τη μορφή της ντροπής για όσους επιδίωξαν τον καπιταλιστικό τρόπο
της «καλής ζωής». Σήμερα που μοιάζει να αποδυναμώνεται η καταναλωτική σαγήνη
και ο καπιταλισμός δυσκολεύεται να παρουσιάζεται, όπως παλιότερα, ως ευεργετικό,

24. 24
ακόμη και συναρπαστικά απολαυστικό, σύστημα, το ύστατο καταφύγιο της
νεοφιλελεύθερης πολιτικής είναι η επιστροφή στην πολιτική ανατομία του σώματος:
η διακυβέρνηση του σώματος σε κίνδυνο και η διακυβέρνηση του επικίνδυνου
σώματος. Η ιατρικοποίηση της κρίσης υπήρξε πάντα σύμπτωμα ολοκληρωτισμού. Η
έννοια της κρίσης έχει ιστορικά κινητοποιηθεί στο πλαίσιο της ιατρικής, ήδη από το
Μεσαίωνα, όταν υποδήλωνε την «κρίσιμη κατάσταση» του πάσχοντος σώματος: μια
χρονικότητα του επικείμενου και του επείγοντος, μια χρονικότητα που στο πλαίσιό
της διακυβεύεται η εποπτεία της ίδιας της ζωής. Ανάμεσα στην ιατρική γραμματική
της «κρίσιμης κατάστασης» και τη χριστιανική θεολογία της «ώρας της κρίσης», η
κρίση υποδηλώνει μια καμπή στο χρόνο που επιτάσσει την κρίση (ως απόφαση,
εποπτεία).19
Ως τεχνολογία κρίσης (αντιξοότητας, κρισιμότητας) και κρίσης (αξιολόγησης,
απόφασης), ο νεοφιλελευθερισμός μας καλεί να «μανατζάρουμε» την επιβίωσή μας.
Να διαχειριστούμε το ρίσκο και να αναλάβουμε την ηθική και πολιτική ευθύνη της
επισφάλειάς μας. Όποιες και όποιοι δεν «τα καταφέρνουν», οφείλουν να μέμφονται
τον κακό προγραμματισμό ή υπολογισμό τους, τις ανεπαρκείς τους δεξιότητες και τη
χαμηλή ανταγωνιστική τους αξία στην αγορά. Ο υποδειγματικός πολίτης του
νεοφιλελευθερισμού είναι ο πολίτης ενός κράτους που αποσύρεται από την ευθύνη
του κοινωνικού και «σπάει τα ταμπού» του πολιτικού: σπάει τα ταμπού της δημόσιας
παιδείας, της υγείας για όλους, των συλλογικών συμβάσεων, των εργασιακών
δικαιωμάτων, ακόμη και της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ο
υποδειγματικός πολίτης του νεοφιλελευθερισμού δεν διεκδικεί τίποτα από το κράτος,
αλλά είναι επιχειρηματίας του εαυτού του. Σκέφτεται και δρα ατομικά, στρατηγικά,
επιχειρησιακά, υπολογιστικά και ανταγωνιστικά. Υπακούει αυθόρμητα στην αρχή της
«ίσης ανισότητας για όλους». Με λίγα λόγια, ενσωματώνει στο ακέραιο την
«αξιωματική παραδοχή ότι ο καθένας οφείλει να μπορεί μόνος του». Μέσα από τη
λογική ότι ο καθένας οφείλει να τα καταφέρει μόνος του, η κρίση παράγει εξαιρέσεις.
Ο νεοφιλελευθερισμός ως εξαίρεση συναρθρώνεται με τη νεοφιλελεύθερη παραγωγή
εξαιρέσεων, δηλαδή, με πρακτικές αποκλεισμού ομάδων, πληθυσμών και
γεωγραφικών περιοχών από τις νόρμες των νεοφιλελεύθερων υπολογισμών. Στο
πλαίσιο της «βιο-πολιτικής» ιδιότητας του πολίτη, οι λόγοι της κοινωνικής
θεραπευτικής, που βασίζονται στη παραγωγή και χειραγώγηση «ευπαθών
κατηγοριών», αναγνωρίζουν το εθνικό κράτος ή τον ιδιώτη χορηγό ως φορέα
ευεργεσίας, μιας σκληρής όσο και αναπόφευκτης αγωγής. Οι λεγόμενες ευπαθείς
19
Αυτ., σελ. 44-45.

25. 25
κατηγορίες ορίζονται ταυτόχρονα ως χρήζουσες κοινωνικής προστασίας και ως
παράγοντες ηθικής και κοινωνικής αταξίας. Μέσω τεχνολογιών εργαλειοποίησης του
τραύματος και μετατροπής των υποκειμένων σε ξένα σώματα και ταυτόχρονα
επισφαλείς ζωές, οι κάθε λογής «ξένοι» και «ξένες» υποστασιοποιούνται,
αποκηρύσσονται, αποφεύγονται, ή εντοπίζονται, πειθαρχούνται, ελέγχονται και
«μπαίνουν στη θέση» τους.20
Βιβλιογραφία
[1] Α. Αθανασίου, Η κρίση ως «κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Κριτικές και
αντιστάσεις, Αθήνα: Σαββάλας, 2012.
[2] Giorgio Agamben, «Homo Sacer», Scripta, μτφρ. Π. Τσιαμούρα, Αθήνα 2005
[3] M.Von Cranach, «Η ευθανασία στους ψυχασθενείς κατά το Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο στη Γερμανία», Τετράδια Ψυχιατρικής, 47.
[4] Μ. Foucault, Ιστορία της Σεξουαλικότητας. 1. Η Δίψα της Γνώσης, μτφρ.
Γ.Ροζάκη, Αθήνα: Κέδρος, 1978.
[5] M. Foucault, Ιστορία της Σεξουαλικότητας. 1. Η βούληση για γνώση, μτφρ.
Τ.Μπέτζελος, Αθήνα: Πλέθρον, 2011.
[6] M. Foucault, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, μτφρ. Τ.Δημητρούλια, Αθήνα:
Ψυχογιός, 2002.
[7] M. Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, μτφρ. Τ.Μπέτζελος,
Αθήνα: Πλέθρον, 2011.
[8] Agostino Pirella, «Χαριστικοί Φόνοι και ναζιστική γενοκτονία, Η ευθύνη των
ψυχιάτρων», Τετράδια Ψυχιατρικής, 47.
[9] A. Villard, «Ψυχιατρική την περίοδο του ναζισμού», Τετράδια Ψυχιατρικής, 47.
[10] S. Faith Weiss, «Race Hygiene and National Efficiency. The Euygenics of
Wilhelm Schallmayer», Berkeley, Los Angeles: University of California Press, 1987.
20
Αυτ., σελ. 48.