Stadstuinen. Overwegingen over renovatievan 17de / 18de eeuwse stadstuinen in de 21ste eeuw

1. Overwegingen over renovatie van
17de/18de eeuwse stadstuinen in
de 21ste eeuw
- Vraagstelling: is de architectonische eenheid ‘huis en tuin’ nog bepalend voor het tuinontwerp in de
21ste eeuw?
- Bartolottihuis Adam, gebouwd in 1617 voor Willem van den Heuvel (Bartolotti);
- Huis met de Hoofden Adam, gebouwd in 1622 voor Nicolaas Sohier;
- Aalsmeerder Veerhuis of Herberg De Bonte Os Adam, gebouwd in 1634 als veerhuis/tolhuis/herberg;
- Johan de Witthuis Den Haag, gebouwd in 1652 voor Mattheus Heufft.
- Voorlopige conclusies.

2. Huis Bartolotti, gebouwd in 1617 voor Willem
van den Heuvel (Bartolotti). Rijksmonument.
Eigenaar Ver. Hendrick de Keyser
(Museumhuis).
Bartolotti

3. • Achtertuin Bartolottihuis. Tuin niet beschermd. Kadasterkaart 1820 geeft
geen tuindetails. Op deze foto (ca. 1930) en tekening (door Vercouteren) tuin
in neo-barokstijl met boom centraal in barokperk.
Bartolotti

4. Tuin Huis Bartolotti omstreeks 1970.
Landschapsstijl en neo-barok gecombineerd.
Tuinontwerp door Gustav Leonhardt, met
terras, obelisken en beelden (buitenplaats
Enghuizen).
De buitenste beelden Actaeon en Endymion
zijn van de hand van Albertus Xavery (1706);
middelste beeld Diana Xavery toegeschreven.
Tuinornamenten in 2014 geveild.
Bartolotti

5. Ontwerp Tuin Bartolotti, 2017, door
Bureau Debie en Verkuijl,
geïnspireerd op de tuin van
grootvader van eigenaar Jan Tarelink
(Nieuwerhoek Loenen). Tuinbeeld
niet geplaatst.
Bartolotti

6. Kleinzoon Jan Tarelink liet vanaf 1752 Huis Bartolotti aanzienlijk moderniseren, o.a.
met een rococo-zaal. Eerder was zijn grootvader eigenaar van de huizen Nieuwerhoek
(bij Loenen) en Boomrijk (bij Breukelen). Nieuwerhoek in ‘De Zegepralende Vecht...’
(1730).
Bartolotti

7. Nieuw tuinontwerp in lichte loofwerk-uitvoering en afsluitende taxushaag, passend bij het
imitatie-goudleerbehang in Rococo-zaal met uitzicht op tuin.
Bartolotti

8. Titelpagina Nederlands voorbeeldenboek door J.v.d.M. uit
1730: Cieraad der Lusthooven…parterres…
Hierin zijn natuurlijk veel meer voorbeelden te vinden.
Bartolotti

9. Bartolotti

10. - Tuin geen monument;
- Tuinontwerp 1970: bewoner Gustav Leonhardt;
- Tuinontwerp 2017: Debie & Verkuijl; inspiratie tuin van grootvader Nieuwerhoek,
Loenen.
Programma-eisen:
Programma-eisen 1920: ruimte vlak achter huis in simpele barokstijl (middenperk met
boom), gecombineerd met laatste bomen uit landschappelijke periode.
Programma-eisen 1970: eerste deel tuin achter huis passend bij Rococo-zaal in huis.
Programma-eisen 2017: zo verantwoord mogelijke museumtuin (Régence, Rococo).
Bomen behouden; verantwoord plantenbeeld. Tuin heeft ook meer kleur, meer ruimte en
meer lichtinval gekregen. Vorm volgt functie (museumtuin).
19de eeuw: landschapsstijl;
20ste eeuw: neobarok- en landschapsstijl gecombineerd;
21ste eeuw: barokstijl; opener karakter met verlies van meeste bomen en struiken
Bartolotti

11. Huis met de Hoofden, gebouwd in 1622 voor
Nicolaas Sohier.
Architect: toegeschreven aan Pieter de Keyser.
Eigenaar Jozef Ritman / Bibliotheca Philosophica
Hermetica of Ambassade van de Vrije Geest.
Huis met de Hoofden
(1622)
• Interieur / Gerrit Lamberts (1776-1850). Coll.
Rijksmuseum

12. Huis met de Hoofden
(1622)
• Tuinontwerp (1983): Henk Zantkuijl (BMA). Tuin
beschermd als keurtuin.
• Tuin met ‘Franse’ broderie-perken en galerij
met timpanen van de vm. Boterwaag en andere
bouwfragmenten langs de lange zijden.

13. • Huis in renaissancestijl met dubbele
trapgevel. Bewoner 1983 Bureau
Monumentenzorg Amsterdam (BMA).
• Keurtuin: d.w.z. geen bebouwing toegestaan,
geen onderkeldering en geen horeca-
bedrijfsmatige activiteiten.
• Buxus nu (2019) verwijderd i.v.m. Buxus-
mot. Tuin voorlopig beplant met bollen i.s.m.
Amsterdam Tulip Museum.
Huis met de Hoofden
(1622)

14. Links:
Nieuw ontwerp door LOLA-
Landscape Architects
(2014). Combinatie heden
en verleden; behoud van
galerij gewenst; bezinning.
Geselecteerd voor
uitvoering.
• Rechts: Nieuw ontwerp door
Oldenburgers Historische Tuinen
(2014). Combinatie van heden en
verleden; behoud van galerij gewenst.
Bezinning.
Huis met de Hoofden
(1622)

15. - Tuin keurtuin, geen monument.
- Tuinontwerp 1983: Henk Zantkuijl.
- Tuinontwerp 2014: Lola Landscape Architects.
Programma-eisen:
Programma-eisen 1983: behoud galerij gewenst voor timpanen Boterhal. Plaats in tuin
reserveren voor diverse bouwfragmenten, die in opslag zijn bij gemeente Amsterdam.
Vorm volgt functie (opbergplaats bouwfragmenten BMA).
Programma-eisen 2017: combinatie van heden en verleden: moderne inrichting met
botanische beplanting en een ruimte voor gedachtewisselingen en bezinning i.v.m.
programmering van Ambassade van de Vrije Geest. Galerij intact laten. Terrastegels
hergebruiken. Kastanje en andere bomen zo mogelijk sparen. Vorm volgt functie
(bezinningstuin).
19de eeuw: landschapsstijl;
20ste eeuw: neo-barokstijl;
21ste eeuw: tuin combinatie van heden en verleden. Botanische (natuurlijke) duurzame
beplanting en open karakter voor bezinning.
Huis met de Hoofden (1622)

16. Aalsmeerder Veerhuis of Herberg de Bonte Os.
Gebouwd 1634. Locatie langs de Schinkel.
Tot eind 19de eeuw uitspanning.
Eigenaar sinds 1925 Ver. Hendrick de Keyser.
Restauratie 1960-1965 architect H.F. Rappange sr.
Aalsmeerder Veerhuis

17. Gevelsteen Aalsmeerder Veerhuis, met overhaal of overtoom, in 1515 op de dam in de Schinkel
geplaatst. Hiermee werden kleine schepen over een houten helling van de Heiligewegsevaart /
Kostverlorenvaart naar de Schinkel (en andersom) getrokken.
In gesneden puibalk reliëf van De Bonte Os.
Aalsmeerder Veerhuis

18. Adriaan van Ostade. Vertier bij een herberg, 1677.
Pen en krijt. Coll. Rijksmuseum
Aalsmeerder Veerhuis

19. John Inigo Greenwood. Kolfbaan De Zon Amsterdam, achter herberg aan Nieuwendijk.
1761. Tekening. Coll. Stadsarchief Amsterdam
Aalsmeerder Veerhuis

20. Aalsmeerder Veerhuis
Tuin achter Aalsmeerder Veerhuis

21. - Tuin geen monument;
- Tuinontwerp 1965 Bureau H.F. Rappange sr.
Programma-eisen:
tot ca.1900: tuin passend bij functie huis (herberg met uitspanning)?
1965: tuin qua stijl aan gevel aanpassen.
sinds 2000 worden tuinperken op meer ‘natuurlijke’ wijze beplant:
samenspel tussen vorm en bewoners.
19de eeuw: biertuin (?); kolfbaantje (?); moestuin (?)
20ste eeuw: sinds 1965 formele stijl passend bij achtergevel.
21ste eeuw: duurzaamheid: bollen en wilde planten in perken; plaatsje
zonneplek (in samenspraak met bewoners).
Aalsmeerder Veerhuis

22. • Eigenaren/bewoners:
• 1655: Johan de Witt (1625-1672).
• Ca. 1730 huis uitgebreid met stoep, balkon en zijvleugels
aan achterzijde.
• 1813 Hendrik Collot d’Ecury. Incl. het achterliggende
bovenhuis en stallen.
• 1874 - 1884 bewoner kroonprins Prins Alexander.
• Na 1884: diverse bewoners.
• 1938: Levensverzekeringsmij. ‘De Utrecht’. 1966
restauratie.
• 1979: Staat der Nederlanden.
• 2015 nieuw tuinontwerp door Delva LA
Johan de Witthuis Den
Haag

23. • Ca. 2003 Tuin achter Johan de Witthuis
niet beschermd. Tuinmuur wel
beschermd.
Johan de Witthuis

24. • Detail kadasterkaart Johan de Witthuis, 1820. Sectie E, blad 01. Eigendom van Hendrik Collot
d’Escury: 880 huis en erf; 879 tuin als erf; 878 bovenhuis en stal, met koepelvormige-uitbouw,
midden in zichtlijn van huis.
• De koepel en de uitbouwen van de stallen niet in nieuwe ontwerp terug te vinden. Waarom daar geen
paviljoens gebouwd?
Johan de Witthuis

25. 1920. Bewoner kunsthandel
Donus Hermsen.
Tuin neo-barokperken met een
midden-boom (later
weggehaald).
Rechts voor de muur leilindes?
Johan de
Witthuis

26. • 1956: Eigenaar Levensverzekeringsmij.
‘De Utrecht’.
• Tuin verwilderd of natuurstijl?
Johan de Witthuis

27. Ca. 1969. Tuin
gerenoveerd neo-
barokstijl door
architect C. W.
Royaards, i.o.v. ’De
Utrecht’.
Geen boom meer
middenin tuin.
Slingerende buxus
en rechte perken
met Salvia’s. Uitzicht
bank niet naar huis
maar naar de zon.
Johan de Witthuis

28. Beeld 20ste eeuw. Zelfde tuin,
strakkere vorm, met achterin
tuinbeeld van Venus en Cupido van
Jan van Logteren (ca. 1730), op
achthoekige ondergrond (vgl.1820).
Johan de Witthuis

29. 2015: Delva LA, ‘Hortus
Fabulae’ met infiltrerend
bloementapijt. De tuin
presenteert de topografie
van Nederland in een
serie stalen
hoogteprofielen,
opgenomen in een
bloemenzee van
bolgewassen.
Zichtas leidt nu naar
nieuw hekwerk met
tulpenmotief.
Johan de Witthuis

30. Citaat Rijksvastgoedbedrijf:
“Deze nieuwe klassieke klimaat-adaptieve tuin bij het Johan de
Witthuis in Den Haag presenteert het verhaal van Nederland.
In de ‘Hortus Fabulae’, de tuin van het verhaal, is het huis
onlosmakelijk verbonden met zijn buitenruimte. Een tuin die
reflecteert op de innovatieve gedachten van De Witt en het verhaal
vertelt van Nederland in de Gouden Eeuw. De tuin toont de
topografie van Nederland in een reeks stalen elementen, verwerkt
in een zee van bolvormige bloemen. Het ontwerp wordt
gerealiseerd met een scherp oog voor detail en duurzaamheid in
materialen. Op deze manier staat de tuin voor Nederlands
vakmanschap”.
Idee voor een Cascade-excursie?
Johan de Witthuis

31. Johan de Witthuis 2019

32. - Tuin geen monument. Eenheid tussen huis en tuin belangrijk;
- Tuinontwerp 1966: architect C. W. Royaards;
- Tuinontwerp 2015: Delva LA.
Programma-eisen:
1966: neo-barokbeeld terugbrengen, passend bij achtergevel.
2014: Het streven is de inrichting van de tuin te laten bijdragen aan het
functioneren en exploiteren van het monument. Vorm volgt functie (zonnige
receptieruimtes voor hooggeëerd publiek). Duurzaamheid.
19de eeuw: open tuin met bomen en zichtas tussen koepel en huis;
20ste eeuw: neo-barokstijl passend bij achtergevel;
21ste eeuw: mix van ontmoetingsruimtes en duurzaamheid op basis van functie
van huis. Beplanting inheems (coniferen verwijderd), optimaal gebruik regenwater,
capillaire infiltratie van bloemtapijt.
Johan de Witthuis

33. Voorlopige conclusies:
In het algemeen: stadstuinen geen monument. Relatie met natuur en cultuur staat onder druk. Vorm volgt functie.
Tuinontwerp verandert in de loop van de laatste eeuwen van tuin in landschapsstijl naar neo-formele tuin aansluitend
aan a) architectuur achtergevel en/of aan b) interieurkenmerken en nog later naar een vorm functioneel aan de
bewoning, terwijl ook natuurlijke beplanting en duurzaamheid een belangrijke rol gaan spelen.
19de eeuw: landschapsstijl;
20ste eeuw: neo-formele tuin gericht op het huis; wel of niet gecombineerd met resten van landschappelijke aanleg.
21ste eeuw: ontmoetingsplek, zon en duurzaamheid gaan steeds belangrijker rol spelen in het tuinontwerp i.t.t.
aansluitende stijlkenmerken.
DANK VOOR UW AANDACHT
Carla Oldenburger
www.oldenburgers.nl
OLDENBURGERS BINNENSTAD EN BUITENLEVEN SLOTERKADE 21 1058 HE AMSTERDAM