διάλεξη-τελικό

ΤΑΚΟΚΚΙΝΑΔΑΝΕΙΑ
ΚΑΙΗΑΛΛΑΓΗΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣΓΙΑΤΗΝΠΡΟΣΒΑΣΗΣΤΗΝΚΑΤΟΙΚΙΑ
ΣΤΗΝΕΛΛΑΔΑΣΗΜΕΡΑ
ΕΜΠ|ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ2015

ΔΙΆΛΕΞΗ
ΤΑ ΚΟΚΚΙΝΑ ΔΑΝΕΙΑ
ΚΑΙ Η ΑΛΛΑΓΗ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ
φοιτητές: Βαρκάς Αντώνης
Κομηνέας Κωνσταντίνος
Μερτής Χαράλαμπος
επιβλέπουσα καθηγήτρια: Βαΐου Ντίνα
ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2015

Ευχαριστούμε θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτριά μας
Ντίνα Βαΐου, για την πολύτιμη καθοδήγηση και υποστήριξή της.

Α’ ΜΕΡΟΣ - Εισαγωγικά
1. Εισαγωγικές σημειώσεις
2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα
Β’ ΜΕΡΟΣ - Στρατηγικές του κράτους και του χρηματοπιστωτικού κλάδου για
την πρόσβαση στην κατοικία
1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα:
από την προώθηση της ιδιοκατοίκησης στην εκτόξευση των κόκκινων δανείων
2. Η ισχύουσα νομοθεσία και οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις για την
3. Ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στους μηχανισμούς

Γ’ ΜΕΡΟΣ – Αντιστάσεις
1. Ανασκόπηση των κινητοποιήσεων για την κατοικία στην Ελλάδα
2. Μορφές, φορείς και αιτήματα των κινητοποιήσεων ενάντια στις
κατασχέσεις και τους πλειστηριασμούς σήμερα
Δ’ ΜΕΡΟΣ - Σκέψεις και ερωτήματα με αφορμή το ζήτημα της διαχείρισης
των κόκκινων δανείων
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
προστασία της κατοικίας και τα κόκκινα δάνεια
πρόσβασης στην κατοικία
Ι. Αντικείμενο της εργασίας: αφορμές, ερωτήματα και στόχοι
ΙΙ. Μεθοδολογικές Επιλογές – πηγές
ΙΙΙ.Διάρθρωση των μερών
ΙV.Εννοιολογικές Προσεγγίσεις
Ι. Οι στεγαστικές συνθήκες και το ζήτημα της έλλειψης στέγης
ΙΙ. Το κτιριακό δυναμικό
ΙΙΙ. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς
IV.Τα κόκκινα δάνεια
Ι. Οι διεθνείς τάσεις
ΙΙ. Οι νέες επιχειρήσεις επενδύσεων σε ακίνητη περιουσία και οι
προσπάθειες εισχώρησης στην ελληνική αγορά κατοικίας
7
9
13
27
29
39
51
59
61
69
79
89

Α’ ΜΕΡΟΣ
Εισαγωγικά

Α1. Εισαγωγικές σημειώσεις
Ι. Αντικείμενο της εργασίας: αφορμές, ερωτήματα και στόχοι
Η «κρίση» της κατοικίας στην Ελλάδα -όπως διαπιστώνεται εμπει-
ρικά αλλά και μέσα από μελέτες που καταπιάνονται με το θέμα-
αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο κρίσιμα κοινωνικά και πολιτικά
προβλήματα και είναι άμεσα συνδεδεμένη με την γενικότερη κρίση
του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και τις ασκούμενες πο-
λιτικές για την αντιμετώπιση του δημόσιου χρέους.1
3Στα μεγάλα
αστικά κέντρα της Ελλάδας και ιδιαίτερα στην Αθήνα το πρόβλημα
της στεγαστικής κρίσης, δηλαδή της μη δυνατότητας ενός κρίσιμου
τμήματος του πληθυσμού να κατοικεί με αξιοπρεπείς συνθήκες και
χωρίς την ανασφάλεια πως αυτές θα απολεσθούν, αποτελεί μία
από τις βασικότερες πτυχές της ανθρωπιστικής κρίσης.
Έχοντας ως αφετηρία τους προβληματισμούς που αναπτύσσονται
γύρω από τη «στεγαστική κρίση» στην Ελλάδα κατά τα τελευταία
πέντε χρόνια, επιδιώκουμε να μελετήσουμε τις ασκούμενες και
προωθούμενες πολιτικές για την κατοικία, τόσο του ελληνικού
κράτους, όσο και του χρηματοπιστωτικού συστήματος, επικεντρώ-
νοντας κυρίαρχα στο ζήτημα των κόκκινων δανείων. Με τη μελέτη
αυτή δεν έχουμε σκοπό απλώς να καταγράψουμε τις πολιτικές αυ-
τές και να περιγράψουμε τις πιθανές συνέπειές τους, όσο περισ-
σότερο να ψηλαφίσουμε πιθανές απαντήσεις απέναντι σε αυτές.
1 Βαταβάλη Φερενίκη, Σιατίτσα Δήμητρα, Η «κρίση» της κατοικίας και η ανάγκη για
μια νέα στεγαστική πολιτική, κείμενο εργασίας, encounterathens.wordpress.com,
11.05.2011.
9

ΜΕΡΟΣ Α’
ΙΙ. Μεθοδολογικές Επιλογές - πηγές
Για την συγγραφή της εργασίας αξιοποιήσαμε μέρος της βιβλιο-
γραφίας και αρθρογραφίας που περιγράφει ή ερμηνεύει τη «στε-
γαστική κρίση» των τελευταίων πέντε ετών, καθώς και μελέτες,
άρθρα ή βιβλιογραφία για την εξέλιξη των πολιτικών πρόσβασης
στην κατοικία γενικότερα. Για την εύρεση των πληροφοριών που
αφορούν σε στοιχεία που υποδεικνύουν τα συμπτώματα της «στε-
γαστικής κρίσης», χρησιμοποιήσαμε τις ηλεκτρονικές πλατφόρμες
αναζήτησης δεδομένων, τα ετήσια δελτία εισοδήματος, συνθηκών
και διαβίωσης και τα αποτελέσματα της απογραφής του 2011 της
Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, όπως και στοιχεία από τις ετήσιες
μελέτες που δημοσιοποιεί η Τράπεζα της Ελλάδος. Για να μελε-
τήσουμε το ισχύον νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο, ανατρέξα-
με στους ψηφισμένους νόμους, όπως αυτοί δημοσιεύονται στην
ηλεκτρονική πλατφόρμα του Εθνικού Τυπογραφείου. Πληροφορί-
ες για τις διεθνείς τάσεις και οι κινήσεις των χρηματοπιστωτικού
συστήματος αντλήσαμε από διεθνή και ελληνική αρθρογραφία, η
οποία λόγω και της κρίσης στον ευρωπαϊκό νότο εξακολουθεί να
εμπλουτίζεται με γοργούς ρυθμούς. Για τις αντιστάσεις στην πε-
ρίοδο που εξετάζουμε (2010-2015), το υλικό που αξιοποιήσαμε
προήλθε κυρίως από τον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, ενώ προ-
κειμένου να αποκτήσουμε εικόνα για τη δράση των συλλογικοτή-
των που ασχολούνται με το θέμα των κόκκινων δανείων και των
κατασχέσεων/πλειστηριασμών κατοικίας, ανατρέξαμε –πέρα από
αναφορές τρίτων- και στις ιστοσελίδες που αυτές διατηρούν.
III. Διάρθρωση των μερών
Η εργασία δομείται από τέσσερα μέρη:
Στο πρώτο μέρος επιχειρείται μια προσέγγιση του φαινομένου
που συνοψίζεται ως «στεγαστική κρίση» στην Ελλάδα, στην χρο-
νική περίοδο των τελευταίων πέντε ετών, μέσα από τις διάφορες
όψεις που αυτό έχει λάβει, προκειμένου να αποκτήσουμε μια συ-
νολικότερη εικόνα του «προβλήματος» και το πλαίσιο μέσα στο
οποίο υπάρχουν, προωθούνται ή και –πιθανώς- συγκρούονται οι
διαφορετικές στρατηγικές και τα συμφέροντα.
10

1. Εισαγωγικές σημειώσεις
Στο δεύτερο μέρος, αφού πρώτα αναζητηθεί η γενεαλογία των πο-
λιτικών του κράτους σχετικά με το πώς προωθούνταν η απόκτηση
στέγης στην Ελλάδα, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το ισχύον
και το προωθούμενο θεσμικό πλαίσιο που αφορά στα κόκκινα δά-
νεια και να αναζητήσουμε τις επιδιώξεις του χρηματοπιστωτικού
κεφαλαίου, ώστε στη συνέχεια να επιχειρήσουμε να συνθέσουμε
μια εικόνα για τις πιθανές κατευθύνσεις στις οποίες θα κινούνται
οι επερχόμενες μεταρρυθμίσεις.
Στο τρίτο μέρος της εργασίας θα ασχοληθούμε με την «άλλη όψη»
του νομίσματος: τις αντιστάσεις ενάντια στις πολιτικές διαχείρισης
του ζητήματος των κόκκινων δανείων, τις κατασχέσεις και τους
πλειστηριασμούς, καθώς και τους φορείς τους και τις μορφές με
τις οποίες εμφανίζονται. Προηγουμένως, προκειμένου να κατα-
νοήσουμε τις σημερινές κινητοποιήσεις, τα όρια και τις πιθανές
αδυναμίες τους, θα εξετάσουμε συγκεκριμένες κινητοποιήσεις του
παρελθόντος που συνδέθηκαν κυρίαρχα με την κατοικία και τις πο-
λιτικές πρόσβασης σε αυτή.
Στο τελευταίο μέρος αυτής της εργασίας, θα επιχειρήσουμε να
διατυπώσουμε κυρίως σκέψεις και ερωτήματα που χρήζουν πε-
ραιτέρω εμβάθυνσης και όχι απαντήσεις για το ζήτημα της πρό-
σβασης στην κατοικία σήμερα. (Πώς θα μπορούσαμε άλλωστε να
εξάγουμε βέβαια συμπεράσματα στα πλαίσια μιας εργασίας αυτού
του τύπου και μάλιστα από τη σκοπιά μίας μονάχα επιστημονικής
περιοχής;) Με αφετηρία τις αντιστάσεις ενάντια στις κατασχέσεις
και τους πλειστηριασμούς που έχουν προκύψει τα τελευταία δύο
με τρία χρόνια και αξιοποιώντας τις «παρακαταθήκες» (θετικές ή
αρνητικές) από τις κινητοποιήσεις του παρελθόντος, θα προσπα-
θήσουμε, εκκινώντας από τη σκοπιά εκείνων που επιβαρύνονται
περισσότερο από τις συνέπειες της λιτότητας και της αδυναμίας
πρόσβασης σε αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης, να ψηλαφίσου-
με επιθυμητές κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να ενισχύσουν
και να διευρύνουν τις αντιστάσεις απέναντι στο επείγον ζήτημα της
11

ΜΕΡΟΣ Α’
διαχείρισης των κόκκινων δανείων, χωρίς να τα απομονώνουμε
από τους γενικότερους προβληματισμούς που ανοίγουν.
ΙV. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις
Οι λέξεις κατοικία και στέγη χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, καθώς
συνήθως στην καθομιλουμένη εκφράζουν σχεδόν το ίδιο σημαι-
νόμενο, παρά τις διαφορετικές εννοιολογικές προσεγγίσεις που
μπορεί να τους έχουν δοθεί.2
4 Σε κάθε περίπτωση, παρά την πολ-
λαπλότητα των ερμηνειών που μπορεί να τους δίνονται (ανάλογα
και με το θέμα κάθε εργασίας-έρευνας) δεν τις αντιμετωπίζουμε
με τη στενή σημασία του αντικειμένου/κτίσματος, αλλά κυρίαρχα
ως το άθροισμα των μηχανισμών και των πολιτικών που αναφέ-
ρονται στους τρόπους κάλυψης της ανάγκης για αυτήν από τα μέλη
μιας κοινότητας-κοινωνίας με βάση τις επικρατούσες πολιτισμικές
αντιλήψεις.
Η χρήση της φράσης πολιτικές κατοικίας ή πολιτικές για την κα-
τοικία δεν αναφέρεται μονάχα στις θεσμοθετημένες δράσεις από
κρατικούς (ή διακρατικούς) φορείς, των οποίων τα όρια συνήθως
εντοπίζονται στη χωροθέτηση, παραγωγή και διανομή κατοικίας,
αλλά τίθεται ως μια πιο διευρυμένη έννοια· ως το συνολικό πλέγ-
μα των στρατηγικών, τακτικών και δράσεων, που εμπλέκουν τη
στέγη σε συνολικότερες επιδιώξεις για την πορεία μιας κοινωνίας,
σε επίπεδο οικονομίας, παραγωγής, αλλά και ιδεολογίας.
2 για μεγαλύτερη εμβάθυνση βλ.: Lefebvre H., Δικαίωμα στην πόλη, Χώρος και Πολιτική,
Κουκίδα, 2007, σελ.:179
12

A2. Η σημερινή κατάσταση στέγασης στην Ελλάδα
Ι. Οι στεγαστικές συνθήκες και το ζήτημα της έλλειψης στέ-
γης
Το φαινόμενο της στεγαστικής κρίσης στην Ελλάδα έχει λάβει δια-
φορετικές μορφές και βαθμό έντασης, τις οποίες συνοπτικά ανα-
φέρουμε στη συνέχεια. Στα επόμενα κεφάλαια η εργασία εμβαθύ-
νει ειδικότερα στα λεγόμενα «κόκκινα δάνεια».
Αδυναμία κάλυψης οικονομικών υποχρεώσεων για τη συντήρη-
ση κατοικίας. Πολλά νοικοκυριά αδυνατούν να ανταποκριθούν σε
πάγια λειτουργικά έξοδα (θέρμανση, ηλεκτρικό ρεύμα). Ενδεικτι-
κά στο «πρόγραμμα αντιμετώπισης ανθρωπιστικής κρίσης» του
υπουργείου κοινωνικής αλληλεγγύης που ξεκίνησε να εφαρμόζε-
ται από το Μάιο του 2015, οι αιτήσεις για την οικονομική ενίσχυ-
ση του ηλεκτρικού ρεύματος έφθασαν τις 140000.3
Πιο χαμηλής
έντασης, αλλά υπαρκτό, είναι και το ζήτημα της αδυναμίας των
ιδιοκτητών να συντηρήσουν – επισκευάσουν τα ακίνητά τους, με
αποτέλεσμα την απαξίωσή τους.

Γράφημα 1: Διαχρονική εξέλιξη αδυναμίας για ικανοποιητική θέρμανση [2009-2014]
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών (για τα
αντίστοιχα έτη).
Ίδια γραφική επεξεργασία.
3 Μπουρδάρας Γιώργος, Βουλή: Ξεπέρασαν τους 17.000 οι άστεγοι στο Λεκανοπέδιο,
Η Καθημερινή, 11.06.2015
13

ΜΕΡΟΣ Α’
Ύπαρξη κατοικιών με μεγάλο αριθμό ατόμων. Αυτό το φαινόμενο
μέχρι πριν το 2009 είχε κυρίως το χαρακτήρα στέγασης μετανα-
στών στο κέντρο της Αθήνας από ιδιοκτήτες που ενοικίαζαν με το
κεφάλι το ακίνητό τους, κερδοσκοπώντας.
Από το 2010 συνεχώς εντείνεται το φαινόμενο το νοικοκυριό να
διευρύνεται, αφού, προκειμένου να μοιραστούν τα πάγια έξοδα
συντήρησης κατοικίας, διαφορετικά μεταξύ τους νοικοκυριά απο-
φασίζουν να «συγχωνευθούν», χωρίς όμως αυτή η ενέργεια να
σημαίνει απαραίτητα και μεγαλύτερους ή περισσότερους χώρους.
Συνεπώς, κάποια νοικοκυριά που αποτελούνταν από πυρηνικές
οικογένειες παίρνουν τώρα χαρακτήρα διευρυμένων οικογενειών
όπως στο παρελθόν ή παρατηρούνται νέες μορφές συγκατοίκη-
σης.
Στενότητα χώρου στις κατοικίες. Αυξάνεται ο αριθμός των νοικο-
κυριών που αναγκάζονται να διαμένουν σε μικρότερες κατοικίες
από αυτές που θα κάλυπταν τις ανάγκες τους, προκειμένου να μει-
ώσουν τα έξοδα ενοικίου, με αποτέλεσμα να διαβιούν σε κατοικί-
ες με στενότητα χώρου. Σύμφωνα με τα ετήσια δελτία τύπου της
ΕΛΣΤΑΤ για την «υλική στέρηση και τις συνθήκες διαβίωσης», ενώ
το 2009 το ποσοστό των νοικοκυριών που διέμεναν σε συνθήκες
στενότητας χώρου ανερχόταν σε 25.0%, το 2014 το αντίστοιχο
ποσοστό ανήλθε στο 27.4%.4
Απαξιωμένες κατοικίες. Το τελευταίο διάστημα εξαιτίας της διατή-
ρησης του ύψους των ενοικίων σε υψηλές τιμές, παρά τη δραμα-
τική πτώση του εισοδήματος για την πλειοψηφία του πληθυσμού,
πολλά νοικοκυριά αναγκάζονται είτε να μισθώσουν απαξιωμένες
κατοικίες με πολλά προβλήματα και χωρίς συντήρηση από τους
ιδιοκτήτες (υπόγεια, κατοικίες με υγρασία, θόρυβο, με σκοτεινά
δωμάτια κλπ.) συνηθέστερα σε υποβαθμισμένες γειτονιές που
4 Τα κριτήρια για τη στενότητα χώρου καθορίζονται από την ίδια την ΕΛΣΤΑΤ και είναι
κοινά για όλες τις χρονιές.
14

έχουν χαμηλό ενοίκιο5
, είτε να κατοικήσουν σε μη κανονικές κα-
τοικίες6
, προκειμένου να αποφύγουν τα πάγια έξοδα που έχει μια
τυπική κατοικία (κοινόχρηστα, ρεύμα, κλπ), χωρίς όμως αξιοπρε-
πείς συνθήκες στέγασης.
Εξώσεις. Λόγω της ραγδαίας μείωσης του εισοδήματος των νοι-
κοκυριών και την συνεπακόλουθης αδυναμίας τους να καταβάλ-
λουν το μηνιαίο μίσθωμα στους ιδιοκτήτες, έχει προκληθεί κύμα
εγκατάλειψης κατοικιών, συνήθως μετά από αγωγή για έξωση.
Σύμφωνα με στοιχεία του πανελληνίου Συλλόγου Προστασίας
Ενοικιαστών, εκτός από την αύξηση κατά 30% στις δικαστικές
αποφάσεις για εξώσεις την διετία 2013-2014, ακόμη ένα 30%
των ενοικιαστών αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι του οικειο-
θελώς, λόγω αδυναμίας να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.7
Εντούτοις στο πρόσφατο νομοσχέδιο για την ανθρωπιστική κρίση
προωθήθηκε αυστηρότερο νομοθετικό πλαίσιο για τις εξώσεις,
του οποίου τα όποια αποτελέσματα δεν μπορούν να είναι μετρή-
σιμα ακόμα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με εκτιμήσεις, το ποσοστό των
ενοικιαστών που καθυστερεί την εξόφληση των ενοικίων τους δι-
αμορφώνεται πλέον σε περίπου 70%. Από αυτούς, περίπου το
40-50% χρωστά ενοίκια τουλάχιστον 2-3 μηνών.8
Παρά την πληθώρα δικαστικών αποφάσεων –μετά από προσφυ-
γές ενοικιαστών- που αναγκάζουν τους ιδιοκτήτες να μειώσουν
11.05.2011.
6 Μη κανονικές κατοικίες ορίζονται από την ΕΛΣΤΑΤ οι κατασκευές από πρόχειρα και
ευτελή υλικά που όμως βρέθηκε κατά την απογραφή να κατοικούνται (π.χ. καλύβες,
παραπήγματα, τροχόσπιτα, βάρκες).
7 Άγγελος Προβολισιάνος, Εξώσεις: Σε απόγνωση ενοικιαστές και ιδιοκτήτες, News-
room ΔΟΛ, 22.10.2014.
8 Ρουσάνογλου Νίκος, Κύμα κακοπληρωτών βλέπει η ΠΟΜΙΔΑ από τον περιορισμό των
εξώσεων, Η Καθημερινή, 03.03.2015.
15

ΜΕΡΟΣ Α’
την τιμή των μισθωμάτων,9
στην αγορά κατοικίας επικρατεί το
εξής: για τα ακίνητα που βρίσκονται επί μακρόν ξενοίκιαστα, οι
ιδιοκτήτες αναπροσαρμόζουν τις τιμές προς τα κάτω, όμως ακό-
μα και έτσι η ζήτηση εξακολουθεί να είναι μειωμένη. Αντίθετα, για
τα ακίνητα που εξακολουθούν να είναι μισθωμένα, οι ιδιοκτήτες
σπάνια αναπροσαρμόζουν τις τιμές ενοικίασης ώστε να ανταπο-
κρίνονται στην μείωση των εισοδημάτων των τελευταίων ετών.10
Απώλεια μοναδικής κατοικίας – Πλειστηριασμοί. Υπερχρεωμένα
νοικοκυριά χάνουν την ιδιόκτητη κατοικία τους, είτε διότι αναγκά-
ζονται να εκποιήσουν το ακίνητό τους, το οποίο αποτελεί τη μονα-
δική δυνατότητα άντλησης ρευστότητας, προκειμένου να αποπλη-
ρώσουν άλλες ληξιπρόθεσμες οφειλές, είτε διότι το ακίνητό τους
κατάσχεται για οφειλές στο δημόσιο. Μέχρι σήμερα η μοναδική
δυνατότητα προστασίας που τους παρέχεται αφορά μόνο στις λη-
ξιπρόθεσμες οφειλές προς τις τράπεζες (νόμος Κατσέλη και τρο-
ποποιήσεις του). Σε κάθε περίπτωση, το νομικό πλαίσιο σχετικά με
τις κατασχέσεις για οφειλές εξακολουθεί να είναι ανεπαρκές σε
σχέση με την προστασία της πρώτης κατοικίας.
Άστεγοι. Το φαινόμενο των αστέγων στα μεγάλα αστικά κέντρα
της χώρας και ιδιαίτερα στην Αθήνα συνεχώς εντείνεται τα τελευ-
ταία χρόνια και αποτελεί την πιο εμφανή όψη του στεγαστικού ζη-
τήματος. Το φαινόμενο υπάρχει από τις προηγούμενες δεκαετίες,
όμως πλέον έχει εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά. Στο παρελ-
θόν ο άστεγος πληθυσμός στην Ελλάδα συγκεντρωνόταν σχεδόν
αποκλειστικά στην Αθήνα, συνίστατο κυρίαρχα από ανθρώπους
του κοινωνικού περιθωρίου ή από μετανάστες χωρίς χαρτιά και
ποσοτικά δεν μπορούσε να συγκριθεί με τον αριθμό αστέγων σε
άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.
9 Πανελλήνιος Σύλλογος Προστασίας Ενοικιαστών, Μειώσεις μισθωμάτων στην
επαγγελματική στέγη και στη μίσθωση κατοικίας, http://www.pasype.gr/dikastikes-mei-
oseis-misthomaton.
10 Πανελλήνιος Σύλλογος Προστασίας Ενοικιαστών, Η πτώση των ενοικίων και ο
μακάριος ύπνος των ενοικιαστών, http://www.pasype.gr/h-ptose-ton-enoikion.
16

Πλέον, ως αποτέλεσμα και των προαναφερθεισών πτυχών της
«κρίσης» της κατοικίας έχει εμπειρικά διαπιστωθεί από θεσμικούς
φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις που ασχολούνται με το
ζήτημα καθαυτό ή με την παροχή βοήθειας, ραγδαία αύξηση του
άστεγου πληθυσμού σε όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα, η οποία τεκ-
μηριώνεται από πληθώρα ρεπορτάζ στον έντυπο και ηλεκτρονικό
τύπο, εντούτοις απουσιάζει μια επίσημη ποσοτική καταγραφή στην
Ελλάδα ή κάποια έρευνα που να μπορεί να αποδώσει με ακριβή
στοιχεία τον πραγματικό αριθμό των αστέγων. Η δυσκολία αυτή
ενισχύεται από την απουσία ενός κοινά αποδεκτού ορισμού του
φαινομένου, ώστε οι όποιες ποσοτικές έρευνες γίνονται να κα-
ταλήγουν σε συγκρίσιμα αποτελέσματα,11
καθώς και από τις αντι-
κειμενικές συνθήκες που δυσχεραίνουν μια αξιόπιστη καταγραφή
«στο δρόμο», αφού για παράδειγμα ένας ή μία άστεγος/η που
«βρίσκεται στο δρόμο» συνήθως δεν συναντιέται σε ένα μοναδικό
σημείο.
Παρόλα αυτά, σύμφωνα με την Αναπληρώτρια Υπουργό Κοινωνι-
κής Αλληλεγγύης Θ. Φωτίου, η οποία τον Ιούνιο 2015 σε επίκαι-
ρη ερώτηση στη Βουλή επικαλέστηκε έρευνα του Πανεπιστημίου
Κρήτης, ο αριθμός των αστέγων που κοιμούνται στο δρόμο εντός
του λεκανοπεδίου Αττικής ανέρχεται σε 17700, ενώ ο εκείνοι
ή εκείνες που έχουν, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, πρόβλημα
αποπληρωμής ενοικίου ή δανείου, και βρίσκονται υπό καθεστώς
έξωσης ή που κινδυνεύουν να χάσουν το σπίτι τους, καθώς και
όσοι/ες διαβιούν σε καταυλισμούς, σε ιδρύματα ή κοιμούνται στο
αυτοκίνητό τους,
11 Βλάση Αναστασία, Το φαινόμενο των αστέγων στην Αθήνα της κρίσης, ΕΜΠ, Σχολή
Αρχιτεκτόνων, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του χώρου, Κατεύθυνση Πολεοδομίας-
Χωροταξίας, 2013.
17

ΜΕΡΟΣ Α’
«κατά μεθοδολογικούς υπολογισμούς -γιατί δεν μπορούν να υπο-
λογιστούν πραγματικά- ξεκινούν από 93.000 και μπορεί να φτά-
νουν και μισό εκατομμύριο».12
Εξάλλου, βάσει των στοιχείων της FEANTSA13
στο 9ο Ευρωπαϊκό
συνέδριο «Έλλειψη Στέγης στους καιρούς της Κρίσης» , ο αριθμός
των αστέγων στην Ελλάδα κατά την περίοδο της κρίσης και ως
αποτέλεσμα αυτής έχει αυξηθεί κατά 25%.14
ΙΙ. Το κτιριακό δυναμικό
Βάσει της απογραφής πληθυσμού-κατοικιών του 2011 από την
ΕΛΣΤΑΤ, από τις κανονικές15
κατοικίες της Ελλάδας το 64.7% εί-
ναι κατοικούμενες και το 35.3% κενές.
Η Ελλάδα παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό μεταξύ των χωρών
της Ε.Ε. σε κενές κατοικίες, ενώ ακολουθούν η Πορτογαλία με
31.9 %, η Μάλτα με 31.8%, η Βουλγαρία με 31.4% και η Κύ-
προς με 31.1 %.16
Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το 21.2% του συνόλου των κανονι-
κών αποτελεί εξοχικές ή δευτερεύουσες κατοικίες, ενώ το 14.1%
είναι πράγματι εντελώς κενές (προορίζονται για πώληση/ενοικία-
ση ή κενές για άλλους λόγους), ποσοστό που ακόμα και έτσι είναι
μεγάλο.17
12 Μπουρδάρας Γιώργος, Βουλή: Ξεπέρασαν τους 17.000 οι άστεγοι στο Λεκανοπέδιο,
Η Καθημερινή, 11.06.2015
13 Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Εθνικών Οργανισμών που ασχολούνται με την
αντιμετώπιση της Έλλειψης Στέγης (περισσότερες πληροφορίες για την ταυτότητά της στο
feantsa.org).
14 Anderson Isobel, International learning from local policy making? Responding to
homelessness in post-crisis Athens, παρουσίαση 19.09.2014. Πηγή: European Obser-
vatory of Homelessness (http://www.feantsaresearch.org).
15 Κανονική ορίζεται από την ΕΛΣΤΑΤ η μόνιμη και ανεξάρτητη κατασκευή, η οποία
αποτελείται από τουλάχιστον ένα δωμάτιο και προορίζεται να χρησιμοποιηθεί ως
κατοικία νοικοκυριού για τουλάχιστον ένα έτος.
16 ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011, Κατοικίες Χαρακτηριστικά και
ανέσεις, Πειραιάς 2 Σεπτεμβρίου 2014.
17 ό.π.
18

Γράφημα 2: Ποσοστό κατοικούμενων – κενών κατοικιών στην Ελλάδα [2011]
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011.
Οι κενές κατοικίες μπορούν να χωριστούν σε δύο κύριες κατηγο-
ρίες:
κυρίως εγκαταλελειμμένα, συνήθως σε μέτρια ή κακή κατά-
σταση κτίρια και ανοίκιαστα διαμερίσματα. Η πολυϊδιοκτησία,
το υψηλό κόστος αποκατάστασης και συντήρησης για τα διατηρη-
τέα, η γραφειοκρατία για θέματα αδειοδοτήσεων, οι προβληματι-
κές περιπτώσεις διαχείρισης της περιουσίας του δημοσίου, καθώς
και οι προαναφερθείσες κερδοσκοπικές πρακτικές των ιδιοκτητών
που εξακολουθούν να διατηρούν τα μισθώματα σε σχετικά υψηλά
επίπεδα αποτελούν τις βασικές αιτίες για την διατήρησή τους εκτός
αγοράς.18
νεόδμητες κατοικίες που παραμένουν απούλητες.
Πρόκειται για ένα μεγάλο αριθμό κατοικιών που κατασκευάστη-
καν κατά την περίοδο της άνθισης της κατασκευής στην Ελλάδα
(2000-2008). Η οικονομική ευρωστία που απέκτησαν οι κατα-
σκευαστές κατά την ίδια περίοδο, τους επιτρέπει να διατηρήσουν
τις τιμές σε υψηλά επίπεδα για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την
ολοκλήρωση της κατασκευής. Σε αυτή την τάση πρέπει να προ-
στεθεί και η αδυναμία δανεισμού από τις τράπεζες, η φορολογική
επιβάρυνση της ακίνητης περιουσίας και η γενικότερη οικονομική
αβεβαιότητα, που δεν επιτρέπει στους ενδιαφερόμενους αγορα-
στές να προχωρήσουν σε αγορά κατά την τελευταία πενταετία.
11.05.2011.
19

ΜΕΡΟΣ Α’
IIΙ. To ιδιοκτησιακό καθεστώς
Μία πολύ σημαντική παράμετρος που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό
τη στεγαστική κατάσταση σε κάθε χώρα είναι το ποσοστό ιδιοκα-
τοίκησης, δηλαδή ένα νοικοκυριό να διαμένει σε κατοικία που του
ανήκει ιδιοκτησιακά.
Βάσει των στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ19
, τα πιο πρόσφατα στοιχεία
(2013) δείχνουν ότι στην Ελλάδα το 66.1% των νοικοκυριών
διαμένουν σε ιδιόκτητη κατοικία, χωρίς οικονομικές υποχρεώσεις
(π.χ. δάνεια) και το 10.8% διαμένει σε ιδιόκτητη κατοικία μεν,
πλην όμως με οικονομική επιβάρυνση (δάνεια, υποθήκες, κλπ). Το
συνολικό ποσοστό ιδιοκατοίκησης για το 2013 επομένως κυμαί-
νεται στο 76.9%.
Το υπόλοιπο 23.1% των νοικοκυριών είτε διαμένει σε κατοικία
έναντι ενοικίου (15.6%), είτε διαμένει σε κατοικία που του έχει
παραχωρηθεί (7.5%).
Γράφημα 3: Ιδιοκτησιακό καθεστώς κατοικιών στην Ελλάδα [2013]
Πηγή: Διεύθυνση Στατιστικών Πληθυσμού - Αγοράς Εργασίας ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Οικογε-
νειακών Προϋπολογισμών 2013.
Παρότι συνήθως επισημαίνεται ότι η Ελλάδα έχει από τα υψηλότε-
ρα ποσοστά ιδιοκατοίκησης ανάμεσα στα κράτη μέλη της Ε.Ε., από
τον Τύπο ή ακόμα και από κυβερνητικούς φορείς20
στην πραγμα-
τικότητα η Ελλάδα βρίσκεται στην 14η θέση στη σχετική λίστα της
Eurostat (2013) (βλ. Γράφημα 4). Εντούτοις, παρατηρώντας ότι η
19 ΕΛΣΤΑΤ (Ελληνική Στατιστική Αρχή): Συνθήκες Διαβίωσης στην Ελλάδα, 3 Ιουλίου
2015, σελ:106-107
20 theanofotiou.gr/epikeri-erotisi-sp-likoudi-stin-th-fotiou-gia-tous-neoast-
egous-1162015.
20

πλειοψηφία των χωρών που βρίσκονται στις υψηλότερες θέσεις
ανήκει στις χώρες του λεγόμενου «πρώην ανατολικού μπλοκ» που
εντάχθηκαν στην ΕΕ από το 2004 και μετά και στις οποίες η δι-
αχείριση του στεγαστικού αποθέματος αντιμετωπίστηκε –εξαιτίας
των μεγάλων ανακατατάξεων μετά το 1989- με εντελώς διαφο-
ρετικό τρόπο, η θέση της Ελλάδας (όπως και της Ισπανίας) στη
σχετική λίστα οδηγεί με σχετική ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι το
ποσοστό ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα αποτελεί σημαντική παρά-
μετρο για τις ασκούμενες ή τις προωθούμενες πολιτικές, τόσο του
ελληνικού κράτους, όσο και της Ε.Ε.
Γράφημα 4: Ποσοστά ιδιοκατοίκησης
στα κράτη-μέλη της Ε.Ε.
Πηγή: Eurostat(EU-SILC), Distribution
of population by tenure status, type
of household and income group,
Homeownership rates [επικαιροποί-
ηση: 13.08.2015]
21

ΜΕΡΟΣ Α’
Εξάλλου, παρατηρώντας τη διαχρονική εξέλιξη των ποσοστών ιδι-
οκατοίκησης μέσα στο χρονικό πλαίσιο των μνημονιακών πολιτι-
κών (βλ. Γράφημα 5), ίσως φαντάζει απρόσμενη η σχετική αύξηση
που παρατηρείται το 2012-2013.
Βάσει και των υπόλοιπων παραμέτρων για την στεγαστική κρίση,
αυτή η ποσοστιαία αύξηση είναι μάλλον «σχετική», καθώς αντι-
κατοπτρίζει την μείωση των ενοικιαζόμενων κατοικιών, λόγω της
μείωσης εισοδημάτων.
* Για τα έτη αυτά δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία
Γράφημα 5: Διαχρονική εξέλιξη ποσοστού ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα [2004-2013]
Πηγή: Διεύθυνση Στατιστικών Πληθυσμού - Αγοράς Εργασίας ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Οικογε-
νειακών Προϋπολογισμών 2013.
IV. Τα κόκκινα δάνεια
Η υπερέκθεση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στα ενυπόθη-
κα στεγαστικά δάνεια υψηλού ρίσκου, ως ένα νέο πεδίο κερδοφο-
ρίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες, αποτέλεσε τη διαδικασία που
οδήγησε στην εκδήλωση της τρέχουσας καπιταλιστικής κρίσης. Τα
φθηνά και επισφαλή (ως προς τη δυνατότητα αποπληρωμής τους
εκ μέρους του δανειολήπτη) δάνεια που απευθύνονταν στα χαμη-
λότερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού προκάλεσαν πολ-
λαπλές «φούσκες». Από τη μία, η υπερβολική και τεχνητή ζήτηση
για νέες κατοικίες, εξαιτίας των φθηνών δανείων οδήγησε στην
εκτόξευση των τιμών των ακινήτων, ενώ τα ίδια τα δάνεια αυτά
αποτέλεσαν ένα νέο «προϊόν» του χρηματιστηριακού κλάδου, το
οποίο πωλούνταν και αγοραζόταν σε διεθνή κλίμακα, με αποτέλε-
22

σμα ο όποιος κραδασμός σε ένα σημείο του πλανήτη να μπορεί να
συμπαρασύρει σχεδόν όλες τις οικονομίες του κόσμου.
Το «άνοιγμα» αυτό των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων δεν έγινε
απλώς εξαιτίας κάποιων κακών χειρισμών εκ μέρους των τραπε-
ζικών στελεχών, αλλά αποτέλεσε μέρος της στρατηγικής με την
οποία το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα θα ξεπερνούσε τη σχετι-
κή στασιμότητα της παραγωγικής δραστηριότητας (παρά τη λεγό-
μενη «τεχνολογική επανάσταση» ή την ανάδυση νέων περιοχών
μαζικής βιομηχανικής παραγωγής με φθηνό ανθρώπινο δυναμικό,
όπως η Κίνα) και την διαρκή πτωτική τάση του μέσου ποσοστού
κέρδους που ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1970. Πρόκειται
για μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια διεύρυνση της κατανα-
λωτικής πίστης, δηλαδή η ανταλλαγή των καταναλωτικών αγαθών
να γίνεται όλο και πιο πολύ όχι έναντι πραγματικών εισοδημάτων,
δημιουργημένων πάνω στην παραγωγική διαδικασία, αλλά έναντι
πιστωτικού χρήματος.21
Όταν τελικά το 2007 στις ΗΠΑ η αδυναμία αποπληρωμής αυτών
των δανείων πήρε μαζικές διαστάσεις, το ντόμινο που ακολούθη-
σε με τις καταρρεύσεις διεθνών χρηματοπιστωτικών «κολοσσών»
είχε συνέπειες σε παγκόσμια κλίμακα. Η υπερέκθεση σχεδόν
όλων των τραπεζών και των επενδυτικών ταμείων του κόσμου
στα παράγωγα των δανείων που πρόσφεραν οι μεγάλες τράπεζες
των ΗΠΑ είχε πολύ σοβαρές συνέπειες στο πεδίο της οικονομίας,
όσο και της κοινωνίας. Κατ’ αρχάς στις ίδιες τις ΗΠΑ, πέρα από
την κατάρρευση των τιμών των ακινήτων και την μεγάλη κάμψη
του κατασκευαστικού κλάδου, περισσότεροι από 10,000,000
άνθρωποι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους τα τελευταία χρόνια,
εξαιτίας των εξώσεων και των κατασχέσεων.22
21 Mandel Ernest, Ο ύστερος καπιταλισμός, εκδόσεις Εργατική Πάλη, Αθήνα, 2004,
σελ.:483.
22 Gottesdiener L. (2013) The Empire Strikes Back - How Wall Street Has Turned
Housing Into A Dangerous Get-Rich-Quick Scheme – Again’, TomDispatch.com,
26.11.2013. [http://www.tomdispatch.com/blog/175777/]
23

ΜΕΡΟΣ Α’
Σε εντελώς διαφορετική κλίμακα και με υπαρκτές τις τοπικές ιδι-
αιτερότητες, το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα ακολούθησε
την διεθνή πρακτική κατά τις προηγούμενες δεκαετίες και ιδιαίτερα
μετά την ένταξη της Ελλάδας στην ζώνη του Ευρώ, καθώς ο δα-
νεισμός τους μπορούσε να είναι πολύ πιο εύκολος και φθηνός και
η έκθεσή τους στα χρηματοπιστωτικά παράγωγα πιο μεγάλη. Αν
και η έκθεση των ελληνικών τραπεζών σε επισφαλή προϊόντα δεν
αφορούσε κυρίως στα στεγαστικά δάνεια,23
όσο σε άλλες κατη-
γορίες δανείων με υψηλότερα επιτόκια, αποτελεί κοινή εμπειρία η
επιθετική πολιτική των τραπεζών για παροχές δανείων σε υποψή-
φιους πελάτες που ήταν προφανές ότι δε θα βρίσκονταν σε θέση
να τα αποπληρώσουν. Ένα από τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά
που συνέβαλαν στο πρόβλημα των εγχώριων χρηματοπιστωτικών
ιδρυμάτων αφορούν στη διαπλοκή μεταξύ κρατικών, επιχειρηματι-
κών και τραπεζικών ελίτ, εξαιτίας της οποίας ο φθηνός δανεισμός
από τις τράπεζες κατευθυνόταν σε ζημιογόνες επιχειρήσεις που
ήταν βέβαιο ότι δε θα μπορούσαν να καλύψουν τη δανειακή τους
έκθεση. Αυτό που ακολούθησε μετά το ξέσπασμα της κρίσης ήταν
το λογικό επακόλουθο αυτής της στρατηγικής, τις συνέπειες της
οποίας κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, μέσω
των κρατικών ενισχύσεων προς τις τράπεζες που έπαιξαν κυρίαρ-
χο ρόλο στην γιγάντωση του δημόσιου χρέους.
Παρότι, λοιπόν, οι ασκούμενες πολιτικές των τελευταίων ετών
στην Ελλάδα αποσκοπούν στη διάσωση των τραπεζών από την
έκθεσή τους στα «κόκκινα δάνεια» που αποτελεί τη γενεσιουργό
αιτία της κρίσης τους, οι υφεσιακές συνέπειες αυτών των πολιτι-
κών εντείνουν την ίδια την αιτία των προβλημάτων του χρηματοπι-
στωτικού τομέα, αφού όλο και μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού
αδυνατεί να αποπληρώσει τα δάνειά του, εξαιτίας της μείωσης του
23 Οι ρίζες της ελληνικής ύφεσης και κρίσης, σύμφωνα με τους μελετητές της ΤτΕ
δεν εντοπίζονται στην αγορά ακινήτων ούτε στην επέκταση των χρηματοπιστωτικών
προϊόντων, όπως έγινε με τη διεθνή κρίση. Και οι δύο αυτοί κλάδοι θεωρούνται
κατά κύριο λόγο θύματα της κρίσης παρά γενεσιουργός αιτία της. (Σαμπανιώτης, Θ.,
Χαρδούβελης Γκ., Η Ελληνική αγορά ακινήτων στα χρόνια της κρίσης, Οικονομία και
αγορά VII(2), Eurobank research, 2012).
24

πραγματικού εισοδήματός του. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο,
όπου, παρά τη διαρκή και ολοένα και μεγαλύτερη οικονομική ενί-
σχυσή των τραπεζών, τα καθυστερούμενα δάνεια συνεχώς αυξά-
νονται.
Γράφημα 6: Διαχρονική εξέλιξη ποσοστού μη εξυπηρετούμενων δανείων στην Ελλάδα
[2005-2014]
Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος.
Ιδία γραφική επεξεργασία.
Αν και ο αριθμός των μη εξυπηρετούμενων δανείων από τα ελλη-
νικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα δεν εντοπίζεται μόνο στα στεγα-
στικά δάνεια, εντούτοις το πρόβλημα είναι άμεσα συνδεδεμένο με
την στεγαστική κρίση, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις και
μη στεγαστικών δανείων οι εγγυήσεις για τη δανειοδότηση έχουν
τη μορφή των υποθηκών σε ακίνητη περιουσία.
Το σύνολο των μη εξυπηρετούμενων δανείων ξεπερνάει πλέον το
ύψος των 100 δις ευρώ, στοιχείο που καθιστά το ζήτημα εξαιρε-
τικής σημασίας για την οικονομία και την κοινωνία γενικά. Από το
σύνολο των μη εξυπηρετούμενων δανείων, στο τέλος του 2014,
το ήμισυ περίπου είναι ήδη καταγγελμένα (δηλαδή η τράπεζα έχει
καταγγείλει τη δανειακή σύμβαση, καθιστώντας άμεσα απαιτητό το
25

σύνολο του δανείου), το 25% ανήκει στην κατηγορία όσων δεν
θεωρείται πιθανή η εξόφληση και το 7% βρίσκεται σε καθυστέ-
ρηση για περίοδο τουλάχιστον τριών ετών (χωρίς να έχουν κατα-
γελθεί).24
«Η καθυστέρηση εξόφλησης δανείων είναι τυπική παράπλευρη
επίπτωση οικονομιών σε κρίση, όπως έχει συμβεί στις ΗΠΑ το
2007-2008 και στην Ιρλανδία και την Ισπανία από το 2009. Η
Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση».25
Αφού τα προηγούμενα μάλλον συνιστούν ένα παράδοξο, το ερώ-
τημα που προκύπτει είναι γιατί η ασκούμενη πολιτική δεν αλλάζει. Η
απάντηση είναι ότι η στεγαστική «κρίση» οφείλεται κατά βάση στην
αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των πλουσιότερων και την
υφαρπαγή της μικρής ιδιόκτητης ακίνητης περιουσίας, μέσω της
ασκούμενης και προωθούμενης πολιτικής. Τα τελευταία βασίζο-
νται σε δύο πυλώνες: ο πρώτος είναι οι άδικες φορολογικές πο-
λιτικές που πλήττουν περισσότερο τους ιδιοκτήτες μικρής ακίνητης
περιουσίας και ο δεύτερος (που θα μας απασχολήσει περισσότερο
στη συνέχεια) σχετίζεται με τα δάνεια που έχουν ως υποθήκη.26
24 Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Πολιτική 2014-2015, Ιούνιος 2015, σελ.:122.
25 Χατζημιχάλης Κωστής, Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα,
2015, σελ.:125.
26 ό.π., σελ.:124-125.
26

Β’ ΜΕΡΟΣ
Στρατηγικές του κράτους και του χρηματοπιστωτικού
κλάδου για την πρόσβαση στην κατοικία

B1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη
στην Ελλάδα: από την προώθηση της ιδιοκατοίκησης στην εκτό-
ξευση των κόκκινων δανείων
Από την αρχή της συγκρότησής του, το ελληνικό κράτος έχει ακο-
λουθήσει την προσέγγιση των άλλων νοτιο-ευρωπαϊκών χωρών,
σύμφωνα με την οποία τα θέματα κοινωνικής μέριμνας -και ιδιαί-
τερα η στέγη- είναι κατά κύριο λόγο ευθύνη της οικογένειας και όχι
της πολιτείας. Η οικογενειακή αλληλεγγύη παραδοσιακά κάλυπτε
και καλύπτει τα κενά και την ανεπάρκεια της κρατικής μέριμνας,
καθώς η αντιμετώπιση στεγαστικών προβλημάτων από την οικο-
γένεια είναι ένα διαδεδομένο όσο και αποδεκτό χαρακτηριστικό
της Ελληνικής κοινωνίας. Με βάση αυτή τη λογική, η προσφυγή
στις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας για στέγαση αποτελεί συ-
νήθως το τελευταίο καταφύγιο. Εξάλλου, το υψηλό ποσοστό ιδι-
οκατοίκησης χρησιμοποιήθηκε κατ’ επανάληψη ως απόδειξη της
στεγαστικής επάρκειας από τους προϊσταμένους των αρμοδίων
υπηρεσιών.27
Κατά τις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξης του ελληνικού κράτους
αυτή η στρατηγική μπορούσε να λειτουργήσει, αφού η πλειοψηφία
του πληθυσμού απασχολούνταν στον πρωτογενή τομέα παραγω-
γής και δεν συνωστιζόταν στα αστικά κέντρα. Καθώς όμως τα χα-
ρακτηριστικά της παραγωγής και της σύνθεσης του πληθυσμού με-
ταβάλλονταν, το ζήτημα της στέγασης αποκτούσε σημασία. Όμως,
η στεγαστική πολιτική του κράτους διαχρονικά απευθυνόταν σε
διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες (πρόσφυγες, επαγγελματικές
ομάδες, εργαζόμενους με συγκεκριμένο καθεστώς εργασίας, θε-
ομηνιόπληκτους, μειονότητες, κλπ.), χωρίς απαραίτητα να καλύπτει
τις ανάγκες των πιο αδύναμων και ευάλωτων κοινωνικών ομά-
δων,28
ενώ η στεγαστική πολιτική συνήθως αποτελούσε μέρος
27 Σαπουνάκης Άρης, Το ζήτημα της κατοικίας στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης,
διάλεξη στο 5ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Επιστημονικής Εταιρείας Κοινωνικής
Πολιτικής, Αθήνα, 8-10.05.2014.
28 Σταυρίδης Σ., Κουτρολίκου Π., Βαταβάλη, Φ., Κοπανάρη Μ., Μαραθού Χ., Γκιζελή
Β. (2009) Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου-ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα
29

ΜΕΡΟΣ Β’
μιας συνολικότερης στρατηγικής ενσωμάτωσης των εργαζόμε-
νων, δια της αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Οι πρόσφυγες της Μ. Ασίας
Το ελληνικό κράτος αναγκάστηκε για πρώτη φορά να ασχοληθεί
με τη στεγαστική πολιτική τη δεκαετία του 1920, όταν η μαζική εισ-
ροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία άλλαξε πλήρως τα δεδο-
μένα και προκάλεσε μια πολύπλευρη κρίση, με βασικό πυλώνα της
το ζήτημα της στέγασης των νέων πληθυσμών. Στις αστικές περι-
οχές, η αναλογία νέων οικιστών προς τους παλαιούς κατοίκους
έφτασε να είναι 1,5 προς 5, ενώ η αύξηση του πληθυσμού στην
εικοσαετία 1920-1940 έφτασε στο 148,1%,29
καθιστώντας το
στεγαστικό πρόβλημα εξαιρετικά επείγον. Εξαιτίας πολλαπλών πα-
ραγόντων (οικονομικά δεδομένα, κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες,
τεχνητοί διαχωρισμοί ανάμεσα σε γηγενείς και πρόσφυγες κ.ά.),
το ζήτημα της στέγασης των προσφύγων άργησε να ολοκληρωθεί
χρονικά30
, αλλά ταυτίστηκε με την πρώτη οργανωμένη προσπά-
θεια συγκρότησης στεγαστικής πολιτικής.
Η κινητοποίηση του κράτους και των διεθνών οργανισμών για τη
στέγαση των προσφύγων ήταν μεγάλη και υλοποιήθηκε αρχικά
μέσω του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων31
(ΤΠΠ, 1922) που
φρόντισε για την άμεση και προσωρινή στέγαση των προσφύγων
σε πρόχειρες κατασκευές και κατόπιν μέσω της Επιτροπής Αποκα-
κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής
έρευνας, ΕΜΠ.
29 Λεοντίδου Λ., Πόλεις της Σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά,
1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 211-212.
30 Morgenthau H., An International Drama, Jarrolds Publishers, London, 1994.
31 Το ΤΠΠ ιδρύθηκε το 1922 ως ΝΠ∆∆ με σκοπό να ανταποκριθεί στο πρόβλημα
της προσφυγικής στέγης, με τη διαχείριση πόρων που προέρχονταν από εράνους,
κληρονομιές και δωρεές, καθώς και κρατικές επιχορηγήσεις με τη μορφή δανείων.
Πρόκειται για τον πρώτο φορέα στην ιστορία του ελληνικού κράτους, ο οποίος όχι μόνο
ασκεί στεγαστική πολιτική, αλλά παρέχει έτοιμες κατοικίες με συμβολικό ενοίκιο. Το
ΤΠΠ κατασκεύασε μέχρι το τέλος της δραστηριότητάς του (1925) συνοικισμούς σε όλη
τη χώρα που περιλαμβάνουν συνολικά 4.000 οικήματα, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονταν τα
έργα για την κατασκευή 2.500 επιπλέον οικημάτων.
30

1. Η εξέλιξη των πολιτικών για την πρόσβαση στη στέγη στην Ελλάδα
ταστάσεως Προσφύγων32
(ΕΑΠ, 1924). Η ΕΑΠ δεν λειτουργούσε
ως οργανισμός δωρεάν παροχής κατοικίας, αλλά κατασκεύαζε κα-
τοικίες, τις οποίες οι πρόσφυγες θα αγόραζαν με υπάρχοντα κεφά-
λαια ή μέσω δανεισμού. Η συνεισφορά των οργανισμών αυτών
σε σπίτια, παρότι εντατική, δεν επαρκούσε σε καμία περίπτωση για
να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα στέγασης.33
Οι βασικές πολιτικές επιλογές που προωθήθηκαν σε αυτή την
πρώτη φάση αφορούσαν στη χωροθέτηση των νέων οικισμών
και η μορφή της νομής της κατοικίας. Οι νέοι οικισμοί χτίστηκαν
στις παρυφές των πόλεων, με τη δικαιολογία ότι «δεν πρέπει να
διαταραχτεί η ζωή των ντόπιων και ότι οι πρόσφυγες θα έπρεπε να
ζήσουν σε ένα ομοιογενές και οικείο περιβάλλον»,34
μια πολιτική
που στην ουσία επέβαλε τον χωρικό διαχωρισμό των προσφύγων
και τη διάσπαση των εργαζόμενων (που κατά την ίδια περίοδο ορ-
γανώνονταν μαζικά) σε ντόπιους και πρόσφυγες.35
Ο διαχωρισμός
αυτός συντελέστηκε ακόμα και μεταξύ των ίδιων των προσφύγων,
αφού οι πιο εύποροι πρόσφυγες, κατάφεραν να δημιουργήσουν
οικοδομικούς συνεταιρισμούς και να στεγαστούν χωριστά (όπως
για παράδειγμα στη Νέα Σμύρνη).36
32 Η ίδρυση της ΕΑΠ αποφασίζεται το 1923-1924 και συνδέεται με το αίτημα της
ελληνικής κυβέρνησης προς την Κοινωνία των Εθνών για δάνειο που θα καλύπτει
τα δημόσια έξοδα της αποκατάστασης των προσφύγων. Η δημιουργία ενός νέου,
μη κρατικού φορέα αντί του ΤΠΠ δρομολογείται εξαιτίας ενός από τους όρους που
συνόδευαν το δάνειο που απαιτούσε τη λειτουργία αυτόνομου φορέα διαχείρισης
του δανείου. Η ΕΑΠ αποτελεί ίσως τον πιο δραστήριο φορέα παραγωγής κατοικίας
που, μέσω της κατοικίας, στοχεύει στην κοινωνική ένταξη των προσφύγων. Από το
1924 έως τη διάλυσή της το 1930 η ΕΑΠ κατασκεύασε για την αστική και αγροτική
αποκατάσταση συνοικισμούς με 80.017 κατοικίες σε όλη την Ελλάδα. [Γκιζελή, 1984]
33 Γκιζελή Β., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην
Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, 1984, σελ.:136.
34 Πολύζος Γ., Η Αθήνα πρωτεύουσα του Ελληνισμού στο Η Αθήνα στον 20ο αιώνα,
1900-1940, Υπουργείο Πολιτισμού, 1985, σελ.:30.
1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 209.
36 Καρύδης Δ. Ν., Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, 2008, σελ.: 264-
267.
31

ΜΕΡΟΣ Β’
Επιπλέον, οι πρόσφυγες προωθούνται προς τη Μακεδονία με δι-
πλό στόχο: αφενός να ενισχυθεί η αγροτική παραγωγή και αφε-
τέρου να εκτοπιστούν οι εκεί σλαβόφωνοι πληθυσμοί, ώστε να
επιτευχθεί εθνική ομοιογένεια στη συνοριακή ζώνη.37
Η πολιτική
που προωθούσε από το 1925 την πώληση των κατοικιών της
ΕΑΠ έναντι άλλων τρόπων νομής της (π.χ. ενοικίαση) είχε διπλό
στόχο: αφενός να δοθεί προτεραιότητα στη στέγαση των πιο εύ-
πορων προσφύγων και αφετέρου να εμπεδωθεί στους νέους
πληθυσμούς (που εμπλέκονταν πιο συχνά στα κοινωνικά κινήματα
σε σχέση με τον ντόπιο πληθυσμό) η έννοια της ιδιοκτησίας, ως
μηχανισμού ενσωμάτωσης και συνοχής, σε αντιστοιχία και με την
έμφαση που παίρνει το θέμα της ιδιοκτησίας μέσα στις κυρίαρχες
και αντίπαλες πολιτικές ιδεολογίες στην Ευρώπη.38
Η κακή οικονομική κατάσταση της πλειοψηφίας των προσφύγων,
αλλά και ντόπιων πληθυσμών που την ίδια περίοδο μετακόμιζαν
στα αστικά κέντρα τους ανάγκαζε να βρουν μόνοι τους λύση στο
πρόβλημα της στέγασής τους, χωρίς να περιμένουν την –ούτως
ή άλλως ελλιπή- κρατική παροχή κατοικίας, προσανατολιζόμενοι
σε μη-νόμιμους τρόπους. Κατά τα πρώτα χρόνια, υπήρξαν κατα-
λήψεις οποιουδήποτε χώρου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως
κατοικία (θέατρα, εκκλησίες, βαγόνια κλπ). Με την αποπεράτωση
των πρώτων κατοικιών από την ΕΑΠ, σε αρκετές περιπτώσεις οι
πρόσφυγες τις κατέλαβαν αντί να τις αγοράσουν. Το κράτος άλλο-
τε κατάφερε να τους εκδιώξει (Βύρωνας, Ν. Ιωνία) και άλλοτε όχι,
λόγω της δυναμικής που η οργάνωση των προσφύγων είχε λάβει
(Καισαριανή). Σε άλλες περιπτώσεις, οι πρόσφυγες που ήταν δι-
καιούχοι των κατοικιών της ΕΑΠ με προϋπόθεση την αγορά τους,
37 Κοντογιώργη Έλσα, «Η αποκατάσταση:1922-1930», στο Ιστορία του Νέου
Ελληνισμού: Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τομ. 7ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003,
σελ.: 105-107.
38 Μαντουβάλου Μαρία, Καλαντζοπούλου Μαρία, Πολεοδομία και Πολιτικοκοινωνικά
Διακυβεύματα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, εισήγηση στο συνέδριο «Ελευθέριος
Βενιζέλος και ελληνική πόλη. Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές
ανακατατάξεις», Χανιά 2002. Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του Συνεδρίου (εκδ. Εθν.
Ίδρυμα Ελ. Βενιζέλος, ΤΕΕ, ΕΜΠ), Αθήνα 2005, σελ. 85-95.
32

δεν εξοφλούσαν τις δόσεις των δανείων για την αγορά αυτή. Τελι-
κά, τα χρέη αυτά διαγράφηκαν οριστικά το 1944.39
Ο βασικός τρόπος με τον οποίο όμως τα φτωχότερα στρώματα
κατάφεραν να στεγαστούν ήταν ο εξής: σε περιοχές γύρω από
τους νέους οικισμούς της ΕΑΠ ή σε άλλες περιαστικές περιοχές,
γαιοκτήμονες (που μπορεί να ήταν και απλοί καταπατητές) οικοπε-
δοποιούσαν την γη τους και πωλούσαν μικρά οικόπεδα, στα οποία
οι πρόσφυγες έχτιζαν παράνομα και τμηματικά την κατοικία τους
συνηθέστερα με αυτοκατασκευή.40
Την ίδια πρακτική ακολούθη-
σαν μετά το 1930 και οι ντόπιοι πληθυσμοί που έφταναν στα αστι-
κά κέντρα. Η διαδικασία αυτή της αυθαίρετης δόμησης ήταν μαζική
και ταχεία, ενώ το κράτος περιορίστηκε στο να καθορίζει μόνο το
προς τα πού θα επεκτεινόταν η πόλη.
Είναι σε αυτή την περίοδο που βρίσκονται οι ρίζες της εξάπλωσης
τις ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα.
Η ανοχή του κράτους σε αυτή τη διαδικασία αυτοστέγασης βασίζε-
ται σε πολλαπλές πιέσεις:
α. από το βιομηχανικό κεφάλαιο που εξασφάλιζε χαμηλό κό-
στος αναπαραγωγής της εργατικής τάξης (αφού δεν υπήρχε το
κόστος ενοικίου κατοικίας), ενώ ταυτόχρονα οι μαζικές κατα-
σκευές έδωσαν σχετική ώθηση στη βιομηχανία οικοδομικών
υλικών.
β. από τους γαιοκτήμονες ή καταπατητές, οι οποίοι αποκόμισαν
πολύ μεγάλα κέρδη από την αύξηση των τιμών γης, πουλώ-
ντας αγροτική γη ως οικόπεδα.
γ. από το κατασκευαστικό κεφάλαιο (μικρούς και μεσαίους ερ-
γολάβους) που ευνοήθηκε από τη χαλαρότητα της τήρησης και
1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989.
40 Με τον όρο «αυτοκατασκευή» εννοούμε ότι ο ιδιοκτήτης γης αποφάσιζε,
διαχειριζόταν, χρηματοδοτούσε, αλλά και κατασκεύαζε την κατοικία του με προσωπική
εργασία ή με τη βοήθεια συγγενών ή γειτόνων. Δεν περιλαμβανόταν δηλαδή καμία
εμπορική συναλλαγή κατά την κατασκευή του κτίσματος.
33

ΜΕΡΟΣ Β’
των ελέγχων της πολεοδομικής νομοθεσίας.
δ. από τις ίδιες τις κινητοποιήσεις της εργατικής τάξης, των
οποίων το κράτος σε εκείνη την περίοδο ήθελε να αποσπάσει
τη συναίνεση.
Η ιδιοκατοίκηση λειτούργησε και ως μέσο κοινωνικού ελέγχου, με
σκοπό να κάμψει τις κοινωνικές συγκρούσεις και να οδηγήσει στη
μικροαστικοποίηση των εργατικών στρωμάτων.41
Σε κάθε περίπτωση, τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα κατά
την περίοδο αυτή στεγάζονται σε ιδιόκτητη γη, με παράνομο τρό-
πο και έτσι δεν αμφισβητείται ο θεσμός της ιδιοκτησίας. Πάντως
η αξία χρήσης της κατοικίας εξακολουθεί να κυριαρχεί έναντι της
ανταλλακτικής αξίας, αφού «στα αστικά κέντρα δεν επρόκειτο για
μικροϊδιοκτησία μέσα στην κυρίαρχη αγορά, αλλά για τρόπο εναλ-
λακτικό που αναπτύχθηκε παρά την εμπορευματοποίηση της γης
και της κατοικίας»,42
καθώς σημασία είχε η κάλυψη της ανάγκης
για στέγη και κανείς μέσα στην εργατική τάξη δεν αντιμετώπιζε την
κατοικία του ως επένδυση.
Η μεταπολεμική περίοδος και η μεγάλη ανοικοδόμηση
Μεταπολεμικά, οι στεγαστικοί δείκτες επιδεινώνονται και πάλι, ως
συνέπεια της μεγάλης κλίμακας εσωτερικής μετανάστευσης που
προκλήθηκε από τις συνέπειες του εμφυλίου πολέμου και της ανά-
γκης για εργασία που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλε-
μο. Η οικονομική ένδεια της μεταπολεμικής περιόδου, σε συνδυα-
σμό με την έλλειψη κρατικής στεγαστικής μέριμνας οδήγησε στην
πύκνωση των μεγάλων αστικών κέντρων. Η αύξηση του πληθυ-
σμού στο λεκανοπέδιο από το ’40 ως το 1961 φθάνει το 65%. Η
έλλειψη προσφοράς κατοικίας οδηγεί σε τόσο μεγάλη άνοδο των
ενοικίων, ώστε το 1945 να επιβληθεί ενοικιοστάσιο, δηλαδή απα-
41 Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Επιλεκτική αναδρομή στη μελέτη της πόλης μετά το
1968, Σύγχρονα Θέματα, 2001, σελ.: 76-77.
1909-1940, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1989, σελ.: 252.
34

γόρευση αύξησης της τιμής των ενοικίων.43
Η κατασκευή των συνήθως αμφιβόλου ποιότητας νέων κατοικιών
και των υποδομών που τις συνοδεύουν, προωθήθηκε από το ελλη-
νικό κράτος, καθώς έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη του κατασκευα-
στικού τομέα που λειτούργησε σαν ατμομηχανή για την οικονομική
επιβίωση της χώρας τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Ταυτό-
χρονα, οι κατασκευές αποτέλεσαν την επενδυτική διέξοδο για τα
κεφάλαια που είχαν αποκτηθεί κατά το διάστημα της κατοχής και
του εμφυλίου. Στην Ελλάδα, εξάλλου, είχαμε μια διαδικασία αντί-
στροφη με αυτή των πιο ανεπτυγμένων καπιταλισμών του βορρά
της Ευρώπης, όπου η εκβιομηχάνιση οδήγησε στην αστικοποίηση.
Εδώ, μια αρχική μάζα αποθησαυρισμένου κεφαλαίου οδηγείται
απευθείας στην οικοδομή (επειδή δεν μπορεί να πάει αλλού, εκτός
φυσικά από την κατανάλωσή του) και η οικοδομική δραστηριότητα
είναι εκείνη που δημιουργεί τη βιομηχανική παραγωγή.44
H εξάπλωση του αστικού ιστού με άναρχο τρόπο συνεχίστηκε και
δημιούργησε εκτεταμένες περιοχές αυθαιρέτων στις παρυφές των
μεγάλων αστικών κέντρων που χαρακτηρίζονται από σχετικά μι-
κρές κατοικίες ή πολυκατοικίες σε ιδιόκτητα οικόπεδα, σε περιο-
χές με χαμηλού επιπέδου κοινόχρηστες και κοινωφελείς εξυπη-
ρετήσεις.45
Η αδυναμία του κράτους να διαχειριστεί την αυθαίρετη
δόμηση κατά την μεσοπολεμική περίοδο, μετατράπηκε μεταπολε-
μικά σε συνειδητή προώθησή της, καθώς την αντιμετώπιζε ως
εργαλείο στήριξης των δικτύων διαφθοράς σε τοπικό επίπεδο και
εξαγοράς πολιτικής συναίνεσης σε κεντρικό. Ενώ σε μια πρώτη
φάση η εργατική τάξη χτίζει αυθαίρετα για να λύσει το ζήτημα της
στέγασής της, σταδιακά, αφού λύθηκε σε μεγάλο βαθμό το ζήτημα
43 Σαρηγιάννης Γ., Αθήνα 1830-2000, εξέλιξη – πολεοδομία- μεταφορές, Συμμετρία,
2000.
44 Κομπρεσέρ - για την πόλη και την κατοικία (συλλογικό) Η εργατική τάξη και το σπίτι:
Αποκλεισμός και ενσωμάτωση μέσω της πρόσβασης στην κατοικία στην Ελλάδα, τεύχος:
6, 2014, σελ.:58-59.
45 Εμμανουήλ Δ., Η κοινωνική πολιτική κατοικίας στην Ελλάδα: οι διαστάσεις μιας
απουσίας, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 120, 2006, σελ 33-35.
35

ΜΕΡΟΣ Β’
της στέγασης, με την άνοδο των τιμών γης και την εξέλιξη του θε-
σμικού πλαισίου (νομιμοποιήσεις, αντιπαροχή, κλπ) τα αυθαίρετα,
αλλά και η κατοικία γενικά αντιμετωπίζεται όχι απλώς ως ένα κατα-
φύγιο με χρηστική αξία, αλλά περισσότερο ως επένδυση. Με αυτή
την υπόσχεση μικρο-αστικοποίησης που προσέφερε το κράτος,
μεγάλο ποσοστό της εργατικής τάξης εμπέδωσε την κοινωνική
θέση του ως ιδιοκτήτρια τάξη. Το θεσμικό πλαίσιο που συνέδεε τις
νομιμοποιήσεις με εισφορά των ιδιοκτητών, μέσα στην περίοδο
της χούντας,46
ενέτεινε ακόμα περισσότερο αυτή την αντίληψη.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η μέθοδος της αυτοστέγα-
σης άρχισε να φθίνει και η αντιπαροχή έγινε ο κυρίαρχος τρόπος
επίλυσης του στεγαστικού για τη μεγάλη μερίδα του πληθυσμού
των αστικών κέντρων και ιδιαίτερα της Αθήνας. Η μετατροπή της
κατοικίας σε εμπόρευμα εδραιώνεται και πλέον η πρόσβαση στην
ιδιοκατοίκηση περνάει μέσα από τους μηχανισμούς της αγοράς.
Είναι αυτή η περίοδος που εμφανίζεται ο ρόλος των τραπεζών
στην αγορά κατοικίας. Ταυτόχρονα, για τη μεγάλη μερίδα του πλη-
θυσμού οι αποταμιεύσεις οδηγούνται προς την απόκτηση ιδιωτι-
κής κατοικίας.
Παρά την εμφάνιση του χρηματοπιστωτικού κλάδου στους μηχανι-
σμούς πρόσβασης στην κατοικία, καθ’ όλη τη δεκαετία του 1980,
η αγορά της κατοικίας εξακολουθεί κατά πλειοψηφία να γίνεται με
τις παραδοσιακές μορφές: αποταμίευση, ρευστοποίηση άλλων πε-
ριουσιακών στοιχείων και μικρός δανεισμός από το φιλικό ή οι-
κογενειακό περιβάλλον.47
Στο ίδιο χρονικό διάσημα παρατηρείται
συνεχής άνοδος των τιμών των ακινήτων, που οφείλεται τόσο στη
φθίνουσα πορεία των διαδικασιών αυτοστέγασης, όσο και στην
συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για κατοικία στις μεγάλες πόλεις και
46 Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., Η μεταπολεμική Ελληνική πολεοδομία,
μεταξύ θεωρίας και συγκυρίας, στα πρακτικά του Συνεδρίου «Η Πολεοδομία στην
Ελλάδα από το 1949 έως το 1974», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2000, σελ.:34.
47 Σιώτος Γιάννης, Η αγορά κατοικίας και η περίπτωση της Αθήνας, Η Αυγή (ειδική
έκδοση), 2015, σελ.: 102.
36

–ακόμα περισσότερο- στα προάστιά τους. Πάντως η κατοικία αντι-
μετωπίζεται όλο και περισσότερο ως επένδυση· σε αυτό το στοι-
χείο συνηγορεί και η εμφάνιση περισσότερων κριτηρίων από τους
αγοραστές για την απόκτηση κατοικίας, όπως η περιοχή, η ποιότη-
τα κατασκευής κλπ.
Μια ορισμένη κάμψη στην πρόσβαση στην ιδιόκτητη κατοικία
παρατηρείται στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990 και αυτό
ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της εφαρμογής ενός πλαισίου στα-
θεροποίησης της οικονομίας. Αντίθετα, το δεύτερο μισό της ίδιας
δεκαετίας παρατηρείται άνοδος στην αγορά ακινήτων, παράλληλα
με την ανάκαμψη της οικοδομικής δραστηριότητας. Η περίοδος
1995-2000 χαρακτηρίστηκε από την απελευθέρωση της στεγα-
στικής πίστης και από την είσοδο σε αυτή των εμπορικών τραπε-
ζών. Εντούτοις τα ονομαστικά επιτόκια κινούνταν σε υψηλά επί-
πεδα και συνεπώς αυτό δεν τα καθιστούσε ιδιαίτερα προσιτά στις
ευρύτερες ομάδες υποψήφιων αγοραστών.48
Η αρχή της δεκαετίας του 2000 συνδέθηκε με τις διαδικασίες
ένταξης στην ΟΝΕ. Έτσι δημιουργούνται νέα οικονομικά δεδομένα,
με βασικό για την αγορά κατοικίας την μεγάλη μείωση των επιτο-
κίων δανεισμού. Οι τράπεζες μπορούσαν να δανείζονται φθηνά,
λόγω του νέου νομίσματος. Έτσι την περίοδο 2001-2008 παρα-
τηρείται ταυτόχρονα εκτίναξη της κατασκευής νέων κατοικιών, η
σημαντική άνοδος των τιμών των ακινήτων και η αμεσότερη και
μεγαλύτερη εμπλοκή των τραπεζών στους μηχανισμούς πρόσβα-
σης στην κατοικία λόγω του φθηνού δανεισμού, ο οποίος προκά-
λεσε άνοδο άνω του 600% στο δανεισμό των νοικοκυριών για
την αγορά κατοικίας. Αυτή η κατάσταση παρουσίαζε τα τυπικά χα-
ρακτηριστικά της διαδικασίας δημιουργίας μιας «οικονομικής φού-
σκας».2349
Η κατοικία σε αυτή τη φάση έχει πλήρως εμπορευμα-
τοποιηθεί. Έτσι η εργατική τάξη αντιμετωπίζει στην πλειοψηφία της
την κατοικία ως εμπόρευμα, μέσα στο γενικότερο κλίμα επέκτασης
της κατανάλωσης.
48 ό.π., σελ.:104.
49 ό.π., σελ.: 110.
37

Ο ρόλος των τραπεζών είναι στην περίοδο αυτή καταλυτικός. Η
πολιτική για τη χορήγηση δανείων γίνεται «επιθετική» και συνήθως
δεν εξετάζονται ιδιαίτερα τα εισοδηματικά κριτήρια των δανειολη-
πτών, με βασικό όρο την υποθήκευση του σπιτιού που πρόκειται
να αγοραστεί για τα στεγαστικά δάνεια. Όμως η ίδια πολιτική ακο-
λουθήθηκε και για τις άλλες κατηγορίες δανεισμού (επιχειρηματικά,
καταναλωτικά, κ.ά.) με υποθήκευση της κατοικίας του δανειολήπτη
και κατά τα άλλα –φαινομενικά- πολύ ευνοϊκούς όρους τοκισμού
και αποπληρωμής. Η επέκταση του φθηνού δανεισμού σε πολύ
μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού τροφοδοτούνταν και τροφοδο-
τούσε τη γενικευμένη κουλτούρα κατανάλωσης και η πολιτική συ-
ναίνεση έφθασε σε νέα επίπεδα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν θα
ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι ένα τμήμα της εργατικής
τάξης και των λαϊκών στρωμάτων δέχτηκε να υποθηκεύσει τη μελ-
λοντική τους εργασία στις τράπεζες, μέσω του δανεισμού.
38

Β2. Η ισχύουσα νομοθεσία, οι προωθούμενες μεταρρυθμί-
σεις για την προστασία της κατοικίας και τα κόκκινα δάνεια
Για την ελληνική νομοθεσία το δικαίωμα στη στέγη είναι συνταγ-
ματικά κατοχυρωμένο καθώς σύμφωνα με το ελληνικό σύνταγμα
«η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που την στερούνται ή που στε-
γάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του
Κράτους».50
Η πρόβλεψη αυτή όμως παραμένει γενική και ασαφής
όσο δεν οδηγεί σε συγκεκριμένες νομικά κατοχυρωμένες ρυθμί-
σεις αναφορικά με την παροχή στεγαστικής στήριξης στους κατοί-
κους της χώρας.
Μετά και την κατάργηση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας
(ΟΕΚ) το 2011, η συνταγματικά κατοχυρωμένη «φροντίδα του
κράτους» μένει κενό γράμμα. Εξάλλου και ο ίδιος ο ΟΕΚ δεν λει-
τούργησε ποτέ με χρήματα από τον κρατικό προϋπολογισμό, αλλά
μέσω των εργατικών και εργοδοτικών εισφορών. Επρόκειτο δη-
λαδή για έναν φορέα που δεν είχε αναδιανεμητικό, αλλά ανταπο-
δοτικό χαρακτήρα. Τα προγράμματα κοινωνικής στέγασης του ΟΕΚ
άλλωστε, δεν συνδέονταν με καμία υπηρεσία για αστέγους και
συνεπώς δεν απευθύνονταν στη φτωχότερη μερίδα του πληθυ-
σμού. Η απαίτηση τεκμηριωμένης απασχόλησης για να θεωρηθεί
κάποιος ότι δικαιούται στέγη, απέκλειε από την στεγαστική απο-
κατάσταση μεγάλη μερίδα των αστέγων που συγχρόνως είναι και
άνεργοι.51
Παρόλο που δε θα πρέπει να παραλείπεται η αναφορά
σε δράσεις των φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης ή σε Μη Κυβερ-
νητικές Οργανώσεις, για τα ζητήματα στέγασης, ο περιορισμένος
προϋπολογισμός τους δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ρόλο που
θα έπρεπε να έχει το κράτος σε αυτό τον τομέα.
Έτσι, μέσα στα τελευταία χρόνια ο ρόλος του κράτους περιορίστη-
κε απλώς σε ρυθμιστικό για τα ζητήματα στέγασης. Αφού πρώ-
50 Σύνταγμα της Ελλάδος, άρθρο 21, παράγραφος 4.
51 Σαπουνάκης Άρης, Το ζήτημα της κατοικίας στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης,
εισήγηση στο 5ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Επιστημονικής Εταιρείας
Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα, 8-10.05.2014.
39

ΜΕΡΟΣ Β’
τα στην συνείδηση της πλειοψηφίας των εργαζόμενων η κατοικία
μετατράπηκε από είδος με αξία χρήσης σε είδος με ανταλλακτική
αξία, δηλαδή σε είδος που υπόκειται σε όλους τους κανόνες της
αγοράς, στη συνέχεια, με την αξιοποίηση των νεοφιλελεύθερων
ιδεολογημάτων, η απουσία της φροντίδας του κράτους νομιμοποι-
ήθηκε. Πλέον «ο καθένας είναι υπεύθυνος για την εξασφάλιση της
στέγης του και αυτή η προσπάθεια μπορεί να γίνει μόνο μέσω της
αγοράς και των τραπεζών». Η μόνη πολιτική όλων των μνημονια-
κών κυβερνήσεων σχετικά με την πολιτική κατοικίας, ήταν η νομο-
θέτηση ενός θεσμικού πλαισίου διαχείρισης του μεγάλου όγκου
των καθυστερούμενων δανείων που έχουν ως υποθήκη τους ακί-
νητη περιουσία· και πιο συγκεκριμένα την κύρια κατοικία.
Με τις συνέπειες της διεθνούς καπιταλιστικής κρίσης να είναι ορα-
τές εξ αρχής και στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα και με την υιο-
θέτηση των μνημονιακών πολιτικών, πολύ σύντομα πολλαπλασιά-
στηκε στην Ελλάδα ο αριθμός των φυσικών προσώπων που δεν
ήταν σε θέση να αποπληρώσουν τα τοκοχρεολύσια των δανείων
τους προς τις τράπεζες. Μεγάλο μέρος αυτών των δανείων έχουν
ως υποθήκη τους ακίνητη περιουσία. Επομένως, βάσει των νό-
μιμων συμβάσεων που γίνονται για την απόκτηση δανείου, στην
περίπτωση που ο οφειλέτης δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην
αποπληρωμή των δανείων, τότε το υποθηκευμένο ακίνητο περνά-
ει στην κατοχή της τράπεζας· γίνεται δηλαδή κατάσχεση.
Όμως στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες μετά το
2008, ο όγκος αυτών των καθυστερούμενων δανείων ήταν τόσο
μεγάλος, που –τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα- οι κατασχέσεις σε
τόσο μεγάλη κλίμακα θα δημιουργούσαν μεγαλύτερα προβλήματα,
σε πολλούς τομείς:
Μιας και το ζήτημα των καθυστερούμενων δανείων αφορά πολλά
φυσικά πρόσωπα και δεν οφείλεται αποκλειστικά σε λανθασμέ-
νους χειρισμούς από μέρους τους (οι τράπεζες είναι εκείνες που
τους καλούσαν να λάβουν δάνεια με πολύ ευνοϊκούς όρους, το ει-
40

διάλεξη-τελικό

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to διάλεξη-τελικό

Similar to διάλεξη-τελικό (20)

διάλεξη-τελικό