История села Аксы - Барлык

1. Орген безин турбаан черге,
Огбелерим таваан салган,
Опей ырын дыннап оскен,
Торээн суурум Аксы-Барлыым!

2. АКСЫ-БАРЛЫК СУУРНУН ТООГУЗУНДЕН,
АМЫДЫРАЛЫНДАН АРЫННАР.

3.  Барлыктын Хемчикче кирген аксында
суурнун ады дедир, Барлык-Аксы дивес,
Аксы-Барлык дээр. Тос-тостун соогунда
донмас судак кара сугларлыг болгаш,
чассыдып, эргеледип Алдын-Булак-даа
дээр. Ол – мээн торээн суурум.

4. АКСЫ-БАРЛЫКТЫН ДЕВИСКЭЭРИ
Барлык биле Хемчик хемнин белдиринде
Мандып хогжээн суурумайны…

5. СУУРНУН ТООГУЗУНДЕН
Улуг-Ховуда
базырыктар
Лама башкылар
байырлал уезинде
Хемчиктин бай-
шыдалдыг дужуметтери
1911 чыл

6. ШАЖЫН-ЧУДУЛГЕ
ХОМУШКУЛАР ХУРЭЭЗИ
1903 ЧЫЛ
Амгы школанын устуу
талазынга турган
Хомушкулар хурээзи.
Моргул-номнал
уезинде

7. Бурятиянын Иволга
хурээзинге ажылдап чораан
Аксы-Барлык чурттуг
Хомушкулар уктуг лама
башкы Кенден-Сурун
Ёзутуевич Хомушку
Амгы уеде
субурган

8. ШКОЛАВЫСТЫН ТООГУЗУНДЕН
 Баштайгы эге чада школазын 1929
чылдын кузунунде ТАР-нын нам-
чазаанын айтыышкыны-биле Барыын
кожуунга бирги школаны Хомушку
Ёзуту Чагырыкчыдан ( шолазы Бай-
Лама) хавырган хоренги-биле
ажыткан. Хемчик биле Барлыктын
белдирлешкек черинин устунге
(амгы Хемчик ковуруунун адаанга)
бир крышалыг, уш крыша чок
бажыннарны тудуп каан турган. Ол
уенин чурттакчы чону ол черни
Бедик-Бажын деп адай берген.
Янзы-буру назы-харлыг 30 сургуул
чыылгаш, ооренип эгелээн.
Бедик –Бажын
школазы
1929 чыл

9.  Школамны
 Эртем-билиг менээ берген
 Энерелдиг школамны.
 Аккыр-аккыр ханаларлыг
 Аалым болган школамны.
 Азырап каан, остуруп каан
 Авыралдыг школамны.
 Узун, делгем коридорлуг
 Уттундурбас школамны.

 Тайгана Очур, 1992. 4 кл
Амгы уеде школада:
27 башкылар,
150 оореникчилер,
29 ажылчыннар
ооренип, ажылдап турар.

10. УРУГЛАР САДЫ
 1956-1958 чч. суурун херээжен
чонунун колхоз уезинде ажыл-
ижи-биле хайымныг уези турган.
Ынчангаш уругларын яслиге
эккеп каарлар. Ынчан кавайлыг
чаштарны ажаап-тежээри улуг
ажыл. Анаа ажылдап чорааннар:
Ооржак Хожунмаа Аалчыевна,
Сарыглар Хажыт, Монгуш
Кертиш. Колхоз дужерге ясли
дужуп калган.
 .
 1968 чылда суурга уруглар
сады ажыттынган.
 Оон эргелекчизи – Кужугет
Светлана Кенденовна, уруглар
ажаакчызы - Сарыглар Серемаа
Сендажыевна,
 Эмчизи - Кужугет Шойбек Кан-
ооловна 12 чаштарны хулээп
аап ажылдап эгелээн

11.  1980 чылда чаа уруглар
садын Кужугет Мария
Базыровна эргелекчизи
болуп хулээп алган.

12. КОДЭЭ АЖЫЛ-АГЫЙНЫН ЭГЕЗИ
1948 чылда хой адыр ажыл-
агыйлыг «Ленин оруу» деп
колхоз турган. Колхоз турда
суурнун хогжулдези дыка
шыырак : пилорама, тараа
тыртар дээрбе, малы ужен
мун(шээр), дагаа, хаван
фермалары,а инек фермазы 2
турган. Бирээзи суур
адаанга, оскези Барлык
арыынга турган.

13.  1959 чылда колхозту
дужурген, Аксы-
Барлык «Барлык»
совхозтун салбыры
кылдыр тургустунган.

14. АДА-ЧУРТТУН УЛУГ ДАЙЫНЫНЫН
КИРЖИКЧИЗИ
 Эки турачы Тонгак Таржаа.
 Тонгак Хорун-оолович Таржаа
1921чылдын январь 15-те ТАР-нын
Барыын-Хемчик кожуунун Аксы-
Барлык сумузунга хой уругларлыг
арат Тонгак Магапарт оглу Хорун-
оолдун ог-булезинге торуттунген.

15.  Тонгак Таржаа 1943-1944
чылдарда Ада-чурттун
Улуг дайынынга
киришкен. Уш катап
балыглаткан. Бодунун
дайынчы оруктарын
Украинанын бир дугаар,
Прибалтиканын ийи
дугаар болгаш Ленинград
фронтуларынга
эрткен.Дайынга олурткен
деп дыннадыг турза-даа,
ол 1945 чылда октябрь
айда чанып келген.

16. ОРДЕН, МЕДАЛЬДАРЫ

17. ОГ-БУЛЕЗИ-БИЛЕ.
А.Сундуй
биле Тамара
Таржаа.

18. ХЕРЭЭЖЕННЕР ШИМЧЭЭШКИНИ
 Удуртукчулары.
 Колхоз уезинде эн-не баштайгы
дасык даргазы – Иргит Бодаган
Опанашовна ажылдаан. Улгады
бергеш-даа херээженнер
ажылынга идепкейлиг киржип,
суурга, кожуунга-даа болуп
турган моорейлерден чыда
калбас турган.
 Кудерек Бичии-Уруг
Доржуевнанын удуртулгазы-
биле суурнун кудумчуларынга,
бажыннар даштынга хой-хой
теректерни тарааны,
чаагайжыдылга ажылынче
кичээнгейни угландырып
турган.
 Хемер-оол Бюлчюн
Дойнуровна, Саая Ошку-
Саар Санчытовна
херээженнер човулелин
удуртуп турганнар

19.  1969 чылдан эгелеп
херээженнер човулелин
Кунгаа Копеек Сугеевна
удуртуп эгелээн. Суурнун
арыг-шеверин,
бажыннарнын ишти-
даштын, човулел
кежигуннери-биле
доктаамал хынаар турган.
Арагалаар херээженнер-
биле профилактиктиг
ажылды чоргузуп,
кичээнгейге ап ажылдап
чораан

20.  1982 ч - Хомушку Сенденмаа
Хомушкуевна солун ажылдарны
чоргузуп, «Хозяюшка» клувун
тургускан.
 1994-1998 ч ч. Иргит Алефтина
Доржуевна човулелди эки
удуртуп, ылангыя суурга кат-
чимисти тарыырынга, вишнянын
озумнерин чонга эккеп, садып
турган.
 Ол уелернин соонда Биче-оол
Галина Кара-Хунаевна човулел
даргазынга ажылдаан.

21. ХЕРЭЭЖЕН ЧОНУ ХОСТУГ УЕЗИНДЕ ЧОПТУГ АЖЫГЛАП, КУЛЬТУРА
МАССАЛЫГ ХЕМЧЕГЛЕРГЕ ИДЕПКЕЙЛИГ КИРЖИП ТУРАРЛАР
Ылангыя кышкы уеде дошка
конькилээринге ынак..

22. УРАН-ЧУУЛ АМЫДЫРАЛЫНДАН
 Тоогузу кысказы-биле
 1945 чылдын "Кызыл оглерге"
ойнап хоглээр чораан.
 1950-1958 ч. - суурнун бирги
клуву ийи орээл бичежек ыяш
бажын турган. Ону "Ойнаар
бажын" деп адай бергеннер. Оон
эргелекчизинге орус башкы
Шывандаев Суданнаар деп кижи
ажылдаан.
 1958-1960ч.- саман клубтун
эргелекчизи - Норбу Саржай-оол.
Ол клубту херээжен чон кылган.
Саман клуб болу бээрге, ыяш
клубту бускаш, топ бригадче
столовая кылдыр кожурген.
 Самаан иклубка
ажылдап чораннар:
 Кужугет Сагаан Санчатович,
 Кужугет Хуруматпаа
Чоргекпенович,
 Папын Кок-кыс,
 Удувас-оол Татьяна Донгаковна
(1968-1970чч.)
 Хертек Мария Сюрюнотовна.

23.  Амгы культура
бажынынын тудуун
1969-1970 чылдарда
дооскан.
Ажыдыышкынын
В.И.Лениннин 100
харлаан юбилейинге
тураскааткан.

24. КУЛЬТУРА БАЖЫНЫНЫН ОЛ УЕДЕ
КОЛЛЕКТИВИ.
 Седен-Сот Борис Кужугетович,
Биче-оол Галина Кара-Хунаевна
-(1980-1990)
 Иргит Алефтина Доржуевна,
 Кужугет Чойганмаа Хереловна,

25. УРУН-ЧУУЛ УДУРТУКЧУЛАРЫ:
 Кужугет Херел
Чолбеякович,
 Сарыглар Александр
Бегдимбууевич,
 Монгуш Ольга Октяевна,
 Саая Стал-оол, Ооржак
Сергей Сагаан-оолович,
 Монгуш Раиса
Хомушкуевна,
 Кужугет Айдыс
Владимировна

26. Аксы-Барлыкка библиотеканы
1950 чылда школанын бир
клазынга ажыткан бооп турар.

27. АНГЫ-АНГЫ ЧЫЛДАРДА АЖЫЛДАП ЧОРААН
ЭРГЕЛЕКЧИЛЕРИ.
Баштайгы библиотекарь –
Сарыглар Сурун (Чон ону
хундулеп Кызыл-Сурун деп
адаар чораан)
1952 ч. – Хомушку Клара (Шекпээр
чурттуг)
1958-1963ч. – Сарыглар Севил
Аалчыевна
1963-1964ч.- Кужугет Окпа
Борапаевич
 1965-1966ч. –Кужугет Конзан-
оол.
 1966-1967ч.- Хертек Саара.
1968-1969ч.-Сарыглар Зоя

28. 1969-1971ч.- Тотпес-оол
Кара-кыс, Канскинин
библиотека
техникумунун
доозукчузу.
1971 чылда ном санынын
отчёттунга Тотпес-оол
Кара-кыстын ат
салганы.

29.  1971-1977ч.-Хертек
Мария Сюрюнотовна
 1978-2010чч. – Саая
Сонгукчу Лопсановна
Чугайлаашкын
уезинде, 1978ч
Номчукчулары-биле

30. УРАН-ЧУУЛГЕ КИРЖИЛГЕЗИ
 Кайы-даа уеде суурнун чону уран-
чуулге холчок сонуургалдыг,
идепкейлиг, талантылыг болгаш
туннелдиг черлерни ээлеп
келгеннер. Оон туннели Тыва биле
Россиянын каттышкаш 100 чыл
болган юбилейлиг чылында
республика чергелиг «Тыва бистин
оргээвис» деп корулдеге дээди
шанналдын тиилекчилери болган.
 Тиилелгенин 70 чылдаанынга
тураскааткан корулдеге кожуунга
1-ги черни алган.

31. АЛДАР-АДЫ АЛГЫП ЧОРУУР АЖЫЛ ИШЧИ ЧОНУМАЙНЫ…
АЛГЫ – КЕШТИ ЭПТЕП КЫЛЫР, КИДИС, ЧОНААН САЛЫП АЛЫР
ШААНДАН ТУРА ОГБЕЛЕРДЕН ДАМЧЫП КЕЛГЕН ЧАНЧЫЛЫВЫС.
 .
2010 чылдан эгелеп суурувустун
ажыл-ишчи чону чугле кожуунга
эвес, республика Наадымынын
«Кидис байырлалынын» каш дакпыр
тиилекчилери
Феодалдыг Тыва
уезинде Ыйгылак-
Хараганда дук
салыкчылары

32. СПОРТТУН ЯНЗЫ-БУРУ ХЕМЧЕГЛЕРИНИН
ТИИЛЕКЧИЛЕРИ.
Шаандан тура-ла республика
чергелиг мячилиг хоккейнин
каш дакпыр тиилекчилери
(1953чыл)
Хостуг болгаш тыва
хурештин могелери.

33. САРЫГЛАР БИЙИР-ООЛ БАШКЫ
 Сарыглар Бийир-оол Кызыл-
Мажалык ортумак школазын
дооскаш, Кызылдын Башкы
училищезинче дужаап кирген.
 Башкы училищезин доозуптарга,
ону ажылдаары-биле Аксы-
Барлык ортумак школазынче
куш-культура башкызы кылдыр
чоруткан. Бийир-оол башкы ол
школага 17 чыл дургузунда
ажылдаан. Оонун ишти
школанын интернадынга
кижизидикчи башкылап
ажылдаан.
 Бийир-оол башкы чугле куш-
культура эвес, ыры башкызы база
турган. Ону таныыр, билир
кижилер оон талантызын,
ажылынга бердингенин
демдеглээр. Ол «Эжиккей» деп
ырынын автору.

34. 60 ЧЫЛДАРДА ХОККЕЙНИН САЙЗЫРАП ЭГЕЛЭЭНИ…
 Суурга хоккейни
сайзырадып эгелээн башкы
- Сарыглар Бийир-оол
Сааяевич.
 Хоккей 50 чылдарнын
тончузунде 60 чылдарнын
эгезинде суурга Бийир-оол
башкынын ажылдап
келгени-биле сайзыраан.

35. БАШТАЙГЫ ОЮННАР,БАШТАЙГЫ ЧЕДИИШКИННЕР
 А. Бегзин-оолдун
сактыышкынындан: «..бис эге
класска ооренип турувуста,
школавыска куш-культура
башкылап, «тумен кижинин
дурзузун тыртынган дурзугур
кара», хып дээн аныяк эр келген.
Башкывыс «Хоккейлээр
дожунарны коргузунер , оолдар»
дээн. Башкывыс бистин эки-ле
дээн дожувусту коргеш: «Кай,
хоккейлээр дожунар бо-ла чуве
бе, кижи уш баскаш ужунга уне
халый бээр чуве ышкажыл» дээн.
Ол уеде оолдар улуг
маргылдааларга киржир бис деп-
даа бодавайн чорааннар.

36. 80 ЧЫЛДАРЛА ШКОЛАНЫН ХОККЕЙ КОМАНДАЗЫ.

37. АКСЫ-БАРЛЫК– ХОККЕЙЖИЛЕР ЧУРТУ.
 Хоккейни бо хуннерге
чедир 5 салгал
дамчыштыр ойнап
чоруур.
 Команданын ангы-ангы
чылдарда капитанары:
 Сарыглар Бийир-оол
 Кан-оол Хомушку
 Агбаан Сарыг-оол
 Андрей Мооктээр
 Борис Саая

38. МААДЫР ИЕЛЕРИ
Сарыглар Бакай
Суруновна
Кужугет Олча
Шыытовна
Саая Чаканай
Танзыновна

39. СУУРНУН ЧААГАЙЖЫДЫЛГАЗЫ
Субурган орнун оран делегейден
ыдыктап дилеп ап турары
2007 чылда - субурган
тудуун кылып дооскан

40. Чаа кылдынып турар
бажыннар тудуглары немежип
турар.
2014 чылда – суурнун
кудумчуларында чырыкты
кошкан.

41. 2014 чылдын наадымынга тыва
аъттар чарыжынга 1-ги черни алган
Мерген Кууларнын кара аъды,
мунукчузу Милан Хертек
Школачылар аразынга футбол,
баскетбол, волейболдун
тиилекчилери.

42. АГААР-БОЙДУЗУВУС, АРГА-АРЫЫВЫС
 Арга-арыывыс долаана,
ыт-кады, чыжыргана,
черлик малина,чодураа,
черлик шай, янзы-буру
моогулер, теректер,
ыяштар-биле байлак.
Чылдын-на бойдустун
байлаан сумунун чону
амыдыралынга ажыглап
турар.

43. АКСЫ-БАРЛЫК СУМУЗУНУН
ТЕРГИИН КУДЭЭЛЕРИ:

44. БУЯН-БАДЫРГЫ МОНГУШ – ДАА
КОЖУУННУН ХУН НОЯНЫ
 Хомушкуларнын
чагырыкчызынын
азыраан уруу
Дыртыынанын оонун
ээзи .

45. ШОЛБАН ВАЛЕРЬЕВИЧ КАРА-ООЛ – ТЫВА
РЕСПУБЛИКАНЫН ЧАЗАК БАШТЫНЫ.
 Россиянын алдарлыг
эмчизи бистин чангыс
чер чурттувус, Сарыглар
Сагаан-оол Серен-
Чимитовичинин уруу
Сарыглар Ларисанын
оонун ээзи

46. КАН-ООЛ ТИМУРОВИЧ ДАВАА –
ПАРЛАМЕНТИНИН УЛУГ ХУРАЛ ДАРГАЗЫ.
 Ывый-оол ,
Ооржактарнын кудээзи .
Кертине
Ооржаковнанын уруу
Тамаранын оонун ээзи.

47. ТОРЭЭН СУУРУН АЛГАП-МАКТААН
ШУЛУКЧУЛЕР
Аксы-Барлык.
Барлык, Хемчик белдиринде
Мандып хогжуп озуп орар
Барыксанчыг,коруксенчиг
Бай-ла суурум – Аксы-Барлыым.
Аътты, холду чарыштырган
Аныктар ырлап хоглээн
Алыс чону – хундулээчел
Ажылчын суур – Аксы-Барлыым.
Чылар чылбас ковей малы
Шынаа, шыкта чаптып оъттаан
Чычыы, торгу хээзи дег
Шынап чуртум – Аксы-Барлыым.
Алызында шаа барып
Азий дипке адын унуп,
Аныяк чаш Тыва черге
Алдаржыыр сен, Аксы-Барлыым.
Саая К.Б.

48. БАРЛЫК ХЕМИМ.
 Барлык хемим эвес болза,
 Байлак дужут кайыын озер,
 Байлак дужут ачызында
 Малдыг, эъттиг «Барлык» совхоз…
 Каас, чараш Барлыым суунда
 Кастар, ангыр – оран байлаа,
 Сунуп баткан хемимнин сээн
 Суунда балыын – бойдус байлаа.
 Чунуп, эштип, дыжым ханган
 Чурумалдыг Барлык хемим
 Чуртталгамнын ковей кезиин
 Чурттап эрткен Аксы-Барлыым.
 Х.Попун-оол.

49. Кичээнгейлиг дыннаанынар
дээш четтирдим!