1. Bouw schuilkelders aan de Hofweg in 1939 (1)
Duitse spandoeken op het Plein (7)
Omslag voorzijde
(Leesrichting als
binnenwerk)
prinsessegracht
parkstraat
noordeinde
noordeinde
nsestraat
hoogstraat
heulstraat
molenstraat
kneuterdijk
hofweggravestraat
langepoten
doeksh
langevijverberg
hogenieuwstraat
kortevoorhout
toernooiveld
langevoorhout
lange voorhout
korte vijverberg
buitenhof
buitenhof
plein
spui
lange houtstraat
denneweg
kazernestraat
mauritskade
binnenhof
groenmarkt
halstraat
9
1
2
4
3
5
6
7
8
10
12
11
13
Lange Poten 10
6 Perscentrum
Nieuwspoort
In juli 1940 nam generaal Friedrich Christian-
sen, de bevelhebber van de Duitse strijdkrach-
ten in Nederland, voor de ingang van het toen-
malige hotel Centraal een defilé af. Christiansen
was degene die in oktober 1944 opdracht gaf
om een razzia uit te voeren in het Gelderse dorp
Putten, waar een verzetsgroep een Duitse offi-
cier had doodgeschoten. Hij werd in 1948 niet in
Den Haag, maar in Arnhem berecht. Christiansen
werd voor oorlogsmisdaden veroordeeld tot
twaalf jaar cel, maar kwam in 1951 al vrij.
Tegenwoordig is op de plek van de ingang van
hotel Centraal de ingang van Perscentrum
Nieuwspoort gevestigd. Links ervan is de
plaquette 1940–1945 te zien. De tekst verwijst
naar het ontbreken van persvrijheid in de oorlog.
Binnenhof
5 Plaquette Englandspiel
De laatste zin op de plaquette verwijst naar het
pand waar de Sicherheitsdienst (SD) zetelde. Het
hoofdkwartier van de SD bevond zich tijdens de
bezetting op het Plein, maar de SD had ook
kantoren op Binnenhof 4 en 7. Het zogeheten
Englandspiel was een contraspionagecomplot
van de bezetter en een voortdurende strijd tus-
sen de geheime diensten van de Duitsers en de
geallieerden. Om informatie over Nederland te
verzamelen, werden vanuit Engeland agenten
gedropt op Nederlands grondgebied. Al in een
vroeg stadium van de operatie werden enkele
agenten gearresteerd. Zij moesten van de Duit-
sers naar Engeland seinen dat ze veilig waren
aangekomen. Tijdens hun opleiding was de agen-
ten echter te verstaan gegeven dat ze speciale
codes moesten gebruiken indien ze in handen
zouden vallen van de Duitsers. Hoewel dit ook
gebeurde, bleven de Engelsen agenten sturen
die na landing in Nederland onmiddellijk wer-
den gearresteerd. Vele jaren na de oorlog dacht
men dat de Engelsen de speciale codes niet had-
den opgepikt. Openstelling van een aantal
archieven heeft duidelijk gemaakt dat de
Engelsen wel degelijk op de hoogte waren van
het feit dat de agenten in Duitse gevangenschap
zaten. Het droppen van agenten leek onderdeel
te zijn van een afleidingsmanoeuvre om de
Duitsers op het verkeerde been te zetten over
een op handen zijnde inval in West-Europa.
De geheime agenten naar wie op de plaquette
wordt verwezen kwamen vrijwel allemaal om
het leven in concentratiekamp Mauthausen.
Plein
7 Plein
Propaganda speelde tijdens de hele oorlog een
belangrijke rol en werd door alle partijen inge-
zet. De Duitsers hingen op centrale plekken in
Den Haag, zoals op het Plein, spandoeken op.
Rondom het Plein bevonden zich verschillende
panden die door de Duitsers werden gebruikt.
Achter het spandoek bevond zich het hoofd-
kwartier van de Sicherheitsdienst (SD), gevestigd
in het toenmalige ministerie van Koloniën. Nu
is het pand in gebruik door de Tweede Kamer.
Rijkscommissaris Seyss-Inquart had zijn kantoor
op Plein 23. Een overblijfsel uit deze periode is
de betonnen uitbouw aan de linkerzijde van het
gebouw, die er voor moest zorgen dat Seyss-
Inquart veilig vanuit het gebouw in zijn auto kon
stappen (of andersom). Tussen Plein 23 en het
ministerie van Koloniën ligt Sociëteit De Witte
(Plein 24), die door de bezetters als casino werd
gebruikt. Het Plein diende ook als decor voor de
film Zwartboek.
Beelden uit de
Tweede Wereldoorlog
Een wandeling langs locaties op en rond het Binnenhof
Op 10 mei 1940 begon ook voor Nederland de Tweede Wereldoorlog. De Duitse legers trokken ons land
binnen en rukten al snel op. In de omgeving van Den Haag vond een enorme luchtlandingsoperatie
plaats. Duizenden Duitse troepen namen hier strategische posities in, maar de Duitse verliezen waren
relatief groot. Zo’n vierhonderd vliegtuigen gingen verloren. Op 15 mei capituleerde het Nederlandse
leger. Op de dag van de Duitse inval vergaderde de Tweede Kamer voorlopig voor het laatst in Den Haag.
Een dag na de capitulatie trokken Duitse militairen de Hofstad binnen.
Enkele weken later hield de door de Duitsers uit Oostenrijk naar Nederland overgeplaatste Reichs-
kommissar Arthur Seyss-Inquart ter gelegenheid van zijn installatie een rede in de Ridderzaal. Vijf jaar
lang gaf hij leiding aan bezet Nederland. Op Plein 23 hield hij kantoor. Om de hoek vestigde Anton
Mussert, de leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), zijn Secretarie van Staat. De Sicher-
heitsdienst had verschillende gebouwen op en rond het Binnenhof in gebruik. Het Binnenhof werd zo
het centrum van de macht van de Duitse bezetter.
Tijdens deze wandeling kijkt u terug in de tijd. Aan de hand van historische foto’s loopt u langs plaatsen
en gebouwen die een rol speelden tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Binnenhof
2 Stadhouderspoort
Tijdens de Tweede Wereldoorlog vormde het
Binnenhof het toneel van Duits machtsvertoon.
Het Binnenhof was echter niet een exclusief Duits
bestuurscentrum. De meeste Nederlandse over-
heidsdiensten bleven, tot hun gedwongen evacua-
tie begin 1943, normaal functioneren en veelal
ook op hun oude adres. Dat gebeurde op uitdruk-
kelijk verzoek van rijkscommissaris Arthur Seyss-
Inquart. Het Duitse bestuur bepaalde het beleid,
maar voor de uitvoering van dit beleid schakelden
de Duitsers het Nederlandse overheidsapparaat
in. Seyss-Inquart ging ervan uit dat een kleine
100 Duitse medewerkers wel genoeg zou zijn om
dit overheidsapparaat aan te sturen, maar dit
bleek niet het geval te zijn. Eind 1941 lag het aan-
tal medewerkers al op 2000. Een deel hiervan
vestigde zich aan het Binnenhof. Zo werden de
medewerkers van Buitenlandse Zaken onderge-
bracht in het gebouw van de Eerste Kamer. Ook
op Binnenhof 4, 7 en 20 zaten Duitsers: de leiding
van de spionagedienst en de Jodendeportatie.
Hofweg 1H
1 ProDemos–Huis
voor democratie en
rechtsstaat
Hoewel de Tweede Wereldoorlog voor Nederland
pas in mei 1940 begon, had de Nederlandse
regering reeds in augustus 1939 een algehele
mobilisatie afgekondigd. In verband met de
toegenomen internationale dreiging werden
onder de Hofweg en het aangrenzende Buitenhof
openbare schuilkelders gebouwd. Het Neder-
landse leger had pas vlak voor de oorlog extra
geïnvesteerd in schuilkelders en bewapening–
te laat bleek naderhand.
Tegenwoordig huist ProDemos aan de Hofweg.
ProDemos informeert burgers over de
democratische rechtsstaat en stimuleert hen om
hierin een actieve rol te spelen. Om zoveel
mogelijk mensen bij de politiek te betrekken,
werkt ProDemos op gemeentelijk, provinciaal
en landelijk niveau.
Duitse soldaten achter een versperring, mei 1945 (2)
Seyss-Inquart op de trappen van de Ridderzaal,
juni 1940 (4)
Defilé voor generaal Friedrich Christiansen,
juli 1940 (6)
Binnenhof 1A
3 Erelijst van gevallenen
1940–1945
Vanaf de Stadhouderspoort vindt u in de rechter-
hoek van het Binnenhof op nummer 1A de Ere-
lijst van Gevallenen 1940–1945. De Erelijst
werd op 4 mei 1960 in de Ridderzaal door konin-
gin Juliana overgedragen aan de Staten-Generaal
en bevat de persoonsgegevens van ongeveer
18.000 Nederlanders die in de oorlog zijn omge-
komen in het verzet, de koopvaardij, de land-
macht, de marine of in Nederlands-Indië. De Ere-
lijst bevindt zich in de hal van de voormalige
hoofdingang van de Tweede Kamer en is normaal
gesproken voor het publiek toegankelijk. Elke
dag wordt één bladzijde van de lijst omgeslagen,
waardoor telkens de namen van 24 gevallenen
zichtbaar worden. Andere slachtoffers, zoals
degenen die zijn omgekomen in concentratie-
kampen, staan niet op de lijst. Tegenover het
monument staan beelden van koningin Wilhel-
mina en Pieter Gerbrandy, de minister-president
van het Londense oorlogskabinet.
Binnenhof
4 Ridderzaal
Op 29 mei 1940 werd het Duitse bestuur onder
leiding van rijkscommissaris Arthur Seyss-
Inquart in de Ridderzaal geïnstalleerd. Voor die
tijd sprak koningin Wilhelmina, het staatshoofd
van het Koninkrijk der Nederlanden, in de Rid-
derzaal de troonrede uit, waarin de plannen van
de regering voor het komende jaar werden aan-
gekondigd. Nu hield Seyss-Inquart hier zijn inau-
gurele rede, waarin hij onder meer zijn plannen
voor het bestuur van Nederland bekend maakte.
Afgezien van de hoogste Nederlandse ambtena-
ren, die op de eerste rij zaten, bestond het
publiek nagenoeg geheel uit Duitsers. Deze dag
zou de geschiedenisboeken ingaan als ‘Bruine
Prinsjesdag’. Het was ook in de Ridderzaal waar
de nieuwe heersers hun hooggeplaatste gasten
ontvingen, militaire appels afnamen, troepen
beëdigden, onderscheidingen uitdeelden en toe-
spraken hielden. Na de oorlog werd in de Ridder-
zaal de troonrede ‘gewoon’ weer uitgesproken
op de derde dinsdag van september.
123058-4 Den Haag z-card wandelingen 2012_z-fold 297 x 490 mm 04-04-12 12:56 Pagina 1

2. De Duitse propagandaminister Joseph Goebbels,
hier tweede van links, verlaat Paleis Kneuterdijk op
1 juli 1940. Het koepeltje is er niet meer (11)
ProDemos informeert burgers over de democratische
rechtsstaat en stimuleert hen om hierin een actieve rol te
spelen. Om zoveel mogelijk mensen bij de politiek
te betrekken, werkt ProDemos op gemeentelijk, provinciaal
en landelijk niveau.
Uitgave
ProDemos–Huis voor democratie en rechtsstaat
Hofweg 1H
2511 AA Den Haag
T (070) 33 11 777
E info@prodemos.nl
I www.prodemos.nl
Samenstelling
Abuzer van Leeuwen
Fotoverantwoording
De illustraties zijn afkomstig van het Haags Gemeente-
archief, met uitzondering van:
Duitse spandoeken op Plein: ANP Photo
De bevrijding op het Buitenhof: Nationaal Archief/
Spaarnestad Photo/Fotograaf onbekend.
Vormgeving
Puntspatie [bno], Amsterdam
ISBN 9789064734571 / Verkoopprijs € 1,00
Omslag achterzijde
(Leesrichting als
binnenwerk)
kwartier’. Zij hebben nooit gemerkt dat op de
bovenste etage, in de duiventil, een groep
onderduikers heeft gezeten. Zij hebben de oor-
log overleefd dankzij het management van het
hotel en de vogels zelf, die zowel door de Duit-
sers als de onderduikers zijn verorberd. Direct
na de oorlog verbleven Amerikaanse en Britse
officieren en politici in het hotel, zoals Dwight
Eisenhower en Bernard Montgomery.
Den Haag. Het Bijzonder Gerechtshof was de
laatste rechtbank die in Nederland de doodstraf
heeft opgelegd.
Sinds 1983 zit in het gebouw de Raad van State,
het hoogste adviescollege en de hoogste
algemene bestuursrechter van Nederland.
De Raad van State adviseert over wetsvoorstel-
len en doet in laatste instantie uitspraken in
geschillen tussen overheden of tussen burgers
en de overheid.
Dit voormalige paleis heeft op verschillende
momenten een belangrijke rol gespeeld in de
geschiedenis van de rechtsstaat en de demo-
cratie. In 1848 ging koning Willem II hier
akkoord met de grondwetsherziening. Deze
grondwet beperkte de macht van de koning en
gaf het parlement meer macht.
In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw
regelmatig gebruikt door de Duitsers. Het werd
gevorderd door de Presse- und Propagandadienst
beim Amt des Reichskommissars en het nieuwe
departement van Volksvoorlichting en Kunsten.
De balzaal van paleis Kneuterdijk werd na de
oorlog gebruikt voor de Haagse vestiging van
het Bijzonder Gerechtshof. Dit gerechtshof was
belast met de berechting van zware misdrijven
tijdens de Duitse bezetting. Ook het proces
tegen Mussert vond hier plaats. Hij werd ter
dood veroordeeld. Op 7 mei 1946, precies een
jaar na zijn arrestatie, werd hij gefusilleerd
op de Waalsdorpervlakte, aan de rand van
Kneuterdijk 20
11 Voormalig Paleis Kneuterdijk
Buitenhof
13 De bevrijding
De bevrijding van Den Haag was een verhaal
apart. In de voorafgaande maanden vreesden
de bewoners dat de Duitsers de stad tot de laat-
ste man wilden verdedigen. Op 4 mei 1945 werd
op de BBC aangekondigd dat alle Duitse troepen
in Noordwest-Europa zich hadden overgegeven
en dat de bevrijding dus een feit was. Echter,
er waren nog steeds geen geallieerde troepen
om het gezag van de Duitsers over te nemen.
De vreugde was groot toen op maandag 7 mei
de eerste twee jeeps van de geallieerden het
Binnenhof opreden.
De troepen van de Prinses Irene Brigade trokken
op 8 mei Den Haag binnen en werden verdeeld
over de paleizen Noordeinde, Ruygenhoek en
Huis ten Bosch, waar ze de paleiswacht verzorg-
den. De eerste weken waren ze ook actief met
het oppakken van NSB'ers en hulp aan de honge-
rende bevolking. Ook werden in de duinen gefu-
silleerde verzetsstrijders opgegraven.
Lange Voorhout 54–55
9 Hotel Des Indes
Direct op 10 mei 1940 werd de Duitse ambassa-
deur, Julius graaf Von Zech-Burkersroda, samen
met zijn staf en hun families naar Hotel Des
Indes gebracht, waar ze tot de dag van de
capitulatie door 30 Nederlandse soldaten
werden bewaakt. Op die dag maakte de
Nederlandse opperbevelhebber Henri Winkel-
man in Des Indes de overgave bekend aan de
Duitse ambassadeur.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er intensief
gebruik gemaakt van het hotel, zowel door de
Duitsers als door Joodse onderduikers. De hotel-
directeur Henri Rey had lang voor het uitbreken
van de oorlog een duiventil op het dak van het
hotel geplaatst, want hij was een gepassioneerd
duivenmelker. Op 13 mei 1940 vluchtte Rey met
zijn familie naar Engeland, maar tijdens die
vlucht werd zijn vrouw doodgeschoten.
Tijdens de oorlog was het hotel een populaire
plek voor Duitsers. Veel officieren woonden er
tijdelijk en het deed dienst als ‘generaals-
Korte Vijverberg 3
8 Kabinet der Koningin
In september 1941 vorderde de Duitse Wehr-
macht het gebouw en kwam er een casino in.
Anderhalf jaar later vestigde Anton Mussert, de
leider van de Nationaal-Socialistische Beweging
(NSB), in de voormalige woning van de anti-
revolutionaire voorman Guillaume Groen van
Prinsterer zijn Secretarie van Staat. In 1943 en
1944 werd het pand gerestaureerd. Mussert
heeft weinig gebruik gemaakt van het gerestau-
reerde kantoor. De Secretarie van Staat ver-
dween in 1944. De NSB had zijn hoofdkwartier
in Utrecht. In april 1945 vluchtte Mussert voor
de geallieerden naar Den Haag. Op 7 mei werd
hij op de Korte Vijverberg gearresteerd. Aan de
achterzijde van het gebouw werd hij afgevoerd.
Het gebouw is nog altijd goed herkenbaar, zelfs
het patroon van de bestrating. In de Doelen-
straat, de straat achter Sociëteit De Witte, is een
onderdoorgang naar de achterzijde van dit
gebouw. Sinds 1914 is hier het Kabinet der
Koningin gevestigd.
Lange Voorhout 34
10 Hoge Raad
der Nederlanden
De Hoge Raad der Nederlanden is het hoogste
rechtscollege in Nederland op het gebied van
civiel recht, strafrecht en fiscaal recht. De belang-
rijkste taak van de Hoge Raad is het bewaken van
de rechtseenheid en de rechtsontwikkeling. De
ingang van de gebouwen van de Hoge Raad be-
vindt zich aan de Kazernestraat. Tijdens de eer-
ste jaren van de Tweede Wereldoorlog bevond de
Hoge Raad zich echter aan het Plein, waar nu de
hoofdingang van de Tweede Kamer is. De zetel
van de Hoge Raad is in 1943 tijdelijk verplaatst
van Den Haag naar Nijmegen. Tijdens de Duitse
bezetting bleef de Hoge Raad in functie. In
november 1940 dwong de bezetter de voorzitter,
mr. L.E. Visser, wegens zijn Joodse afkomst tot
aftreden. De achterblijvende leden tekenden
de ariërverklaring. De raad wenste vooral de
continuïteit van de rechtspraak en de rechts-
vorming in Nederland te verzorgen maar zich
verder niet politiek op te stellen. Deze opstelling
van de Raad is niet zonder kritiek gebleven.
Noordeinde 68
12 Paleis Noordeinde
Op 13 mei 1940 werd de koninklijke familie
geadviseerd om Paleis Noordeinde te verlaten en
te vluchten. Een deel van de inboedel van het
paleis werd verkocht door het personeel om
zodoende te kunnen voorzien in de loonkosten
en het onderhoud; hierdoor werd ook de aanzien-
lijke wijnvoorraad uit handen van de Duitsers
gehouden. Op 29 juni 1940 was het de verjaar-
dag van prins Bernhard, vele mannen droegen
een witte anjer, oranje vertoon was alom en er
was een felicitatieregister bij het paleis. Dit
kwam neer op openlijk verzet. Uiteindelijk werd
het door de Duitsers verboden om voortaan op
die dag Oranjegezindheid te uitten. Tijdens de
bevrijding lag voor het Paleis Noordeinde een
zee van bloemen. Koningin Wilhelmina zou het
gebouw niet meer betrekken. Zij vond dat het
formele paleis haar tijdens de oorlog verworven
directe contact met de samenleving negatief
beïnvloedde. Tegenwoordig is Paleis Noordeinde
het werkpaleis van de koningin.
De arrestatie van NSB-leider Mussert (8)
De bevrijding. De geallieerde troepen bereiken onder
massale belangstelling het Buitenhof in Den Haag,
mei 1945 (13)Hoek Lange Vijverberg en de Kneuterdijk
Parade van Duitse militairen vanaf de Lange Poten naar
het Plein, 1942 (6)
Het proces tegen Anton Mussert, november 1945,
in de balzaal van voormalig Paleis Kneuterdijk (11)
123058-4 Den Haag z-card wandelingen 2012_z-fold 297 x 490 mm 04-04-12 12:56 Pagina 2