2. АРВАН ХОЁР ЖИЛИЙН ТООЛОЛ
Монголчуудын өвөг дээдэс эртний Хүннүчүүд нар, сар, буга, могой,
гахай, луу, бар зэрэг амьтныг онгон шүтээн болгон бишрэн шүтдэг байжээ.
Нүүдэлчин Хүннү нар салхи, шуурга, цас, бороо, аянга, ган гачиг зэрэг
байгалийн элдэв үзэгдлийг нар, сар, од гарагийн хөдөлгөөн эргэлттэй
холбон цаг улиралыг шинжин ажигладаг байжээ. Тэр ажиглалтаасаа санаа
авч, нэг жилийг дөрвөн улиралд хувааж улмаар дөрвөн улирлаа 12 сар
болгожээ.
Ингээд сар бүрийг хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич,
тахиа хэмээн аж амьдралдаа ойр дөт байдаг буюу бишрэн шүтдэг
амьтдынхаа нэрээр дэс дараагаар нэрлэсэн байна.
Эдгээр арван хоёр амьтны нэрээр бас нарны эргэлтийн арван хоёр
жилийг нэрлэжээ. Хулгана жил, үхэр жил, бар жил, туулай жил, луу жил,
могой жил, морь жил, хонин жил, бичин жил, тахиа жил, нохой жил, гахай
жил хэмээн нарны эргэлтийн бүхэл тойрог болгон нэрлэжээ.
Хүннү нар өдрийг 12 цагт хувааж, мөн арван хоёр амьтны нэрээр
нэрлэсэн байна.
Арван хоёр жилийн тоолол ийнхүү монголчуудын дээд өвөг Хүннү нарын
аж амьдралын зайлшгүй хэрэгцээтэй уялдан үүсчээ.

3. ХҮННҮ - МОНГОЛ ЧУУДЫН
ЭРТНИЙ ӨВӨГ ДЭЭДЭС
ОНГОН ШҮТЭЭН - ЭРТ ДЭЭР
ҮЕЭС ЭРХЭМ ДЭЭД ЗҮЙЛЭЭ БОЛГОН
ШҮТЭН БИШЭРЧ ИРСЭН ЗҮЙЛ.

4. 1. Эртний монголчуудын шүтээн
юу байсан бэ?
Эртний монголчуудын өвөг дээдэс
эртний Хүннүчүүд нар, сар, буга,
морь, могой, гахай, луу, бар зэрэг
амьтдыг онгон шүтээнээ болгон
бишрэн шүтдэг байсан.

5. Нар шиг гийгүүлж, сар шиг
гэрэлтэхийг бэлгэддэг
байжээ.

6. Хурдан хөдөлгөөнтэй, хүч чадалтай, ухаантай
болохоор нь “ХУРД ХҮЧ, АВХААЛЖ САМБАА” - г
бэлгэддэг.

7. МОГОЙ - г эрт дээр үеэс одоо хүртэл муу муухай
бүхнээс хамгаалдаг гэж бэлгэдсээр иржээ.

8. Лууг тэнгэрийн амьтан гэх бөгөөд.
Бэлгэдлийн чанартай хийсвэрлэн
сэтгэсэн амьтан юм.

9. Хүч чадал ихтэй, эрэлхэг зоригтой, заль мэхтэй,
хурдан шаламгай амьтан болохоор нь
“ХҮЧ ЧАДАЛ,ЭРЭЛХЭГ ЗОРИГ ” - ийг бэлгэддэг.

10. 2. Гараг ертөнц,байгалийн үзэгдэл,
амьтныг нэрлэсэн утгатай үгийг
түүн бүлэглээрэй.
Гараг ертөнц: Нар, сар.
Байгалийн үзэгдэл: Салхи, шуурга, цас,
бороо, аянга, ган гачиг.
Амьтныг нэрлэсэн: Буга, морь, могой,
гахай, хулгана, үхэр, бар,
туулай,луу,хонь, бич, нохой, тахиа.

11. Эхээс жинхэнэ нэр, тооны нэр, үйл
үгийг түүж бич.
Жинхэнэ нэр: Монгол, өвөг дээдэс,
Хүннүчүүд, нар, сар,од, цас, бороо,
салхи, шуурга, ган гачиг, үхэр, бар,
туулай, луу, могой, морь, хонь, бич,
тахиа, нохой, гахай.
Тооны нэр: арван хоёр сар, арван хоёр
жил
Үйл үг: Шүтдэг,бишрэн, байжээ,
ажигладаг, болгожээ,хувааж, байдаг,
нэрлэсэн, нэрлэжээ, үүсчээ.

12. Амьтдаа, нүүдэлчин, амьдралын,
амьтныг
Эдгээр үгсийг бүтцээр задал.
нүү + дэл + чин
амь + д + р + л + ын
амь + тан + ыг
амь + тан + д + аа

14. Ёс заншлын тайлбар толиос ...

15. Арван хоёр жилд ордог амьтдын
онцлогийг тоочоорой.
Хулгана: Том чихтэй, урт сүүлтэй. Үхэр: Том
гэдэстэй /гүзээтэй/. Бар: Урт соёотой, алаг
эрээн өнгөтэй. Туулай: Урт чихтэй, сэтэрхий
уруултай. Луу: Загасан хайрстай, дуу ихтэй,
хүчтэй. Могой: Урт биетэй. Морь: Цомбон
дөрвөн туурайтай. Хонь: Хотгор газрыг
холголоороо дүүргэдэг. Бич: Элдэвлэх
авьяастай. Тахиа: Эртэч амьтан. Нохой:
Эзэндээ үнэнч. Гахай: Дугуй хүчирхэг
хоншоортой.

16. Тэмээн байдаг арван хоёр жилд ордог
амьтдын шинжийг нэрлэнэ үү?
1. Хулгана чихтэй. 2. Үхэр гэдэстэй. 3. Бар
тавагтай. 4. Туулай уруултай. 5. Луу биетэй. 6.
Могой хүзүүтэй. 7. Морь дэлтэй. 8. Хонь нүдтэй.
9. Бич хамартай. 10. Тахиа өрөвлөгтэй. 11.Нохой
гуятай. 12. Гахай сүүлтэй

17. 1-р сар “БАР САР”
Барын үс дэлгэрч, дуу нь гарч
эхэлдэг.

18. 2 -р сар “ТУУЛАЙ САР”
Туулай хэвтрээсээ босож дэгддэг
учир...

19. 3-р сар “ЛУУ САР”
Тэнгэрийн дуу дуулддаг учир...

20. 4-р сар “МОГОЙ САР”
Могойн хальс гууждаг учир...

21. 5-р сар “МОРИН САР”
Адууны нийлүүлгийн гол үе

22. 6-р сар “ХОНИН САР”
Хонь хяргах үе тул...

23. 7-р сар “БИЧ САР”
Бичний сүрэг газар бууж явдаг
тул...

24. 8-р сар “ТАХИА САР”
Тахиа төлтэйгөө олшрох тул...

25. 9-р сар “НОХОЙ САР”
Нохойд гүйдэл орох тул...

26. 10-р сар “ГАХАЙ САР”
Гахай хүчирхэг бол зулзагалах
тул...

27. 11-р сар “ХУЛГАНА САР”
Хулгана үүрэндээ орж хүнс
хураах тул...

28. 12-р сар “ҮХЭР САР”
Үхэр арчилгаа маллагаа их
шаардах тул...

29. Олон үгийн
оосор нэг
Түмэн үгийн
түлхүүр нэг

30. Мэдэхэд илүүдэхгүй
Төрсөн жил сарыг хамаа бус
хүнд хэлэхийг цээрлэнэ.
Төрсөн жилийн төөргөөр нь
хүний хувь заяаг зурхайгаар
хялбархан мэдэж болдог тул
ийнхүү цээрлэдэг бөлгөө.
Монгол ёс заншилаас ...