1. ÑAWPA YACHAYKUNA, KUNAN LLAQTA YACHAYKUNA PACHAP
UNQUYNINPIWAN
Bernardo Rozo
Parlaykuna jukchaq
Juan Revollo Valencia
Qhichwaman tikraq
Qallariy qillqaynin
Runakuna chanta llaqtakunap kawsaynin yachaykamaymantapacha kunan llaqtakunap
yachayninku ima atiyniyuq kasqanta mask’aykacharikuspa jamukun. Kay Awya Yalamanta
wakin yachayniyuq runakunaqa chay sapa kuti musuq imakunata churarakuy chay qhapaq
chanta jatun yachay kallpachasqanta ñinku, mayqintaqcha chay ciencia ñisqa kachkan, jinapi
chay cienciallamin runap kawsaynin jawa chiqan kaqtaqa taripasqanta ñinku, jinallataq
pachap kawsaynin jawapis, chaywantaq chay wak yachaykuna kaqkunaqa mana mana
qhapaq yachaykunajina1 kasqanta qhawachin, mana chayqa cienciachu ñispa, astawanpis
runakunap yachaykunallan kasqanta ñinku, maytaqchari chay unay llaqtakunap
yuyayninkullapi qhatirisqan kaqtajinalla, chayri unay unay yachaykunalla kasqanta imapis
nillankutaq.
Chay yachaykuna mask’ay jawa llakiy qallarikusqanwantaq –maykunacha machkha ima
kutikunapi qhatirispallapuni kachkanku- chay yachaykunaqa mana chinkarisqanta
qhawachikuyta qallarin: astawanqa ichapis kay musuq yachaykuna kaqkunawanqa chay
yachaykuna mana rikusqajina karankuman. Chaywan kay suyunchikpiqa juk yachay
kaqkunamanta wak allin yachaykuna kasqanta yuyasunman.
Chaymantajinataq chay yachay ch’uyanchaymanta2 parlakun, chayqa kikin ruway
t’aqakunamantapacha3, mask’ay ruwayninmanta4 chantapis imakuna apaykachakunku
chaykunamantapacha kanan tiyan; chaywanqa tukuy imakuna, yachaymanta parlaspaqa,
watiqmanta t’ukurisqa chanta qhawarisqa kanan tiyan: wak laya yachaykuna kasqanta
riqsipay chantapis apaykachay, ichapis astawanqa kunan llaqtakunap yachayninkumanta,
jinallamantataq imaynamantachus yachaykuna ruwakuq kasqa chaykunatapis riqsinallataq
kanman, chaypi chay simiñiqllata yachay apaykachakuqkuna, qhawasqapi yachay
apaykachakuqkuna manaqa chay qhawasqa chanta uyarisqañiqta yachay apaykachakuqkuna
kaqkunata kallpachana kachkan; imaynamantachus yachaykuna unaymantapacha
ruwarakamuspa kasqanku chaykunata sut’iman qhawachina kanman; chaykunawantaq
kunan qhapaq yachaykunap yuyayninkuna kaqkunata chantapis imayna mask’ay ruwaynin5
1
Qhapaq yachay. Saber supremo. Saber científico. Ciencia.
Yachay ch’uyanchay. Descolonización del saber.
3 Ruway t’aqa. Disciplina.
4 Mask’ay ruway. Metodología.
5 Imayna mask’ay ruwaynin. Método científico.
2

2. kaqkunata watiqmanta t’ukurina kachkan. Imaynakunamantataq kunan mayqin yachaykuna
mayqin yachaykunamanta astawan allin kasqanta qhawachinapaq yanapachkanchik?
Chaykunamanta parlaspallapunitaq, kunan kutikunapiqa, chay yachaykunamanta parlaspa,
unay yachaykunamanta, ñawpa yachaykunamanta, kunan llaqtakunap yachayninkunamanta
parlaspallapuni, mayqinkunatacha mana qhapaq yachaytajinachu riqsinku chayri
apaykachanku, sapa kutipis astawan chaykunamanta parlakuchkan, imaraykuchus ichapis
chay ciencia, allinta t’ukurispa qhawarisqamanjinaqa, manachus tukuyninchu allin kawsayman
llaqtakunata apachkanman kasqa, chayraykutaq kunanqa kay ayllu llaqtakuna,
unaymantapacha jallp’ayuq llaqtakuna yachaykunan kasqanta qhawarikuchkan,
imaraykuchus chaywan ichapis pachap kawsayninta, pachap samayninta, sach’akunap
kawsayninta, uywakunap kawsayninta imapis qhawaspa chanta allinta apaykachaspa runap
kawsaynin allinman rinanpaq manaqa allin kawsayman chayananpaq ñisqa kachkan. Kay
llakiyqa kay laya t’ukuriykunata ruwayman waqyariwanchik, ch’aqwariyman,
mask’aykachariyman ima tanqanarikuna kanman, imakunachus suyunchikpi qhatirichkan
chaykunata qhawarispa.
Kaykunata qhawaspa, kunanqa, maykamachus kay llakiykuna jawa yachayniyki kachkan
chaykunamanjina, imaynatachus qam kay llakiykuna jawa t’ukirinki, chaykunamantapacha
kay tapuykunata ch’uyanchariy:
Imamantataq “unay yachaykuna” manaqa “ñawpa yachaykuna” kaqkunamanta
parlaspa parlachkanchik?
o
Imaynatataq
llaqtakuna
pachap
unquyninmanta
jark’anapaq
yachaykunata
apaykachanku?
o
Llaqtakunap
yachaykunanku
chiqanmantapuni
chay
pachap
ch’ampaynin
kaqkunata ch’uyanchanmanchu?
Ima yachaykunataq kunan suyunchikpi pachap unquynin jawa kaqkunata
riqsinkichu?
o
Ima yachaykunataq chakra llaqtakunapi chanta ayllu llaqtakunapi pachap unquynin
ch’uyanchanapaq kanchu?
o
Ima yachaykunataq chayri ima ruwaykunataq kay suyunchikpi pachap unquynin
ch’ampaykunata
ch’uyanchanapaq
kaqkunata
chanta
apaykachakuqkunata
riqsinkichu? Mayqinkuna kaqkunata mask’arispa riqsichiy.
o
Ima yuyaykunataq ñawpa yachaykuna jawa, chay yachaykunata juqharinapaq chayri
ñawpaqman tanqarinapaq, apaykacharikuchkan chayri ruwaykacharakuchkan?
Imakunataq kay llaqtanchikkuna yachaykunata juqhariypi, chay yachaykuna
pataman chayachiypi, kikin qhapaq yachayman juqhariypi, qhatiriran?
o
Kay llaqtanchikkuna yachaykunata jatun yachay wasikunaman, p’anqakunapi
riqsirachiyman, chay laya ruwaykunallachu ruwana kachkanman?