1. Мîíãîë õýëíèé ¿ãç¿éн
онол судалгаа
Õè÷ýýëèéí èíäåêñ:
MMOR712
Àãóóëãûí áàãòààìæ: 2 êðåäèò
Ñóäëàõ àíãè:
Монгол хэл – гадаад хэл
шинжлэлийн магистрантур - 1
Ñóäëàõ óëèðàë: II

2. Аãóóëãà:
1. Õýëç¿éí áàéãóóëàë, ò¿¿íèé ñóäëàõ
ç¿éë
2. Õýëç¿éí ¿íäñýí îéëãîëòóóä
-Õýëç¿éí óòãà
-Õýëç¿éí õýëáýð
-Õýëç¿éí àðãà
- Õýëç¿éí àé
3. ¯ãç¿é íü õýëç¿éí íýã ñàëáàð áîëîõ íü

3. ÌÎÍÃÎË ÕÝËÍÈÉ ÍÝÃƯ¯Ä,
ÒÝÄÃÝÝÐÈÉÍ ÌªÍ ÀÍÀÐ, ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
• Àâèà
à
үе, á¿òýýâýð /а-хын àõ + ûí/
• ¯ã
àх- ах+0
хэлбэржсэн үг, õîëáîî ¿ã /ахын/ /àõûí íîì/
• ªã¿¿ëáýð
Àõûí íîì ýíý.
цогцолбор мөчлөг
• Ýõ
Àõûí íîì
..................................

4. Õýëç¿éí áàéãóóëàë, ò¿¿íèéã ñóäëàõ óõààí
• Õýëç¿éí áàéãóóëàë ãýäýã íü õýëýõ ÿâöàä
òóõàéí õýëíèé ¿ãñ á¿òýõ, õóâèëàõ,
ºã¿¿ëáýð, ýõ á¿òýõ, áàéðëàõ ç¿é òîãòëûí
öîãöûã õýëíý.
• Õýëç¿éí
áàéãóóëëûã
ñóäëàõ
õýë
øèíæëýëèéí ñàëáàð óõààíûã õýëç¿é áóþó
ãðàììàòèêà ãýíý.(Â.È.Êîäóõîâ) Ýíý íýð òîìü¸î
íü grammatike techne “áè÷èã ¿ñãèéã
óðëàã” ãýñýí ãðåã ¿ãýýñ ãàðàëòàé.

5. Õýëç¿é þóã ñóäëàõ âý?
Õýëç¿é íü á¿òýö ºã¿¿ëáýðèéí á¿òöýä
îðñîí õýëç¿éí ¿ãèéí á¿òýõ, õóâèëàõ ç¿é
òîãòîë, ¿¿ðýã õàðüöààã ñóäàëíà.
Á¿òýö ºã¿¿ëáýð- ¿ã, íºõöºëèéí õîñëîëòîé
ºã¿¿ëáýð
Õýëç¿éí ¿ã – á¿òýö ºã¿¿ëáýðèéí á¿òöýä
îðæ òóõàéí ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõàä ÿìàð
íýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà õàðüöààíä
îðñîí ¿ã

6. Õýëç¿éí ñàëáàð óõààí
Õýëç¿éã
ñóäëàõ
çîðèëãî,
àãóóëãà äýýð íü òóëãóóðëàí
1. ¿ãç¿é (ìîðôîëîãèÿ)
2. ºã¿¿ëáýðç¿é (ñèíòàêñèñ) ãýñýí
õî¸ð ñàëáàð óõààíä õóâààäàã.

7. ªã¿¿ëáýðç¿é(ñèíòàêñèñ) þóã
ñóäëàõ âý?
Õýëç¿éí ¿ãèéí ¿¿ðýã õàðüöààã áóþó
õàðèëöààíû
¿íäñýí
íýãæ
áîëîõ
ºã¿¿ëáýðèéí õàì á¿òöýä áàéãàà
õýëç¿éí ¿ãèéí õèéñâýð óòãà áóþó
õýëç¿éí óòãà, ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ
õýëáýð, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õàðüöàà
çýðãèéã ñóäàëíà.

8. ¯ãç¿é (ìîðôîëîãèÿ) þó ñóäëàõ âý?
Õýëç¿éí ¿ãèéí á¿òýõ õóâèëàõ ç¿é
òîãòëûã áóþó õýëç¿éí ¿ãèéã õýëáýð,
á¿òöèéí òàëààñ íü óòãàòàé õîëáîæ
ñóäàëíà.
Ìîðôîëîãèÿ ãýäýã íü morph(õýëáýð),
logos(ñóäëàë, ñóðãààë) áóþó õýëáýð
ñóäëàë ãýñýí ãåðåã ¿ãíýýñ ãàðàëòàé.

9. Õýëç¿éã ñóäëàõ àðãààð íü:
Òîäîðõîéëîõ õýëç¿é: Õàì öàãèéí
¿¿äíýýñ
òóõàéí
õýëíèé
õýëç¿éí
áàéãóóëëûã ñóäàëíà.
Ò¿¿õýí õýëç¿é: Òóõàéí õýëíèé
õýëç¿éã
öóâàà
öàãèéí
¿¿äíýýñ
ñóäàëíà.
Çýðýãö¿¿ëñýí õýëç¿é: Òºðºë áóñ
õýëíèé
õýëç¿éí
áàéãóóëëûã
õàðüöóóëàí ñóäàëíà.

10. Õýëç¿éã ñóäëàõ àðãààð íü:
Õàðüöóóëñàí õýëç¿é:
Îéðûí áà õîëûí òºðºë õýëíèé õýëç¿éí
áàéãóóëëûã ñóäàëíà. (Ìîíãîë õýëíèé õîëûí
òºðºë õýë íü ìàíæ ò¿íã¿ñ, ò¿ðýã õýë. Îéðûí
òºðºë õýë íü Äàãóóð (Õºõ ìºðºí), Áàî-àíü
(Õºõ íóóð), Ìîãîë (àôãàíñòàí), Øàð ¸ãîð(Õºõ
íóóð), Ìîíãîð(Õÿòàä) çýðýã áîëíî. Õàðèí ìîíãîë
àÿëãóóíä õàëõ, îéðä, áóðèàä, ºâºðëºã÷
çýðýã îðíî.)

11. Õýëç¿éã ñóäëàõ àðãààð íü:
Á¿òýö õýëç¿é:
Õýë íü òýìäýã, äîõèîíû ¿åëýí øàòàëñàí
òîãòîëöîî, á¿õýë íü õýñãýýñ, õýñýã íü
íýãæ¿¿äýýñ á¿ðäýõ áºãººä á¿ëýã,
õýñýã, íýãæ¿¿ä íü ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí
õàìààðàëòàé íàðèéí íèéëìýë òîãòîëöîîò
¿çýãäýë
õýìýýí
õýëèéã
õºäëºíãè
õàðüöààíä íü ñóäàëäàã.

12. Õýëç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò:
Õýëç¿éí óòãà (grammatical meaning):
¯ã òóñ á¿ðèéí ¿ãèéí ñàíãèéí áîäèò
óòãààñ õèéñâýð, õýñýã á¿ëýã ¿ãýíä
áàéäàã òºðºë á¿ðèéí õàðüöàà çààõ
óòãûã õýëç¿éí óòãà ãýíý.

13. Õýëç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò:
Õýëç¿éí õýëáýð (grammatical form):
Õýëç¿éí óòãà èëýðõèéëæ áàéãàà
õýëíèé õýðýãë¿¿ð áóþó ìàòåðèàëëàã
èëýðëèéã õýëç¿éí õýëáýð ãýíý.

14. Õýëç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò:
Õýëç¿éí àðãà (grammatical means):
Õýëøèíæëýëä õýëç¿éí óòãà, õýëáýð
õî¸ðûí íýãäëèéã õýëç¿éí àðãà ãýäýã.
Õýëç¿éí àðãà
íèéëýã àðãà
Çàäëàã àðãà
Íýã ¿ãèéí á¿òöèéí
õ¿ðýýíä õýëç¿éí óòãà
èëð¿¿ëýõ àðãà
Õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø
¿ãèéí á¿òöèéí õ¿ðýýíä
õýëç¿éí óòãà
èëð¿¿ëýõ àðãà

15. Õýëç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò:
Õýëç¿éí àé (grammatical category):
Íýã òºðëèéí åðºíõèé õèéñâýð
õàðüöàà çààæ áàéãàà õî¸ð áà ò¿¿íýýñ
äýýø õàðèëöàí ýñðýãöñýí õýëç¿éí
óòãóóäûí íýãäëèéã õýëç¿éí àé ãýíý.

16. Õýëç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò:
Áè ÿâëàà
-ëàà
Îäîî, èðýýä¿é öàãòàé
ýñðýãöýí íýãäýæ
öàãèéí àéã á¿ðä¿¿ëíý
Ìýäýãäýæ
ºíãºðñºí öàã
íºõöºëººð
Íèéëýã
àðãààð
Þóã
èëð¿¿ëýâ
Þóãààð
èëðýâ
ßàæ
èëðýâ
ßìàð óòãàòàé
ýñðýãöýí íýãäýâ
Õýëç¿éí
óòãà
Õýëç¿éí
õýëáýð
Õýëç¿éí
àðãà
Õýëç¿éí àé

17. Àøèãëàñàí ìàòåðèàë:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ï.Áÿìáàñàí, Õýëç¿éí óòãà, õýëáýð, êàòåãîðè, ÓÁÄÑ-èéí ÝØÀÁ¹1(XIV),
1981, 67-77 òàë
Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãç¿é, Óá., 1994, 5-13 òàë
Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãç¿é, Óá., 2004,
Î.Ñ.Àõìàíîâà, Ñëîâàðü ëèíãîâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ, Ì.,1966, 112-114
Â.È.Êîäóõîâ, Ââåäåíèå â ÿçûêîçíàíèå. Ì., 1979
Â.À. Êî÷åðãèíà, Ââåäåíèå â ÿçûêîçíàíèå. Îñíîâû ôîíåòèêè-ôîíîëîãè,
ãðàììàòèêè, Ì.,1979.
Ä.Òºìºðòîãîî, Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìú¸îíû õóðààíãóé òîëü, Óá., 2004
P.H.Matthews, The Consice Oxford Dictionary of Lihguistics,Oxford,1997
http:// Êhelzasag.mn/ âåéá ñàéò