1. Bilimsel İletişim ve Açık Erişim:
Bilgi Erişim Sorunlarımızın Çözümünde Açık Erişimden
Nasıl Yararlanabiliriz?
Yaşar Tonta
H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
tonta@hacettepe.edu.tr
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 1

2. Plan
• Bilimsel İletişim Süreci
• Açık Erişim Nedir?
– Kendi kendine arşivleme
– Açık Erişim dergileri
• Kurumsal Arşivler
• Açık Erişim Girişimi
• Açık Erişim Yazılımları
• Açık Erişim Girişimi Üstveri Harmanlama
Protokolü
• Türkiye’de Neler Yapılabilir?
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 2

3. Bilimsel İletişim Süreci
• İki itici güç:
– Yaşayan dahileri desteklemek
– Ölmüş dahilerin yapıtlarını korumak (J.
Pelikan)
• Kitaplar
• Bilimsel dergiler
– İlk dergi: 1665
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 3

4. Bilimsel Dergilerin İşlevleri
• Kaydetme
– Araştırmayı yürütenin ve belli bir keşfi yapanın
kaydedilmesi
• Onaylama
– Yazarın bulgularının / iddialarının makul
olduğunun hakemlik süreci yoluyla onaylanması
• Duyurma
– Araştırmanın yayın yoluya duyurulması
• Arşivleme
– Araştırmanın koruma altına alınması Kaynak: Prosser, 2003
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 4

5. Bilimsel Dergi Sayısı
• 24.000 hakemli dergi
• Yılda 2,5 milyon makale
• Bilimsel dergiler pahalı
• Ekonomik model aboneliğe dayalı
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 5

6. Dergi Fiyatlarındaki Artışlar
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 6

7. Kısır Döngü
• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi
• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi
• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut abonelerden
sağlamak için abonelik fiyatlarını yeniden yükseltmeleri
• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi
• ...
• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor
• Dergi fiyatları “esnek” değil
• Tetrahedron Letters
– 1974 200 USD
– 1997 7176 USD
• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-%50’sini Elsevier
dergilerine harcıyorlar
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 7

8. AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 8

9. Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu
Kaynaklarının Kullanımı
• Araştırma projeleri
• Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları
• Bilimsel yayınları alan kütüphaneler
kamu kaynaklarıyla destekleniyor
• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme
yapıyorlar
• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal
gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır
ve kalite kontrolü de gene aynı müşteriler
tarafından yapılır?”
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 9

10. Elektronik Yayıncılık
• “Belgeleri elektronik ortamlar ve/ya da ağlar
aracılığıyla erişilebilir hale getirmek”
• Bilimsel dergilerin üretim ve dağıtım
maliyetlerinde düşüş
• Web’de herkesin yayın yapabilmesi
• Bilimsel yayınların paketleme ve tüketim
biçiminin değişmesi
• Dergi abonelik / lisans fiyatlarının
yükselmeye devam etmesi
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 10

11. Açık Erişim: Tanım
• Yazarın tüm kullanıcılara eserine ücretsiz
erişim, kopyalama, kullanma, dağıtma,
iletme, eseri kamuya gösterme ve kişisel
kullanım için az sayıda basılı kopya
yapmalarına izin vermesi
• Eserin yayından hemen sonra bir kurum ya
da bilimsel dernek tarafından standart
formatta açık erişime, sınırsız dağıtıma ve
uzun süreli arşivlemeye olanak sağlayacak
şekilde çevrimiçi bir arşivde depolanması
Kaynak: Bethesda Statement on Open Access Publishing
June 20, 2003 http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 11

12. Açık Erişim Mantığı
• Araştırmacıların amacı bilimsel araştırma
yapmak ve sonuçlarını yayınlamak
• Araştırmacıların maddi çıkarı yok
• Araştırmanın etkisini artırmak önemli
• 24.000 dergiye her kütüphane abone
olamaz
• Her yıl yayımlanan 2,5 milyon makaleye
potansiyel kullanıcıların erişimi kısıtlı
Declaration of Institutioanl Commitment to open-access provision policy,, www.eprints.org
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 12

13. Budapeşte Açık Erişim Girişimi
• Kendi kendine arşivleme
– Araştırmacıların hakemli dergilerde yayımlanmış
kendi makalelerini web sitelerinde ya da ücretsiz
elektronik arşivlerde depolayabilme hakkı
– Bu makaleleri Internet aracılığıyla herkese ücretsiz
olarak dağıtım hakkı
• Açık Erişim dergileri
– Elektronik makalelere ücretsiz erişim
– Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için farklı
finansal modeller (“yazar öder” modeli)
– Makalelere erişimin telif hakkıyla kısıtlanmaması
– Araştırma sonuçlarının Internet aracılığıyla
dağıtımının teşvik edilmesi
Kaynak: Prosser, 2003
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 13

14. Kendi Kendine Arşivleme
• Telif hakkı / lisans yasaları
• Yayıncıların tutumu
– Yayıncıların %93’ü onaylıyor
– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık
• Yazarların tutumu
• Kurumsal arşivlerin yeni yeni gelişmesi
• Kişisel web sitelerini ya da kurumsal
arşivleri arama mekanizmalarının yetersiz
olması
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 14

15. Yayıncıların Tutumu
Kaynak: Harnad & Brody (2004)
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 15

16. Açık Erişim Dergileri
• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki
– BioMed Central, Public Library of Science (PLoS)
girişimleri
• Erişim için abonelik gerekli değil
• Hakemli
• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar / araştırmayı
destekleyen kurum tarafından karşılanıyor
• Çeşitli konularda 1400 civarında dergi (hakemli
dergilerin %5’i)
• Dizinleme sorunu
• Atıf oranları
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 16

17. Directory of Open Access Journals
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 17

18. Açık Erişim Atıf Analizi
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 18

19. Araştırmanın Etkisinin Artırılması
Kaynak: Harnad & Brody (2004)
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 19

20. Açık Erişim Makalelere Atıf Oranları
Kaynak: Antelman (2004, s. 377)
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 20

21. Kurumsal Arşivler
• Hakemli dergilerde yayımlanan makaleler
– Ön basılar
– Son basılar
• Teknik raporlar
• Kitaplar
• Tezler
• Derslerde kullanılan kaynaklar
• Ek materyaller (veri, görüntü vs.)
• Açık Erişim dergileri
• ...
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 21

22. Kendi Kendine Arşivlemede Kurumsal
Arşivlerin Rolü
• Kendi kendine arşivleme ön basılar, son basılar, taslaklar,
çalışma metinleri, kitaplar, öğrenim materyalleri, tezler vs.
için de geçerli
• “Kaydetme”, “Duyurma” ve “Arşivleme” işlevlerinin
gerçekleştirilmesi
• Araştırmacının çalışmalarının merkezi arşivi
• Araştırmanın etkisinin artması
• Kurumun görünürlüğünün artması
• Kurumun mali kaynak sağlamasına, potansiyel yeni
araştırmacı ve öğrenci çekmesine yardımcı olması
• Toplum açısından araştırmalara erişim sağlanması
• Kurumların akademik çıktılarının uzun dönemli koruma
altına alınması
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 22

23. Açık Erişim Gelişmeleri
• Üniversitelerde Açık Erişim zorunluluğu
– Queensland Teknoloji Ü., Avustralya; Minho
Ü., Portekiz, Southampton Ü., İngiltere vs.
• Araştırmayı destekleyen kurumların Açık
Erişimi desteklemesi
• Açık Erişimle ilgili bildirgeler (Budapeşte,
Berlin, BM, OECD, vd.)
• Ülkelerin Açık Erişimi desteklemesi
– ABD, İngiltere, Hindistan, Norveç, Hollanda,
Almanya, Kanada, İskoçya vd.
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 23

24. Kaliforniya Ü. eScholarship Arşivi
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 24

25. Southampton Ü. E-baskı Hizmeti
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 25

26. Açık Erişim Yazılımları: DSpace
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 26

27. Açık Erişim Yazılımları: EPrints.org
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 27

28. Açık Erişim Arşivleri
• ABD (72) • Brezilya (5)
• İngiltere (39) • Hindistan (5)
• Kanada (21) • Danimarka (4)
• Almanya (19) • Çin (4)
• Fransa (16) • Macaristan (4)
• Avustralya (14) • İspanya (3)
• İsveç (13) • Belçika (3)
• Hollanda (12) • Güney Afrika C. (3)
• İtalya (12) • Japonya (3)
• ...
•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 28

29. Açık Arşivler Girişimi
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 29

30. Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama
Protokolü (OAI MHP)
• Dizinleme yayın sürecinin bir parçası
• Yayınla ilgili bilgiler (yazar adı, eser adı,
özet, anahtar sözcükler vs.) dolduruluyor
• Bu bilgiler ve arama amacıyla dizinleme
Açık Arşivler arama motoru tarafından
“harmanlanıyor”
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 30

31. Arama Mekanizmaları: OAIster
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 31

32. OAIster’de arama: “turkish”
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 32

33. Arama Sonuçları
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 33

34. Makalenin Tam Metnine Erişim
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 34

35. Google Scholar
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 35

36. Arama Sonuçları
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 36

37. Makalenin Tam Metnine Erişim
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 37

38. Açık Erişim Çözümleri
• SHERPA: Securing a Hybrid Environment
for Research Preservation and Access
(İngiltere)
• DARE: Hollanda Üniversite Kütüphaneleri
Açık Arşivleri
• ...
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 38

39. Kurumsal Arşiv Kurma Maliyetleri
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 39

40. EPrints UK
• Joint Information Systems Committee (JISC)
destekli bir proje
• Focus on Access to Institutional Resources
(FAIR) Programme’ının bir parçası
• OAI MHP aracılığıyla açık arşivleri ve konu
arşivlerini (örneğin, arXiv), eğitim portallarını, 8
Kaynak Keşif Ağı’nı (RDN) tarayan ulusal
hizmet sağlayıcı geliştirmek amaçlanıyor
• Web teknolojilerinin kullanımı
• Atıfların otomatik olarak ilişkilendirilmesi
• Kurumsal açık arşivlerin yaratılması ve
yaşatılması
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 40

41. ePrints UK
Kaynak: Day (2003)
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 41

42. Harmanlama Modeli
Kaynak: Owen et al. (2004)
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 42

43. Kurumsal Arşivlerle İlgili Sorunlar
• Teknik sorunlar
– Yazılım (EPrints, DSpace)
– Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama
Protokolü (OAI MHP)
• Koruma politikaları
• Kültürel konular
• Kurumsal arşivlerdeki belge sayılarının
artırılması
• Kurumsal arşivlere bakış açısı
• Kurulum ve yaşatım maliyetleri
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 43

44. Türkiye’de Neler Yapılabilir?
• “Farkındalık” yaratmak
• Sorunun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili
olduğunu görmek
• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma
sonuçlarını herkesin erişimine açmak
• Açık Erişimi araştırma desteğinin önkoşulu
haline getirmek
• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini
kurumsal düzeyde ve ülke düzeyinde
desteklemek
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 44

45. Türkiye’de Neler Yapılabilir? (devamla)
• Yazarların eserlerini kendi sitelerinde ya da kurumsal
arşivlerde depolamalarını sağlamak
• Açık Erişim dergilerini desteklemek
• Üniversiteler ve kamu kurumları tarafından yayımlanan
dergileri Açık Erişim dergileri yapmak
– TÜBİTAK dergileri, ULAKBİM SBVT’de yer alan bazı dergiler
• Açık Erişim dergilerini (DOAJ) kütüphane kataloglarında
listelemek
• Dijital nesne yönetim sistemleri eğitimi vermek
• Konsorsiyal lisans anlaşmalarında Açık Erişim koşullarını
gözetmek (ULAKBİM, ANKOS)
• Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI
MHP) ile taranabilir kurumsal arşivler yaratmak ve yaşatmak
• Tezleri vs. kurumsal arşivler aracılığıyla erişime açmak
• Türkiye Kurumsal Arşivleri hizmeti sunmak
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 45

46. Bilimsel İletişim ve Açık Erişim:
Bilgi Erişim Sorunlarımızın Çözümünde Açık Erişimden
Nasıl Yararlanabiliriz?
Yaşar Tonta
H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
tonta@hacettepe.edu.tr
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html
AB 2005, Gaziantep 2-4 Şubat 2005 - 46