Bilimsel Bilgiye Açık Erişim

Bilimsel Bilgiye
Açık Erişim

Yaşar Tonta
H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
tonta@hacettepe.edu.tr
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html
E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, 13-14 Ekim 2005, İstanbul -1

Plan
• Bilimsel İletişim Süreci
• Açık Erişim
– Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Yazılımları / Açık Erişim
Arşivleri / Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Girişimi
Üstveri Harmanlama Protokolü / Açık Erişim Arama
Mekanizmaları
• Kurumsal Arşivler
• Hacettepe Açık Erişim / Kurumsal Arşiv
Uygulaması www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr
• Türkiye’de Neler Yapılabilir?

Bilimsel İletişim Tanımı

• “Araştırma yazılarının ve diğer bilimsel
yazıların üretilmesini, kalite açısından
değerlendirilmesini, bilimsel topluluğa
dağıtımını ve gelecekte kullanımı için
korunmasını sağlayan sistem.”
• Resmi iletişim araçları (kitaplar, hakemli
dergiler, vd.)
• Gayrıresmi kanallar (elektronik listeler)
Kaynak: ACRL, Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication, June 24, 2003)

Bilimsel Dergi Sayısı

• 24.000 hakemli dergi
• Yılda 2,5 milyon makale
• Bilimsel dergiler pahalı
• Ekonomik model aboneliğe dayalı


Dergi Fiyatlarındaki Artışlar


Kısır Döngü
• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi
• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini
yenileyememesi
• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut
abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını
yeniden yükseltmeleri
• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini
yenileyememesi
• Yayıncıların kaybettikleri geliri . . .
• ...

Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok
• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor
• Dergi fiyatları “esnek” değil
• Tetrahedron Letters
– 1974 200 USD
– 1997 7176 USD
– 2005 12.204 USD
• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-
%50’sini Elsevier dergilerine harcıyorlar

Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu
Kaynaklarının Kullanımı
• Kamu kaynakları
– Araştırma projeleri
– Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları
– Bilimsel yayınları alan kütüphaneler

• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar
• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene
aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite
kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?”

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004

Açık Erişim Tanımı
“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin]
erişim
“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü...
açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte
çalışabilirliğe ve uzun dönemli
arşivlemeye olanak sağlamak için...
en azından bir çevrimiçi arşivde
depolanır.”
Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities
http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002
• Kendi kendine arşivleme
– Araştırmacıların hakemli dergilerde yayımlanmış kendi
makalelerini web sitelerinde ya da ücretsiz elektronik arşivlerde
depolayabilme hakkı
– Bu makaleleri Internet aracılığıyla herkese ücretsiz olarak
dağıtım hakkı
• Açık Erişim dergileri
– Elektronik makalelere ücretsiz erişim
– Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için farklı finansal
modeller (“yazar öder” modeli)
– Makalelere erişimin telif hakkıyla kısıtlanmaması
– Araştırma sonuçlarının Internet aracılığıyla dağıtımının teşvik
edilmesi

Kaynak: Prosser, 2003

E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, 13-14 Ekim 2005, İstanbul - 10

Kendi Kendine Arşivleme
• Telif hakkı / lisans yasaları
• Yayıncıların tutumu
– Yayıncıların %92’si onaylıyor
– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık
• Yazarların tutumu
• Kurumsal arşivlerin yeni yeni gelişmesi
• Kişisel web sitelerini ya da kurumsal arşivleri
arama mekanizmalarının yetersiz olması


Yayıncıların Tutumu
Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil
ışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor (%92)
Kendi kendine
arşivlemeye Dergiler % Yayıncılar %
yeşil ışık yakan

8919 (%100) 107 (%100)
Henüz değil 695 %8 34 %32

2470 +%27 (= %92) 7 +%7 (= %69)
Ön baskı

Son baskı 5754 %65 66 %62

Kaynak: Brody & Harnad, 2004


Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor

• Çevrimiçi makalelere %336 daha fazla atıf
yapılıyor (Lawrence, 2001)
• İngiltere’de Bölümlerin araştırma
değerlendirme egzersizi (RAE) puanlarıyla
ortalama atıf sayısı arasında ilişki var
• Açık Erişim makalelere daha fazla atıf
yapılıyor


Açık Erişim Makalelere Atıf Oranları

Kaynak: Harnad & Brody (2004)


Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli?
1.5 billion lost annually in potential

• İngiltere’nin bilimsel return on British science
The UK is losing
araştırmalara yaptığı around £1.5
annually in the
yatırımın potansiyel potential impact of

getirisinden kaybı yılda its scientific
research

yaklaşık 2,7 milyar dolar expenditure,
according to one of
the key figures in
• Bunun temel nedeni mevcut the global open
access publishing movement. Professor
akademik yayın ortamının Stevan Harnad, Moderator of the
American Scientist Open Access Forum
sınırlı olması ve araştırma and Professor of Cognitive Science at
bulgularına kolayca the University of Southampton's School
of Electronics and Computer Science,
erişilememesi (Stevan has calculated the potential return on
the investment in scientific research
Harnad) findings that are being lost to the UK
each year through the limitations of the
current academic publishing
environment. Kaynak: www.eprints.org


Açık Erişim Dergileri
• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti
– BioMed Central, Public Library of Science (PLoS) girişimleri
• Erişim için abonelik gerekli değil
• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar / araştırmayı
destekleyen kurumlar tarafından karşılanıyor
• Çeşitli konularda 1816 dergi
• Hakemli dergilerin %7,5’i
• Açık Erişim dergilerinin atıf oranları giderek yükseliyor
• Çok azı geleneksel dizin ve öz veri tabanları tarafından
dizinleniyor


Directory of Open Access Journals


Açık Erişim Gelişmeleri
• Bazı üniversitelerde Açık Erişim zorunluluğu
– Southampton Ü., İngiltere; Queensland
Teknoloji Ü., Avustralya; Minho Ü., Portekiz; vd.
• Bazı üniversitelerin kendi kurumsal
arşivlerini ve e-baskı arşivlerini kurma
girişimleri
– Univ. of California eScholarship Repository
– Univ. of Southampton e-Prints Service


Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri

• Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002
• Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 2003
• Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 2003
• BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS)
Bildirgesi - 2003
• OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim
Bildirgesi - 2004
• IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004


Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların
Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi

• ABD, Birleşik Krallık, Hindistan, Norveç,
Hollanda, Almanya, Kanada, İskoçya, vd.
• ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004
• Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve
Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004
• Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu -
1 Ekim 2005


Açık Erişim Yazılımları

• GNU Eprints (158) • Bepress (13)
• DSpace (91) • CDSWare (8)
• ETD-db (22) • HAL (5)
• OPUS (Open • ARNO (2)
Publication • Diğer (150)
System) (17)

Kaynak: archives.eprints.org


Açık Erişim Arşivleri (Ekim 2005)
• ABD (127) • Brezilya (29)
• İngiltere (55) • Hindistan (11)
• Kanada (27) • Danimarka (4)
• Almanya (41) • Çin (4)
• Fransa (24) • Macaristan (4)
• Avustralya (18) • İspanya (8)
• İsveç (11) • Belçika (6)
• Hollanda (16) • Güney Afrika C. (4)
• İtalya (18) • Japonya (6)
• Türkiye 1
• ...
•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country


Açık Arşivler Girişimi


Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama
Protokolü (OAI MHP)
• Dizinleme yayın sürecinin bir parçası
• Yayınla ilgili bilgiler (yazar adı, eser adı,
özet, anahtar sözcükler vs.) dolduruluyor
• Bu bilgiler ve arama amacıyla dizinleme
Açık Arşivler arama motoru tarafından
“harmanlanıyor”


Arama Mekanizmaları: OAIster

Son 8 ayda 140
yeni arşiv eklendi;
kayıt sayısı yaklaşık
1 milyon arttı


OAIster’de arama: “turkish”


OAIster Arama Sonuçları


Makalenin Tam Metnine Erişim


Google Scholar


Google Scholar Arama Sonuçları


Makalenin Tam Metnine Erişim


Kurumsal Arşivler

• Bir ya da daha çok
üniversitenin /
kuruluşun entellektüel
ürünlerini kaydeden
ve koruyan dijital
derme


Kurumsal arşivlerdeki yayın türleri

• Hakemli dergilerde • Öğrenim nesneleri
yayımlanan makaleler • Ek materyaller (veri,
– Ön baskılar görüntü, vs.)
– Son baskılar • Açık Erişim dergileri
• Tezler • Çalışma metinleri
• Teknik raporlar • ...
• Kitaplar


Hacettepe Üniversitesi
Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
Açık Erişim ve Kurumsal Arşiv
Girişimi


İşletim Sistemi: Linux Fedora Core


Açık Erişim Yazılımı: Dspace


H.Ü. Açık Erişim Arşivleri


Arayüz


Arama Sonuçları


Dizin Bilgileri (Dublin Core)


Tam Metin Tez


Tam Metin Makale


Hacettepe Dspace Yazılımının Özellikleri

• Farklı dermeler yaratılabilmesi
• Dermeye yeni giren belgelerin duyurulması
• Özelleştirme: MyDspace
• Yeni belge yükleme
– tanımlama, yükleme, doğrulama, lisans/telif hakları,
geribildirim
• Yönetim
– edit işlemleri, erişim politikalarının tanımı,
yetkilendirme, bölümleri/kullanıcıları yönetme, bilgi
güncelleştirme


Yapılanlar
• CNRI Handle Server’a kayıt (DOI
numaralarının işlemesi için)
• Açık Arşiv Girişimine (OAI) kayıt
• OAIster arama motoruna kayıt
• Google Scholar’a kayıt


OAI Registry


OAIster Hacettepe Arşivini tarıyor:
“açık erişim”


Tarama Sonuçları


Yapılması Gerekenler

• Veri girişi
• Uygulamanın Hacettepe’de
yaygınlaştırılması
• Farkındalığın artırılması


Açık Erişim Çözümleri
• SHERPA: Securing a Hybrid Environment
for Research Preservation and Access
(İngiltere)
• DARE: Hollanda Üniversite Kütüphaneleri
Açık Arşivleri
• ...


EPrints UK
• Joint Information Systems Committee (JISC)
destekli bir proje
• Focus on Access to Institutional Resources
(FAIR) Programme’ının bir parçası
• OAI MHP aracılığıyla açık arşivleri ve konu
arşivlerini (örneğin, arXiv), eğitim portallarını, 8
Kaynak Keşif Ağı’nı (RDN) tarayan ulusal
hizmet sağlayıcı geliştirmek amaçlanıyor
• Web teknolojilerinin kullanımı
• Atıfların otomatik olarak ilişkilendirilmesi
• Kurumsal açık arşivlerin yaratılması ve
yaşatılması


ePrints UK

Kaynak: Day (2003)


Harmanlama Modeli

Kaynak: Owen et al. (2004)


Türkiye’de Neler Yapılabilir?
• “Farkındalık” yaratmak
• www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr benzeri
projeleri çoğaltmak
• Sorunun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili
olduğunu görmek
• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma
sonuçlarını (makaleler, tezler, vs.) herkesin
erişimine açmak
• Açık Erişimi araştırma desteğinin önkoşulu
haline getirmek
• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal
düzeyde ve ülke düzeyinde desteklemek


Türkiye’de Neler Yapılabilir? (devamla)
• Kendi kendine arşivlemeyi desteklemek
• Açık Erişim dergileri yayımlamak
– TÜBİTAK dergileri, ULAKBİM SBVT’de yer alan bazı
dergiler
• Açık Erişim dergilerini (DOAJ) kütüphane
kataloglarında listelemek
• Lisans anlaşmalarında Açık Erişim koşullarını
gözetmek (ULAKBİM, ANKOS)
• Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP) ile
taranabilir kurumsal arşivler yaratmak ve yaşatmak
• Türkiye Kurumsal Arşivleri hizmeti sunmak

Bilimsel Bilgiye
Açık Erişim

Yaşar Tonta
H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
tonta@hacettepe.edu.tr
yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html

Bilimsel Bilgiye Açık Erişim

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (17)

Similar to Bilimsel Bilgiye Açık Erişim

Similar to Bilimsel Bilgiye Açık Erişim (6)

Bilimsel Bilgiye Açık Erişim