Luận Văn Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Người Dân Phụ Thuộc Vào Rừng Ở Bắc Kạn.doc

Nhận viết đề tài trọn gói – ZL: 0934 573 149 – Luanvantot.com
TẢI TÀI LIỆU KẾT BẠN ZALO : 0934 573 149
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
NGUYỄN HẢI NÚI
PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG CHO NGƯỜI
DÂN PHỤ THUỘC VÀO RỪNG Ở BẮC KẠN
NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP- 2019

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
NGUYỄN HẢI NÚI
PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG CHO NGƯỜI DÂN
PHỤ THUỘC VÀO RỪNG Ở BẮC KẠN
Chuyên : KINH TẾ PHÁT TRIỂN
: 9.31.01.05
Người ướng dẫn khoa học:
TS. NGUYỄN QUỐC CHỈNH
PGS.TS. ĐỖ QUANG GIÁM
HÀ NỘI - 2019

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên
cứu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chƣa từng dùng để bảo
vệ lấy bất kỳ học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã đƣợc cám
ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.
Hà Nội, ngày tháng năm 2019
Tác giả luận án
Nguyễn Hải Núi
i

LỜI CẢM ƠN
Trong thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận đƣợc sự
hƣớng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo; sự giúp đỡ, động viên của bạn bè,
đồng nghiệp và gia đình; sự tài trợ, sự giúp đỡ cả về vật chất lẫn tinh thần của nhiều cá
nhân và tổ chức.
Nhân dịp này, cho phép tôi đƣợc bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc thầy TS.
Nguyễn Quốc Chỉnh, PGS.TS Đỗ Quang Giám đã tận tình hƣớng dẫn, dành nhiều công sức,
thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo,
Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Bộ môn Kinh tế, Khoa Kế toán và Quản trị Kinh
doanh, Bộ môn Quản trị Kinh doanh, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp
đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án.
Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ và các hộ nông dân, nhất là
các hộ nông dân tại hai huyện Ba Bể và Na Rì tỉnh Bắc Kạn đã giúp đỡ và tạo điều kiện
cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Khoa Môi Trƣờng - Học Viện Nông nghiệp Việt Nam,
Đại học Copenhagen - Đan Mạch, đơn vị quản lý dự án “Giảm thiểu phát thải khí nhà kính
từ mất rừng và suy thoái rừng (REDD+): Những nỗ lực duy trì và phát triển rừng” đã giúp
đỡ và tạo điều kiện từ việc thu thập dữ liệu, trao học bổng khóa học 5 tháng
ở Đan Mạch, cũng nhƣ hỗ trợ kinh phí cho tôi trong suốt thời gian thực hiện đề tài.
Đồng thời, tôi xin cảm ơn Dự án Việt Bỉ - Học Viện Nông nghiệp Việt Nam;
Chƣơng trình "Eramus+: trao đổi tín chỉ quốc tế" tài trợ bởi Uỷ Ban Châu Âu và do
trƣờng Đại học Liege điều phối đã hỗ trợ cả về vật chất và những khóa học trao đổi tín
chỉ tại Vƣơng quốc Bỉ.
Xin chân thành cảm ơn gia đình, ngƣời thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi
điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành
luận án./.
Hà Nội, ngày tháng năm 2019
Nghiên cứu sinh
Nguyễn Hải Núi
ii

MỤC LỤC
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn ii
Mục lục iii
Danh mục chữ viết tắt vi
Danh mục bảng viii
Danh mục sơ đồ, đồ thị x
Danh mục hình xi
Danh mục hộp xii
Trích yếu luận án xiii
Thesis abstract xv
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1
1.1. Tính cấp thiết đề tài 1
1.2. Mục tiêu nghiên cứu 3
1.3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3
1.4. Những đóng góp mới của luận án 4
1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án 5
PHẦN 2. TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG CHO NGƢỜI
DÂN PHỤ THUỘC VÀO RỪNG 6
2.1. Cơ sở lý luận về phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc
vào rừng 6
2.1.1. Một số khái niệm liên quan 6
2.1.2. Vai trò, ý nghĩa của phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc
vào rừng 10
2.1.3. Đặc điểm của phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng 12
2.1.4. Yêu cầu của phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng 15
2.1.5. Nội dung phát triển sinh kế bền vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng 16
2.1.6. Các yếu tố ảnh hƣởng đến phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng 21
2.2. Cơ sở thực tiễn về phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc
vào rừng 26
iii

2.2.1. Kinh nghiệm về phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào
rừng ở một số nƣớc trên thế giới 26
2.2.2. Kinh nghiệm về phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào
rừng ở một số địa phƣơng của Việt Nam 29
2.2.3. Bài học kinh nghiệm về phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng ở Bắc Kạn 33
2.3. Một số công trình nghiên cứu liên quan 33
PHẦN 3. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 38
3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu 38
3.1.1. Đặc điểm về tự nhiên 38
3.1.2. Đặc điểm về kinh tế xã hội 39
3.1.3. Đánh giá thuận lợi, khó khăn của đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã đến phát
triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn 45
3.2. Cách tiếp cận và khung phân tích 46
3.2.1. Cách tiếp cận 46
3.2.2. Khung phân tích đề tài 47
3.3. Phƣơng pháp nghiên cứu 48
3.3.1. Phƣơng pháp chọn điểm và xác định cỡ mẫu nghiên cứu 48
3.3.2. Phƣơng pháp thu thập tài liệu, số liệu 49
3.3.3. Phƣơng pháp xử lý dữ liệu 52
3.3.4. Phƣơng pháp phân tích 52
3.4. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu 55
3.4.1. Nhóm chỉ tiêu phản ánh thực trạng phát triển sinh kế bền vững cho hộ
dân phụ thuộc vào rừng 55
3.4.2. Nhóm chỉ tiêu phản ánh nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển sinh kế bền
vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng 57
PHẦN 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 59
4.1. Thực trạng phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào
rừng ở Bắc Kạn 59
4.1.1. Khái quát về rừng và ngƣời dân phụ thuộc vào rừng 59
4.1.2. Chính sách phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng 60
4.1.3. Xây dựng chiến lƣợc sinh kế theo mức độ phụ thuộc vào rừng 71
iv

4.1.4. Hoạt động phát triển sinh kế 72
4.1.5. Kết quả phát triển sinh kế bền vững 90
4.1.6. Đánh giá tính bền vững về phát triển sinh kế 98
4.2. Ảnh hƣởng của các yếu tố tới phát triển sinh kế bền vững 104
4.2.1. Nhóm yếu tố nguồn vốn sinh kế 104
4.2.2. Nhóm yếu tố bối cảnh phát triển sinh kế 125
4.3. Định hƣớng và giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng 129
4.3.1. Cơ sở khoa học 129
4.3.2. Giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng 130
PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 149
5.1. Kết luận 149
5.2. Kiến nghị 150
Danh mục công trình đã công bố liên quan đến luận án 151
Tài liệu tham khảo 153
Phụ lục 163
v

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Việt
BNN
BLĐTBXH
CARE
CIFOR
CHQS
CP
CRLIP
DFID
DTTS
ĐVT
FAO
GDP
IFAD
HĐND
KDP
LNCĐ
LS1
LS2
LS3
MTQG
MTTQ
NĐ
NLN
NN&PTNT
NRC
Bộ Nông nghiệp
Bộ Lao động Thƣơng binh Xã hội
Hợp tác cho việc gửi hàng của Mỹ sang châu Âu
(Cooperative for American Remittances to Europe.
Trung tâm Nghiên cứu Lâm nghiệp quốc tế
(Center for International Forestry Research)
Chỉ huy Quân sự
Chính phủ
Dự án giảm nghèo miền Trung
Cơ quan phát triển quốc tế
Dân tộc thiểu số
Đơn vị tính
Tổ chức Lƣơng thực và Nông nghiệp Liên Hiệp Quốc
(Food and Agriculture Organization)
Tổng sản phẩm quốc nội
(Gross Domestic Product)
Quỹ Phát triển nông nghiệp quốc tế
(International Fund for Agricultural Development)
Hội đồng Nhân dân
Chƣơng trình Phát triển Kecamatan
Lâm nghiệp cộng đồng
Chiến lƣợc phụ thuộc thấp vào rừng
Chiến lƣợc phụ thuộc trung bình vào rừng
Chiến lƣợc phụ thuộc cao vào rừng
Mục tiêu Quốc gia
Mặt trận Tổ Quốc
Nghị định
Nông lâm nghiệp
Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
Hội đồng thuộc Viện Hàn lâm Quốc gia Hoa Kỳ
(National Research Council)
vi

NQ
Oxfam
PEFS
PTVR
QĐ
QH
REDD+
SD
SKBV
SRI
TB
TTg
TT
TW
UBND
UNDP
WCED
Nghị quyết
Ủy ban Oxford cho cứu đói
(Oxford Commitee for Famine Relief.
Chi trả dịch vụ môi trƣờng rừng
(payment for envirment services)
Phụ thuộc vào rừng
Quyết định
Quốc hội
Giảm thiểu phát thải từ mất rừng và suy thoái rừng
(Reducing Emission from Deforestation and Forest Degradation)
Độ lệch chuẩn (standard deviation)
Sinh kế bền vững
Mô hình áp dụng hệ thống thâm canh lúa cải tiến
Trung bình
Thủ tƣớng
Thông tƣ
Trung ƣơng
Ủy ban Nhân dân
Chƣơng trình phát triển Liên hợp quốc
Ủy ban Thế giới về môi trƣờng và phát triển
(World Commission on Environment and Development)
vii

DANH MỤC BẢNG
STT Tên bảng Trang
2.1. Chiến lƣợc sinh kế theo mức độ phụ thuộc vào rừng 18
2.2. Tổng hợp các quan điểm về nguồn vốn sinh kế 21
2.3. Tổng quan chung về các nguồn vốn sinh kế 23
2.4. Bối cảnh dễ bị tổn thƣơng trong phân tích sinh kế bền vững 25
3.1. Dân số tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2012-2016 40
3.2. Lao động tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2012-2016 40
3.3. Hiện trạng sử dụng đất tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2012-2016 42
3.4. Diện tích rừng hiện có phân theo loại rừng 44
3.5. Dung lƣợng hộ khảo sát 50
3.6. Thảo luận nhóm tập trung 51
4.1. Chính sách phát triển cơ sở hạ tầng 61
4.2. Chính sách giảm nghèo bền vững 64
4.3. Chính sách lao động việc làm 66
4.4. Chính sách bảo vệ và phát triển rừng 68
4.5. Chính sách chi trả dịch vụ môi trƣờng rừng 70
4.6. Chiến lƣợc sinh kế theo mức độ phụ thuộc vào rừng của hộ 72
4.7. Tỷ lệ hộ có hoạt động sinh kế 73
4.8. Phát triển hoạt động trồng lúa 75
4.9. Phát triển hoạt động trồng trọt khác 76
4.10. Phát triển hoạt động chăn nuôi 79
4.11. Phát triển hoạt động rừng 82
4.12. Phát triển hoạt động phi nông lâm nghiệp 84
4.13. Phát triển hoạt động khác 86
4.14. Tỷ lệ mô hình kết hợp hoạt động sinh kế 88
4.15. Thu nhập và nguồn thu nhập của hộ 90
4.16. Kiểm định sự khác biệt thu nhập giữa các nhóm hộ 91
4.17. Tỷ lệ nghèo, cận nghèo của hộ điều tra 93
4.18. Tỷ lệ nghèo, cận nghèo của hộ phân theo mức độ phụ thuộc vào rừng và huyện 95
4.19. Sự hài lòng chung với mối quan hệ xã hội của hộ 96
viii

4.20. Sự hài lòng của ngƣời dân đối với môi trƣờng sinh thái 97
4.21. Phát triển bền vững thu nhập của hộ 98
4.22. Phát triển bền vững mối quan hệ xã hội của hộ 101
4.23. Phát triển môi trƣờng sinh thái bền vững 102
4.24. Phát triển sinh kế bền vững của hộ 103
4.25. Nguồn vốn con ngƣời của hộ 105
4.26. Nguồn vốn xã hội của hộ 108
4.27. Nguồn vốn tự nhiên của hộ 110
4.28. Tài sản của hộ 113
4.29. Nguồn vốn vật chất của hộ 114
4.30. Nguồn vốn tài chính của hộ 116
4.31. Mô hình ƣớc lƣợng các yếu tố ảnh hƣởng tới lựa chọn chiến lƣợc sinh kế
của hộ 118
4.32. Tỷ lệ dự báo chính xác của mô hình 119
4.33. Kết quả ƣớc lƣợng hàm hồi quy đa biến về các yếu tố ảnh hƣởng tới thu
nhập của hộ 120
4.34. Kết quả ƣớc lƣợng hàm nhị phân về các yếu tố ảnh hƣởng tới tình trạng
nghèo của hộ 123
4.35. Tỷ lệ dự báo chính xác của mô hình 125
4.36. Những biến cố mà hộ phải đối mặt 127
4.37. Số lƣợng biến cố và mức độ tổn thƣơng của hộ 128
ix

DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ
STT Tên đồ thị Trang
3.1. Khung phân tích đề tài 48
4.1. Phát triển đa dạng hoạt động sinh kế của hộ 74
4.2. Tỷ lệ nghèo, cận nghèo của hộ điều tra 94
4.3. Phát triển bền vững thu nhập của hộ 100
4.4. Phát triển bền vững quan hệ xã hội của hộ 101
4.5. Phát triển bền vững môi trƣờng sinh thái 103
4.6. Kết quả phát triển sinh kế bền vững của hộ 104
4.7. Đánh giá mức độ tổn thƣơng mà hộ phải đối mặt (%) 128
x

DANH MỤC HÌNH
STT Tên hình Trang
3.1. Bản đồ tỉnh Bắc Kạn 38
3.2. Địa điểm nghiên cứu 49
3.3. Thực hiện phƣơng pháp cho điểm cơ cấu thu nhập 51
xi

DANH MỤC HỘP
STT Tên hộp Trang
4.1. Chƣơng trình 134, 135 đã giúp dân rất nhiều 62
4.2. Công tác giảm nghèo cho ngƣời dân còn nhiều khó khăn 65
4.3. Nhận thức của ngƣời dân còn nhiều hạn chế 65
4.4. Cần quan tâm nhiều hơn tới nhóm yếu thế 67
4.5. Mức hỗ trợ bảo vệ rừng còn thấp 69
4.6. Thu phí dịch vụ môi trƣờng còn nhiều khó khăn 71
xii

TRÍCH YẾU LUẬN ÁN
Tên tác giả: Nguyễn Hải Núi
Tên luận án: Phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn
Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9.31.01.05
Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam
Mục tiêu nghiên cứu
Đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến phát triển sinh kế
bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn, đề xuất hệ thống giải pháp
nhằm phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở địa bàn nghiên
cứu trong thời gian tới.
Phƣơng pháp nghiên cứu
Phƣơng pháp tiếp cận: (i) Tiếp cận khung sinh kế bền vững; (ii) Tiếp cận theo
mức độ phụ thuộc vào rừng; (iii) Và một số phƣơng pháp tiếp cận khác nhƣ tiếp cận có
sự tham gia, tiếp cận theo chƣơng trình REDD+
Nghiên cứu đƣợc tiến hành tại hai huyện đại diện vùng cao của tỉnh là Na Rì và
Ba Bể. Khu vực khảo sát là hộ dân sống gần và sở hữu khu rừng sản xuất. Phƣơng pháp
thu thập dữ liệu, số liệu thứ cấp và sơ cấp đƣợc sử dụng trong đề tài này. Dữ liệu đƣợc
tổng hợp trên Excel và phần mềm Stata 13.0. Đồng thời, nghiên cứu sử dụng các
phƣơng pháp phân tích bao gồm: (i) Phƣơng pháp phân tổ thống kê và thống kê mô tả;
(ii) Phƣơng pháp so sánh kết hợp với kiểm định thống kê; (iii) Phƣơng pháp mô hình
kinh tế lƣợng; (iv) Phƣơng pháp phân tích thang đo bền vững.
Kết quả chính và kết luận
Trong luận án này, những lý luận và thực tiễn về phát triển sinh kế bền vững cho
ngƣời dân phụ thuộc vào rừng đã đƣợc luận giải và làm sáng tỏ, từ đó, khung phân tích
phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng đã đƣợc xây dựng và
phát triển làm cơ sở nghiên cứu đề tài. Trên cơ sở phân tích tình hình phát triển sinh kế
bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng trên thế giới và trong nƣớc thời gian qua,
đề tài đã đúc rút thành sáu bài học kinh nghiệm về phát triển sinh kế bền vững cho
ngƣời dân phụ thuộc vào rừng tại địa bàn nghiên cứu.
Kết quả nghiên cứu cho thấy, tỷ trọng hộ dân theo đuổi chiến lƣợc phụ thuộc vào
rừng còn cao, tỷ trọng thu nhập từ rừng khoảng 28,9%. Tuy nhiên, sự lựa chọn chiến lƣợc
sinh kế theo mức độ phụ thuộc vào rừng có sự khác biệt rõ nét giữa các nhóm hộ theo
xiii

huyện và mức độ kinh tế hộ. Để phát triển sinh kế bản thân ngƣời dân cũng đã có nhiều
hoạt động. Tuy nhiên, hoạt động và mô hình sinh kế của ngƣời dân dân còn nhiều hạn
chế. Kết quả phát triển sinh kế bền vững của họ ở mức trung bình nhƣng lại có sự khác
nhau giữa các nhóm. Trong khi nhóm hộ phụ thuộc cao vào rừng đánh giá đạt mức bền
vững thấp, mới chỉ bắt đầu đạt mức bền vững trung bình thì nhóm hộ phụ thuộc thấp
vào rừng cho rằng họ đã đạt tới mức gần nhƣ bền vững, đặc biệt sự tăng trƣởng rất tốt
so với 5 năm trƣớc. Kết quả này có sự ảnh hƣởng rất rõ nét của các nguồn vốn sinh kế,
bối cảnh phát triển sinh kế. Hộ có nguồn vốn sinh kế mạnh, có xu hƣớng ít phụ thuộc
vào rừng và sự phát triển sinh kế là bền vững hơn.
Theo đó, để phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phân phụ thuộc vào
rừng, đề tài đã đề xuất một số nhóm giải pháp sau: (i) nhóm giải pháp nâng cao nguồn
vốn sinh kế; (ii) xây dựng và nhân rộng mô hình phát triển sinh kế bền vững; (iii) nâng
cao năng lực, đào tạo nghề và giới thiệu việc làm cho ngƣời dân; (iv) đa dạng hoá và
nâng cao thu nhập cho hộ dân; (v) duy trì và cải thiện mối quan hệ xã hội; (vi) duy trì và
cải thiện môi trƣờng sinh thái; (vii) thống nhất chủ trƣơng, hoàn thiện chính sách cho
phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng; (viii) hoàn thiện công
tác quản lý Nhà nƣớc về phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng.
Nhƣ vậy, kết quả luận án là cơ sở khoa học cho việc định hƣớng và đƣa ra giải
pháp phát triển sinh kế bền vững. Luận án là kênh cung cấp thông tin quan trọng cho
các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý của Bộ, tỉnh Bắc Kạn, các cơ quan tham
mƣu, các tổ chức nghiên cứu, kinh tế - xã hội và các cá nhân tham khảo. Đồng thời từ
đây cũng rút ra bài học cho các địa phƣơng khác.
xiv

THESIS ABSTRACT
PhD candidate: Nguyen Hai Nui
Thesis title: Sustainable livelihood development for forest dependent people in Bac
Kan province.
Major: Development Economics Code: 9.31.01.05
Educational organization: Vietnam National University of Agriculture (VNUA)
Research Objectives
Situation evaluation and analysis of factors affecting on sustainable livelihoods
development for forest dependent people in Bac Kạn province, propossing the solutions
system to develop sustainable livelihoods for forest dependent people in the field study
in the coming time.
Materials and Methods
The research approaches include: (i) sustainable livelihoods framework
approach; (ii) forest dependence level approach; (iii) participatory approach, REDD+
program;
This research was carried out in two representative highland districts of Na Ri
and Ba Be. The survey area is the households living near and owning the production
forest. Data collection methods include secondary data and Primary data were used in
this study. The data was synthesized on Excel and Stata software version 13.0. Analysis
methods used in this study are: (i) Descriptive statistics; (ii) Comparison method and
hypothesis testing; (iii) Econometric models; and (iv) Barometer of Sustainability
Main findings and conclusions
In the thesis there are overviews and clarification of theoretical and practical
issues related to sustainable livelihoods development of forest dependent people. Based
on that an analytical framework has been built and developed for the study. Based on
analysing livelihood development in some countries over the world and Vietnam, this
research draws six experiences learnt for Bac Kan.
The study results reveal that the proportion of households pursuing forest-
dependent strategies is high, with 28.9% of income from forests. However, the choice of
livelihood strategies in terms of forest dependency differs markedly between household
groups by district and by household level. In order to develop the households
livelihoods, the local authorities and households themselves have also had many
xv

activities. However, activities and livelihood models of households are still limited. As a
result, the results of sustainable livelihood development of the household are average
but there are differences between household groups. While the high forest dependent
households get low sustainability, low forest dependent households reach almost
sustainable levels. This result has a very pronounced effect from livelihood capitals.
Households with a strong livelihood capitals tend to be less dependent on forests and
livelihood development is more sustainable.
Based on the study findings, in order to develop sustainable livelihoods for
forest dependent households, the following groups of solutions are proposed: (i)
solutions for improving livelihood capitals; (ii) development and replication of the
sustainable livelihoods model; (iii) capacity building, job training and job placement;
(iv) diversification and income generation for households; (v) maintain and improve
social relationships; (vi) maintain and improve the ecological environment; (vii) unify
policy and improve policies for sustainable livelihoods development for people
dependent on forests; (viii) finalizing State management on sustainable livelihood
development for forest dependent people.
Thus, results of this thesis are the scientific basis for the direction and proposing
some solutions for sustainable livelihood development. The thesis is a source of
providing important information for policy makers, managers of the Ministry, Bac Kan
province, advisory agencies, research institutions, economic-social organizations and
individuals as a reference. Therefore, from that, the author draws some lessons for other
provinces.
xvi

PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1.1. TÍNH CẤP THIẾT ĐỀ TÀI
Rừng đóng vai trò quan trọng trong vấn đề phát triển bền vững kinh tế nói
chung và sinh kế của ngƣời dân nói riêng tại các nƣớc đang phát triển. Sự quan
trọng của rừng đƣợc thể hiện ở cả khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Hàng
triệu ngƣời trên thế giới sống phụ thuộc vào nguồn tài nguyên rừng trong cuộc
sống hàng ngày. Rừng cung cấp các sản phẩm và dịch vụ môi trƣờng cho phát
triển sản xuất và đời sống, cung cấp nơi ở, việc làm, tạo sinh kế ổn định (Vedeld
et al., 2007). Bên cạnh việc tạo nguồn thu nhập cho sinh kế nông thôn, rừng còn
góp phần rất tích cực cho kinh tế xanh. Sự gắn kết cộng đồng trong việc bảo tồn
và phát triển các nguồn tài nguyên rừng cũng góp phần tạo dựng nguồn vốn xã
hội mạnh mẽ. Nhƣ vậy, có thể thấy, rừng tạo điều kiện phát triển tổng hợp cả ba
yếu tố kinh tế, xã hội và môi trƣờng - ba trụ cột trong phát triển bền vững.
Trong nhiều năm qua, tiếp cận sinh kế đƣợc sử dụng nhiều trong các vấn
đề phát triển nông thôn cả ở lý thuyết và thực tiễn (Scoones, 2009). Cách tiếp
cận, quan điểm, phƣơng pháp và các khung phát triển về sinh kế đƣợc sử dụng
nhiều trong những báo cáo, phân tích của các dự án phát triển và các nghiên cứu
liên quan. Tính bền vững chắc chắn là chìa khóa của phƣơng pháp này nhƣ định
nghĩa về sinh kế bền vững của Chambers and Conway (1992) đã đƣa ra. Đây là
phƣơng tiện cũng nhƣ mục tiêu của tiếp cận sinh kế. Tính bền vững trong phát
triển sinh kế đƣợc thể hiện ở cả ba yếu tố kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Những
kết quả hoặc có thể bền vững hay không bền vững theo cả hƣớng thời gian (sự
lâu bền) và tính ổn định trong phát triển. Tuy nhiên, các nghiên cứu mới dừng ở
việc sử dụng khung phân tích sinh kế bền vững, chƣa có nhiều nghiên cứu làm
sáng tỏ lý luận và thực tiễn về phát triển sinh kế bền vững. Do vậy, câu hỏi đặt ra
là “nghiên cứu phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân nói chung và ngƣời
dân phụ thuộc vào rừng nói riêng đã đƣợc các tác giả tiến hành nhƣ thế nào về
cả khía cạnh phƣơng pháp và các kết quả đạt đƣợc?
Bắc Kạn là tỉnh miền núi, địa hình phức tạp có nhiều núi cao và sông suối
chia cắt. Trong những năm gần đây, ngành nông - lâm nghiệp đóng góp hơn 1/3
GDP toàn tỉnh và hơn 70% lao động của tỉnh là nông - lâm nghiệp (trong đó, lâm
nghiệp chiếm khoảng 13%). Tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh là 485.941 ha, đất
lâm nghiệp là 432.387 ha, chiếm 89%. Độ che phủ rừng của tỉnh đạt 70,7% - cao

1

nhất cả nƣớc (Cục Thống kê tỉnh Bắc Kạn, 2016). Điều này cho thấy sự gắn bó
với rừng và phụ thuộc vào rừng của ngƣời dân vùng cao tỉnh Bắc Kạn là rất lớn,
dẫn tới những thách thức trong việc phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân
phụ thuộc vào rừng trong điều kiện không để mất rừng và suy thoái rừng.
Trong những năm qua, tỉnh Bắc Kạn đã triển khai nhiều chƣơng trình nhằm
phát triển sinh kế cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Tuy nhiên, sinh kế của ngƣời
dân vẫn chƣa phát triển một cách tƣơng xứng. Chiến lƣợc sinh kế của hộ dân vẫn
phụ thuộc nhiều vào rừng, tỷ trọng thu nhập bình quân từ rừng so với tổng thu nhập
của hộ vẫn còn ở mức cao (gần 30%). Hoạt động và mô hình sinh kế vẫn còn đơn
điệu, chủ yếu là các hoạt động trồng trọt và lâm nghiệp. Kết quả sinh kế vẫn còn hạn
chế và thiếu sự cân đối giữa kinh tế, xã hội, và môi trƣờng dẫn tới sự thiếu bền vững
trong phát triển sinh kế, đặc biệt là đối với nhóm hộ phụ thuộc cao vào rừng. Khía
cạnh xã hội và môi trƣờng của ngƣời dân khá đảm bảo, tuy nhiên yếu tố kinh tế lại
còn nhiều yếu kém. Thu nhập của hộ dân khá thấp với bình quân là khoảng 34 triệu
đồng/hộ/năm và thiếu ổn định do phụ thuộc nhiều vào nguồn lợi từ rừng và các hoạt
động nông nghiệp. Tỷ lệ hộ nghèo vẫn còn ở mức cao với khoảng 35,47% (năm
2015), trong đó tỷ lệ hộ tái nghèo là đáng quan tâm với khoảng hơn 4%. Đặc biệt,
khu vực vùng cao tỉnh Bắc Kạn đã triển khai các hoạt động trong khuôn khổ Dự án
REED+ (Giảm thiểu phát thải khí nhà kính từ mất rừng và suy thoái rừng) từ năm
2014. Theo đó, ngƣời dân bị hạn chế rất nhiều quyền tiếp cận các nguồn lợi từ rừng,
và điều đó dẫn tới những thách thức lớn cho sự bền vững trong việc phát triển sinh
kế của ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Tính lâu bền và ổn định trong phát triển sinh
kế bền vững của ngƣời dân đƣợc đánh giá không cao. Đặc biệt đối với nhóm hộ dân
phụ thuộc cao vào rừng ở khía cạnh thu nhập, sự tăng trƣởng thu nhập so với năm
năm trƣớc là không đáng kể và trong khoảng thời gian đó thì thu nhập của họ cũng
thiếu sự ổn định.
Do vậy, câu hỏi đặt ra là thực trạng phát triển sinh kế bền vững của ngƣời
dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn là nhƣ thế nào? Họ xây dựng chiến lƣợc sinh kế
gì? Hoạt động phát triển sinh kế ra sao? Mô hình sinh kế thế nào? và kết quả phát
triển sinh kế bền vững của họ nhƣ thế nào ở các góc độ kinh tế - xã hội - và môi
trƣờng?; Những yếu tố nào ảnh hƣởng tới phát triển sinh kế bền vững của ngƣời
dân phụ thuộc vào rừng ở tỉnh Bắc Kạn?; Để phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời
dân phụ thuộc vào rừng, chính quyền và bản thân hộ dân cần thực hiện các giải pháp
nào? Vì vậy, nghiên cứu phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân

2

phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn là rất cần thiết nhằm phát triển sinh kế bền vững
cho ngƣời dân sự phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn.
1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1.2.1. Mục tiêu chung
Mục tiêu chung của đề tài là đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố
ảnh hƣởng đến phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở
Bắc Kạn, từ đó đề xuất hệ thống giải pháp chủ yếu nhằm phát triển sinh kế bền
vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở địa bàn nghiên cứu trong thời gian tới.
1.2.2. Mục tiêu cụ thể
Để đạt đƣợc mục tiêu chung, đề tài có các mục tiêu cụ thể sau:
(1) Hệ thống hoá và làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển
sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng;
(2) Đánh giá thực trạng, phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến phát triển
sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn;
(3) Đề xuất hệ thống giải pháp chủ yếu nhằm phát triển sinh kế bền vững
cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn trong thời gian tới.
1.3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
1.3.1. Đối tƣợng nghiên cứu
- Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là các nội dung, các yếu tố ảnh hƣởng
đến phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng ở Bắc Kạn.
- Đối tƣợng khảo sát, thu thập tài liệu phục vụ nghiên cứu của đề tài là hộ
dân sống gần rừng ở tỉnh Bắc Kạn. Hộ dân là một đơn vị xã hội gồm một hay một
nhóm ngƣời ở chung và ăn chung. Ngƣời dân sống phụ thuộc vào là cụm từ
chung chỉ những ngƣời sinh sống trong khu vực có nguồn thu nhập phụ thuộc
vào rừng. Tuy nhiên, trong thực tế ngƣời dân sống phụ thuộc vào rừng ở Bắc
Kạn đƣợc sinh sống theo các đơn vị kinh tế là các hộ. Ngoài ra, nghiên cứu cũng
khảo sát các đối tƣợng liên quan, bao gồm các cấp chính quyền địa phƣơng, các
chuyên gia…
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu
1.3.2.1. Phạm vi không gian
Đề tài đƣợc thực hiện ở khu vực vùng cao của tỉnh Bắc Kạn.
1.3.2.2. Phạm vi thời gian
Dữ liệu sơ cấp đƣợc thu thập để nghiên cứu đề tài gồm dữ liệu điều tra hộ
sống gần rừng năm 2016, kết quả khảo sát có sự so sánh với các chỉ tiêu trƣớc đó

3

5 năm. Dữ liệu thảo luận nhóm, phỏng vấn với các hộ nông dân, các cấp chính
quyền địa phƣơng, các chuyên gia năm 2016, 2017. Các giải pháp phát triển sinh
kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng đƣợc đề xuất cho 10 năm tới.
1.3.2.3. Phạm vi nội dung
Nghiên cứu thực trạng, tính bền vững trong phát triển sinh kế của ngƣời
dân phụ thuộc vào rừng; phân tích các yếu tố ảnh hƣởng; xác định các giải pháp
chủ yếu nhằm phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng trên
địa bàn nghiên cứu.
Ngƣời dân phụ thuộc vào rừng bao gồm nhiều nhóm nhƣ hộ dân sống gần
rừng, hộ thu gom, thƣơng lái, kinh doanh, chế biến các sản phẩm từ rừng… Tuy
nhiên, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, hộ nông dân sống gần rừng dễ bị tổn thƣơng
hơn cả và cần ƣu tiên nghiên cứu phát triển sinh kế cho đối tƣợng này. Đồng
thời, khu vực nghiên cứu của đề tài là khu vực vùng cao với điều kiện giao thông
khó khăn, rừng chủ yếu là rừng đặc dụng, rừng phòng hộ không đƣợc phép khai
thác gỗ. Do vậy, nhóm hộ thu gom, thƣơng lái, kinh doanh chế biến sản phẩm gỗ
là rất hạn chế, lâm sản ngoài gỗ chủ yếu đƣợc hộ dân sử dụng cho nhu cầu gia
đình. Chính vì vậy, nghiên cứu này tập trung nghiên cứu nhóm hộ dân sống trong
hoặc gần rừng.
Nhiều nghiên cứu trƣớc đây chỉ ra rằng, giải pháp quan trọng phát triển sinh
kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng là phát triển kinh tế rừng. Tuy
nhiên, trong bối cảnh thế giới và Việt Nam thực hiện các chƣơng trình giảm thiểu
phát thải khí nhà kính từ mất rừng và suy thoái rừng, đồng thời nghiên cứu thực hiện
ở vùng rừng chủ yếu là rừng đặc dụng và rừng phòng hộ. Do vậy, nội dung và giải
pháp của đề tài đƣa ra dựa trên các cách tiếp cận phát triển sinh kế bền vững cho
ngƣời dân phụ thuộc vào rừng trên cơ sở bảo tồn và phát triển rừng.
1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
Về lý luận: Đề tài đã hệ thống hoá và làm rõ lý luận phát triển sinh kế bền
vững cụ thể cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Đó là đảm bảo sự cân đối ở cả ba
khía cạnh là kinh tế, xã hội, và môi trƣờng (đƣợc phản ánh tổng hợp trên cơ sở
kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa sự lâu bền và tính ổn định) cho hộ dân phụ thuộc
vào rừng. Đây là một quá trình bao gồm từ việc xem xét chính sách phát triển
sinh kế bền vững của các cấp chính quyền địa phƣơng, xây dựng chiến lƣợc sinh
kế, hoạt động phát triển sinh kế đến việc đánh giá kết quả sinh kế bền vững dƣới
sự ảnh hƣởng của nguồn vốn sinh kế, và bối cảnh phát triển sinh kế.

4

Về phương pháp: Đề tài sử dụng linh hoạt các tiếp cận “khung phân tích
sinh kế” nhƣ một khung phân tích phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân
phụ thuộc vào rừng trên địa bàn một tỉnh. Đề tài đã sử dụng các phƣơng pháp
nghiên cứu mới, hiện đại và phù hợp nhƣ so sánh kết hợp với các công cụ kiểm
định thống kê để xem xét sự khác biệt về các chỉ tiêu giữa ba nhóm phụ thuộc
vào rừng; phƣơng pháp hồi quy (đa biến, logarit thứ bậc, nhị phân) để xem xét
các nhân tố ảnh hƣởng; phƣơng pháp phân tích thang đo bền vững kết hợp với
thang đo Likert để đánh giá tính bền vững trong phát triển sinh kế.
Về thực tiễn: Tổng kết sáu bài học kinh nghiệm cho phát triển sinh kế bền
vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng; Đề tài cung cấp cơ sở dữ liệu về chiến
lƣợc sinh kế, hoạt động phát triển sinh kế, kết quả phát triển sinh kế, và tính bền
vững trong phát triển sinh kế của hộ, các yếu tố ảnh hƣởng tới phát triển sinh kế
bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Đồng thời, tỷ trọng thu nhập từ
rừng của hộ dân là gần 30% và có sự khác biệt giữa các nhóm, nguồn vốn sinh kế
đƣợc coi là yếu tố ảnh hƣởng quan trọng nhất đến sự phát triển sinh kế bền vững
cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Các đóng góp này có giá trị tham khảo tốt
cho các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu và giảng dạy. Các giải pháp mà luận án
đề xuất cho tỉnh Bắc Kạn có giá trị tham khảo cho nhiều địa phƣơng khác.
1.5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN
Ý nghĩa khoa học: Đề tài đã luận giải và phát triển các vấn đề lý luận về
phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng thông qua việc
làm r các khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời
dân phụ thuộc vào rừng. Đề tài đã tổng kết các lý thuyết về sinh kế, phát triển
sinh kế bền vững, phụ thuộc vào rừng để từ đó xây dựng nội dung nghiên cứu về
phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng.
Ý nghĩa thực tiễn: Đề tài là một nghiên cứu điểm về phát triển sinh kế bền
vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng trong điều kiện một tỉnh miền núi của
Việt Nam. Đề tài đã chỉ ra rằng mức độ phụ thuộc vào rừng của ngƣời dân còn
lớn, hoạt động phát triển sinh kế của ngƣời dân còn nhiều hạn chế, mô hình phát
triển sinh kế khá nghèo nàn, từ đó kết quả phát triển sinh kế bền vững của ngƣời
dân ở mức độ trung bình và tiệm cận với mức thiếu bền vững. Hộ càng phụ thuộc
cao vào rừng thì tính bền vững trong phát triển sinh kế càng thấp. Các nhận xét
này có ý nghĩa thực tiễn trong phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng.

5

PHẦN 2. TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG
CHO NGƢỜI DÂN PHỤ THUỘC VÀO RỪNG
2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG CHO
NGƢỜI DÂN PHỤ THUỘC VÀO RỪNG
2.1.1. Một số khái niệm liên quan
2.1.1.1. Phát triển, bền vững, phát triển bền vững
Trong nhiều năm qua, khái niệm phát triển đã đƣợc nhiều tổ chức, nhà
nghiên cứu đƣa ra. Trong Từ điển Oxford (Oxford University, 2008), phát triển
đƣợc khái niệm là: “Sự gia tăng dần của một sự vật theo hƣớng tiến bộ hơn,
mạnh hơn...”. Theo Từ điển Bách khoa của Việt Nam (2001), thì phát triển là:
“Phạm trù triết học chỉ ra tính chất của những biến đổi đang diễn ra trong thế
giới”. Có thể thấy rằng, con ngƣời và mọi sự vật hiện tƣợng đều thay đổi theo
thời gian, nhƣng sự phát triển hàm ý sự thay đổi theo hƣớng tích cực nhƣ sự
tăng lên về lƣợng, hƣớng tốt hơn một cách tƣơng đối.
Khái niệm bền vững đƣợc định nghĩa trong Từ điển Oxford là “khả năng duy
trì”. Một định nghĩa khác, “bền vững không phải là một vấn đề kỹ thuật cần giải
quyết mà là một tầm nhìn vào tƣơng lai, đảm bảo cho chúng ta một lộ trình và giúp
tập trung chú ý vào một tập hợp các giá trị và những nguyên tắc mang tính luân lý và
đạo đức để hƣớng dẫn hành động chúng ta. Những khái niệm này cho thấy, bền
vững hƣớng tới sự duy trì trong tƣơng lai. Trong tiếng Việt, từ bền vững có thể
đƣợc hiểu theo câu trúc từ, nó bao hàm từ “bền” và từ “vững”. “Bền” có nghĩa là sự
lâu bền theo thời gian; “vững” là sự vững trãi, ổn định. Theo đó, bền vững cần đƣợc
đảm bảo ở cả hai khía cạnh là sự lâu bền và ổn định.
Khái niệm phát triển bền vững đƣợc rất nhiều nhà nghiên cứu và các tổ
chức để cập tới. Tính tới nay, có ít nhất hơn 70 khái niệm phát triển bền vững
đƣợc lƣu hành (Trzyna, 2001). Khái niệm “phát triển bền vững” đƣợc sử dụng
từ những năm đầu của thập kỷ 70. Theo Uỷ ban Brundtland phát triển bền vững
là sự phát triển đáp ứng đƣợc nhu cầu của thực tiễn mà không làm ảnh hƣởng tới
khả năng của những thế hệ tƣơng lai (Brundtland, 1987). Trong hơn bốn thập kỷ
qua, nhiều nghiên cứu, tài liệu và các thỏa ƣớc quốc tế đã đề cập tới vấn đề phát
triển bền vững. Mặc dù còn nhiều quan điểm khác nhau nhƣng ý nghĩa của nó về
cơ bản đã đạt đƣợc sự đồng thuận cao và luôn đƣợc quan tâm, phát triển và hoàn
thiện. Ủy ban Thế giới về môi trƣờng và phát triển (WCED, 1987) đã đƣa ra
khái niệm phát triển bền vững là "sự phát triển có thể đáp ứng đƣợc

6

những nhu cầu hiện tại mà không ảnh hƣởng, tổn hại đến những khả năng đáp
ứng nhu cầu của các thế hệ tƣơng lai". Hội đồng thuộc Viện Hàn lâm Quốc gia
Hoa Kỳ (NRC, 1999) đã mô tả phát triển bền vững, dựa trên sự khác biệt vốn có
giữa yếu tố duy trì ổn định (sustain) và sự phát triển (develop) theo thời gian.
Theo quan điểm này, phát triển bền vững cần xem xét cả hai yếu tố về sự lâu bền
và tính ổn định. Hai yếu tố này có mối quan hệ chặt chẽ, chúng cần đƣợc xem xét
đồng thời nhằm bổ sung thêm cơ sở khoa học cho nhau. Trong Luật Bảo vệ môi
trƣờng năm 2005 của Việt Nam, quan điểm phát triển bền vững đƣợc thể hiện
trên cơ sở kết hợp hài hòa, chặt chẽ của cả ba lĩnh vực kinh tế, xã hội, và môi
trƣờng. Cụ thể nhƣ sau: “Phát triển bền vững là phát triển đáp ứng đƣợc nhu cầu
của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó của
các thế hệ tƣơng lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trƣởng kinh tế,
bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trƣờng”.
Nhƣ vậy, theo tác giả, phát triển bền vững đƣợc hiểu là sự phát triển tổng
hợp, cân đối của cả ba yếu tố kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Cả ba yếu tố này cần
đƣợc phản ánh tổng hợp trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa sự lâu bền và tính
ổn định. Trong đó, sự ổn định đƣợc đánh giá bởi mức độ không còn có những biến
động, thay đổi đáng kể; sự lâu bền đƣợc xem xét bởi sự tăng trƣởng theo thời gian.
2.1.1.2. Sinh kế, sinh kế bền vững, và phát triển sinh kế bền vững
Trong nhiều năm qua, tiếp cận sinh kế đƣợc sử dụng nhiều trong các vấn đề
phát triển nông thôn cả ở lý thuyết và thực tiễn (Scoones, 2009). Những quan điểm
về sinh kế đƣợc hình thành bởi nhiều cá nhân khác nhau ở những nơi sinh sống khác
nhau. Một loạt các định nghĩa đƣợc đƣa ra nhƣ "sinh kế là các cách để kiếm sống"
hoặc “sinh kế là một sự sử dụng kết hợp các nguồn vốn và các hoạt động thực tế để
sinh sống” (Chambers, 1995). Theo tác giả, phân tích sinh kế là sự mô tả một mạng
lƣới phức tạp của các hoạt động và tƣơng tác, nó nhấn mạnh sự đa dạng về cách mà
con ngƣời kiếm sống. Một hƣớng định nghĩa khác, sinh kế xác định bởi các nhóm
nguồn vốn. Trƣớc khi Sách Trắng đƣợc công bố 5 năm, Chambers and Conway
định nghĩa "Một sinh kế bao gồm các khả năng của con ngƣời, tài sản và các hoạt
động cần thiết phục vụ cho mục đích kiếm sống”. Sau đó trong Sách Trắng của
Carney (1998) cho thấy một cái nhìn đơn giản hơn nhƣng trong đó cũng có sự cộng
hƣởng với các tƣ tƣởng của Chambers and Conway: "Một sinh kế bao gồm các khả
năng, tài sản (bao gồm cả nguồn vốn vật chất và nguồn vốn xã hội) và các hoạt động
cần thiết cho mục đích kiếm sống của

7

con ngƣời". Định nghĩa này về sinh kế đƣợc chia thành một loạt các chỉ số. Các
chỉ số này đƣợc xem nhƣ là “nguồn vốn sinh kế” cơ sở mà từ đó các dòng sản
xuất khác nhau đƣợc xây dựng (Scoones, 1998). Nguồn vốn cơ sở tiếp tục phân
tách thành vốn tự nhiên, vốn tài chính, vốn vật chất, vốn con ngƣời và vốn xã
hội. Ở Việt Nam, các quan điểm cụ thể về sinh kế không có nhiều, các quan điểm
về sinh kế chủ yếu kế thừa các quan điểm trên thê giới. Một cách khác, sinh kế là
việc làm để kiếm ăn, để mƣu sống. Một cách đơn giản và dễ hiểu, sinh kế của
một hộ gia đình hay một cộng đồng chính là kế sinh nhai của họ.
Sinh kế bền vững đã nổi bật lên thành một khái niệm phát triển vào đầu
những năm 1990, dựa trên những tiến bộ trong sự hiểu biết về nạn đói và mất an
ninh lƣơng thực trong những năm 1980. Theo Chambers and Conway (1992),
sinh kế bền vững đạt đƣợc khi nó có thể ứng phó và phục hồi từ căng thẳng và
những cú sốc. Tác giả đã chỉ ra các thành phần chính của tiếp cận sinh kế bền
vững bao gồm bối cảnh dễ bị tổn thƣơng, chiến lƣợc sinh kế, tài sản sinh kế, và
kết quả sinh kế (với cả môi trƣờng và xã hội bền vững). Khái niện này đã giải
quyết vấn đề lớn từ cấp độ vi mô (địa phƣơng) đến vĩ mô (toàn cầu). Oxfam
cũng đã tuyên bố tính chất bền vững của phƣơng pháp tiếp cận sinh kế của họ
với dự định thực hiện một sự khác biệt lâu dài đối với các chƣơng trình xóa đói,
giảm nghèo (Hussein, 2002). Cơ quan phát triển quốc tế (DFID) nhấn mạnh rằng
tính bền vững là rất quan trọng trong khung sinh kế của họ, phân tích sinh kế bền
vững cần xem xét tổng hòa các hợp phần trong khung phân tích sinh kế bền vững
bao gồm bối cảnh dễ bị tổn thƣơng, nguồn vốn sinh kế, chiến lƣợc sinh kế, cấu
trúc và quá trình biến đổi, kết quả sinh kế (DFID, 1999).
Chiến lƣợc sinh kế bao gồm một phạm vi và sự kết hợp của các hoạt động
và sự lựa chọn mà các cá nhân hoặc hộ gia đình thực hiện để đạt đƣợc mục tiêu
sinh kế (DFID, 1999). Từ đó, chiến lƣợc phát triển sinh kế bền vững có thể đƣợc
hiểu là sự lựa chọn của ngƣời dân/hộ dân nhằm đạt đƣợc sự gia tăng cả về số
lƣợng và chất lƣợng theo hƣớng lâu bền và ổn định ở cả ba nội dung về kinh tế,
xã hội và môi trƣờng.
Xét theo hƣớng tiếp cận nội dung của nghiên cứu này, phát triển sinh kế
bền vững là đảm bảo sự cân đối ở cả ba khía cạnh là kinh tế, xã hội, và môi
trƣờng đƣợc phản ánh tổng hợp trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa sự lâu
bền và tính ổn định. Đây là một quá trình bao gồm từ việc xem xét chính sách
phát triển sinh kế bền vững của các cấp chính quyền địa phƣơng, xây dựng chiến

8

lƣợc sinh kế, hoạt động phát triển sinh kế đến việc đánh giá kết quả sinh kế bền
vững dƣới sự ảnh hƣởng của nguồn vốn sinh kế, và bối cảnh phát triển sinh kế.
2.1.1.3. Người dân phụ thuộc vào rừng, phát triển sinh kế bền vững cho người
dân phụ thuộc vào rừng
Hiện nay, có nhiều quan điểm về thuật ngữ sự phụ thuộc vào rừng. Theo
Đinh Đức Thuận và cs. (2005), cộng đồng sống phụ thuộc rừng bao gồm: (i) Các
cộng đồng và thôn bản nghèo ở vùng sâu, vùng cao, khu vực biên giới có nhiều
diện tích đất đƣợc chính thức xếp vào khu vực rừng phòng hộ; (ii) Những diện
tích do các Lâm trƣờng quốc doanh hoặc Ban quản lý rừng đầu nguồn là chủ sở
hữu ban đầu; (iii) Xã và thôn bản nằm ở ranh giới hoặc trong khu vực rừng đặc
dụng, vƣờn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên; và (iv) Cộng đồng những ngƣời
theo cách này hay cách khác phụ thuộc vào những sản phẩm từ rừng. Nhƣ vậy,
các tác giả tập trung vào các nhóm là các cộng đồng và thôn bản nghèo ở vùng
sâu, cùng cao, khu vực biên giới sống gần hoặc nằm trong khu vực rừng hoặc có
nhiều diện tích đất rừng. Tuy nhiên, một số khác lại định nghĩa sự phụ thuộc vào
hoạt động sản xuất trên cơ sở cơ cấu nguồn thu nhập của hộ. Từ đó, xác định
mức độ phụ thuộc vào nguồn thu nhập từ nông nghiệp (Xu et al., 2015), rừng
(Babulo et al., 2008), chăn nuôi (Alary et al., 2014; Douxchamps et al., 2015).
Theo Babulo et al. (2008) thì sự phụ thuộc vào rừng đƣợc xác định trên cơ sở
trọng thu nhập từ rừng. Theo đó, mức độ phụ thuộc vào rừng đƣợc phân thành ba
nhóm: phụ thuộc cao, trung bình, và thấp vào rừng.
Tựu chung lại, quan niệm về ngƣời dân phụ thuộc vào rừng đƣợc hiểu là
những hộ gia đình sống gần rừng, có nguồn sống, thu nhập dựa vào rừng và bị
ảnh hƣởng lớn từ rừng về mọi mặt đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội. Sự phụ
thuộc vào rừng đƣợc xác định trên cơ sở cơ cấu thu nhập từ rừng so với tổng thu
nhập của hộ. Theo đó, mức độ phụ thuộc vào rừng đƣợc chia thành ba nhóm: phụ
thuộc cao, phụ thuộc trung bình, và phụ thuộc thấp vào rừng.
Từ kết quả phân tích ở trên, chúng tôi cho rằng: Phát triển sinh kế bền
vững cho người dân phụ thuộc vào rừng là một quá trình bao gồm từ việc xem
xét chính sách phát triển sinh kế bền vững của các cấp chính quyền địa phương,
xây dựng chiến lược sinh kế, hoạt động phát triển sinh kế đến việc đánh giá kết
quả sinh kế bền vững. Quá trình đó được phản ánh trên cơ sở kết hợp chặt chẽ,
hài hòa giữa sự lâu bền và tính ổn định ở cả ba khía cạnh là kinh tế, xã hội, và
môi trường cho hộ dân sống gần rừng có nguồn sống, thu nhập dựa vào rừng và
ảnh hưởng lớn từ rừng.

9

2.1.2. Vai trò, ý nghĩa của phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng
2.1.2.1. Vai trò của phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc vào
rừng
Phát triển sinh kế bền vững đóng vai trò quan trọng đối với ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng, cụ thể ở các khía cạnh sau:
Khai thác tốt các nguồn vốn sinh kế, nâng cao hiệu quả nguồn vốn sinh kế
cho hộ dân phụ thuộc vào rừng: Nguồn vốn sinh kế là một thành phân quan trọng
trong khung sinh kế bền vững (Chambers and Conway, 1992). Trong đánh giá về
việc sử dụng cách tiếp cận sinh kế bền vững giữa các cơ quan khác nhau, Carney et
al. (2000) đã kết luận rằng tất cả các cơ quan bao gồm DFID, FAO, CARE, Ngân
hàng Thế giới và Tổ chức Oxfam, đã thông qua phƣơng pháp tiếp cận dựa trên
nguồn vốn sinh kế của hộ. Nguồn vốn sinh kế bao gồm năm nhóm là con ngƣời, tài
chính, vật chất, tự nhiên, xã hội (DFID, 1999). Các nguồn vốn thay đổi liên tục. Phát
triển sinh kế bền vững xem xét các xu hƣớng nguồn vốn chung để từ đó khác thác
hiệu quả các nguồn vốn sinh kế cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Nguồn vốn kết
hợp rất nhiều cách khác nhau để tạo ra kết quả phát triển sinh kế tích cực.
Gắn kết các hợp phần, phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ
thuộc vào rừng: Các hợp phần trong khung phát triển sinh kế bền vững bao gồm
bối cảnh dễ bị tổn thƣơng, nguồn vốn sinh kế, chiến lƣợc sinh kế, cấu trúc và
quá trình biến đối, kết quả sinh kế (DFID, 1999). Các hợp phần này có mỗi liên
hệ chặt chẽ với nhau.
Nâng cao năng lực ứng phó của người dân phụ thuộc vào rừng với bối
cảnh dễ bị tổn thương: Bối cảnh dễ bị tổn thƣơng liên quan đến nhiều yếu tố nằm
ngoài khả năng kiểm soát của con ngƣời, chúng thƣờng có những tác động tiêu
cực tới sinh kế của ngƣời dân nói chung và ngƣời dân phụ thuộc vào rừng nói
riêng. Phát triển sinh kế bền vững giúp ngƣời dân có sinh kế tăng tiến và ổn định,
nguồn vốn sinh kế đƣợc nâng cao để từ đó cải thiện năng lực ứng phó với những
tác động tiêu cực của bối cảnh dễ bị tổn thƣơng (DFID, 1999; Scoones, 1998;
Faiz et al., 2012).
Đánh giá, lựa chọn chiến lược sinh kế phù hợp cho hộ dân phụ thuộc vào
rừng: Phát triển sinh kế bền vững thì hộ dân cần xác định theo đổi chiến lƣợc
sinh kế phù hợp (Ellis, 1998). Đối với hộ dân phụ thuộc vào rừng, phát triển sinh
kế bền vững giúp ngƣời dân xem xét đánh giá sự phù hợp của chiến lƣợc sinh kế
hiện tại để từ đó có những điều chỉnh nhằm tiến tới kết quả sinh kế tốt hơn.

10

Đa dạng hóa hoạt động sinh kế cho hộ dân phụ thuộc vào rừng: Sau khi xây
dựng chiến lƣợc sinh kế để theo đuổi, trên cơ sở nguồn vốn sinh kế hiện có, ngƣời
dân tiến hành các hoạt động sinh kế tƣơng đồng. Phát triển sinh kế bền vững giúp hộ
dân giảm bớt sự lệ thuộc vào một hoạt động cụ thể nào đó (Ellis, 1998).
2.1.2.2. Ý nghĩa của phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc vào
rừng
Phát triển sinh kế bền vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng có ý nghĩa
quan trọng với tất cả các quốc gia có rừng, nhất là đối với các nƣớc đang phát
triển. Mục tiêu của các Chính phủ đặt ra đều hƣớng đến là tìm ra các biện pháp
cải thiện cuộc sống, tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho hộ dân phụ thuộc vào
rừng, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, từ đó giúp cho hộ dân giảm bớt đƣợc chi
phí vật chất, công sức, nâng cao chất lƣợng cuộc sống. Ý nghĩa của phát triển
sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng đƣợc thể hiện ở cả ba khía
cạnh là kinh tế, xã hội, và môi trƣờng
Dưới góc độ kinh tế, phát triển sinh kế bền vững góp phần quyết định
nâng cao thu nhập cho hộ dân phụ thuộc vào rừng. Phát triển sinh kế bền vững
làm rõ các hạn chế, bất cập trong việc sử dụng các nguồn vốn sinh kế, thấy đƣợc
các nhân tố tác động tiêu cực của môi trƣờng dễ bị tổn thƣơng với hộ dân
(DFID, 1999; Kollmair and Gamper, 2002). Nghiên cứu cải thiện sinh kế đối với
hộ dân phụ thuộc vào rừng còn có ý nghĩa giúp hộ dân nâng cao nhận thức, năng
lực, trình độ, kỹ năng, hiệu quả khai thác, sản xuất nông lâm nghiệp, từ đó, thay
đổi cách nghĩ, cách thức tổ chức của hộ dân về khai thác lâm sản, trồng cây gây
rừng từng bƣớc nâng cao thu nhập.
Dưới góc độ xã hội, phát triển sinh kế bền vững giúp cải thiện tình trạng
nghèo đói, tạo sự đồng thuận trong mối quan hệ xã hội cho người dân nói chung
và người dân phụ thuộc vào rừng nói riêng. Phát triển sinh kế bền vững xem xét
mối quan hệ xã hội hiện tại, đánh giá sự cải thiện so với quá khứ cũng nhƣ sự ổn
định trong mối quan hệ xã hội này. Từ đó, giải pháp nhằm xây dựng, củng cố mối
quan hệ xã hội một cách bền chặt.
Dưới góc độ môi trường, đặc biệt trong việc bảo vệ và quản lý rừng, phát
triển sinh kế bền vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng góp phần tìm ra nguyên nhân
cũng nhƣ cách thức hạn chế tình trạng suy kiệt nguồn lâm sản, khai thác rừng bừa
bãi hiện nay do sự mất cân đối giữa cƣờng lực khai thác và nguồn lợi lâm sản; tăng
cƣờng các biện pháp bảo vệ, tái tạo, phát triển nguồn lợi lâm sản, các thực vật động
vật, hạn chế tác động tiêu cực của con ngƣời đến tài nguyên và môi trƣờng rừng.

11

Giúp cho sinh kế của người dân tăng tiến và ổn định: Phát triển sinh kế
bền vững đƣợc xem xét, đánh giá trên cả hai khía cạnh là sự tăng trƣởng và ổn
định so với quá khứ. Hộ dân phụ thuộc vào rừng thƣờng là nhóm yếu thế trong
xã hội (Sunderlin và Huỳnh Thu Ba, 2005), sinh kế của họ mang tính chất không
ổn định. Phát triển sinh kế bền vững giúp họ có sự tăng tiến và ổn định ở cả ba
khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trƣờng.
2.1.3. Đặc điểm của phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc
vào rừng
Hiện nay, chƣa có nhiều nghiên cứu chỉ r đặc điểm của phát triển sinh kế
bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Tổng hợp các nghiên cứu, đề tài
này tổng hợp một số đặc điểm nhƣ sau:
Thứ nhất, phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc rừng
thường gắn với các phát triển mô hình, hoạt động nông lâm nghiệp kết hợp do họ
thường cư trú gần rừng, vùng núi cao, cơ sở hạ tầng thấp kém. Theo Sunderlin
và Huỳnh Thu Ba (2005), phần lớn các vùng có tỷ lệ đói nghèo cao là những nơi
có độ che phủ rừng lớn. Đa số các vùng có rừng là nơi hộ dân sống dựa vào rừng
từ nhiều thế kỷ nay. Hộ càng sống gần rừng thì sự phụ thuộc vào nguồn tài
nguyên rừng càng lớn. Do vậy, mô hình nông lâm nghiệp có vai trò quan trọng
đối sinh kế của ngƣời dân. Khu vực có nhiều rừng thƣờng là những nơi có cơ sở
hạ tầng thấp kém, đặc biệt là giao thông không phát triển.
Thứ hai, phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc rừng
thường gắn với nguồn tài nguyên thiên nhiên do đời sống sinh hoạt của người
dân mang tính tự cấp, tự túc chủ yếu dựa vào nguồn tài nguyên thiên nhiên, đặc
biệt là tài nguyên rừng. Hộ dân sống phụ thuộc vào rừng, họ coi tài nguyên rừng
là nguồn thu nhập quan trọng. Đa phần các sản phẩm đƣợc khai thác phục vụ nhu
cầu đời sống sinh hoạt đều có nguồn gốc từ rừng. Hộ dân sử dụng tài nguyên
rừng thông qua các hoạt động sinh kế nhƣ: phát nƣơng làm rẫy, khai thác lâm
sản ngoài gỗ và chăn thả gia súc nhƣ: (i) Nhà ở: vật liệu từ rừng gỗ tre nứa lá cọ
dây leo khai thác; (ii) Lƣơng thực - Thực phẩm: Các loại củ, ăn bắn thú rừng, hái
nấm, măng rừng, rau rừng, thảo quả, phát nƣơng làm rẫy trồng lúa, ngô, khoai,
sắn; (iii) Vật dụng sinh hoạt trong gia đình (bàn, ghế, giƣờng, chày, cối,… làm từ
gỗ tre nứa trên rừng; dệt vải sợi lấy từ dây leo, vỏ cây, nhuộm màu vải từ cây
rừng, khung dệt từ gỗ rừng) và khai thác củi để nấu; (iv) Chữa bệnh: bằng các
thảo dƣợc, cây thuốc trên rừng; (v) Nƣớc sinh hoạt: nƣớc suối; (vi) Đi lại: Các

12

đƣờng mòn qua núi, qua sông suối đi bằng cầu treo hay thuyền bè làm từ vật liệu
rừng. Phƣơng tiện đi lại là: trâu, ngựa voi,… (vii) Buôn bán: các mặt hàng ở chợ
đƣợc làm ra hoặc lấy từ rừng. Theo Trần Đức Viên (2005) cho rằng sinh kế của
hầu hết ngƣời nghèo phụ thuộc vào các tài nguyên thiên nhiên nhƣ đất canh tác,
tài nguyên rừng và nƣớc. Sự sống của họ phụ thuộc vào việc quản lý và sử dụng
các nguồn tài nguyên này.
Thứ ba, phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc rừng đối mặt
với những thách thức lớn do phần lớn người dân phụ thuộc vào rừng là dân tộc
thiểu số, hộ nghèo, yếu kém trong các nguồn vốn sinh kế. Trên thế giới cũng nhƣ
tại Việt Nam, đói nghèo và rừng thƣờng có mối liên hệ mật thiết với nhau, phần
lớn các vùng có rừng với tỉ lệ che phủ cao thì cộng đồng nơi đó có nhiềungƣời
nghèo là ngƣời dân tộc thiểu số vùng cao. Dù đã có nhiều chính sách hỗ trợ để
phát triển vùng sâu vùng xa nhƣng họ vẫn nghèo do khó tiếp cận thị trƣờng, cơ
sở hạ tầng nghèo nàn, đất đai xấu. Ngƣời nghèo thƣờng có khuynh hƣớng tập
trung vào các vùng rừng vì không có nhiều cơ hội sinh sống ở các vùng đồng
bằng đông đúc do khó tìm ra phƣơng thức sinh kế phù hợp (Sunderlin và Huỳnh
Thu Ba, 2005). Tỷ trọng thu nhập từ rừng của ngƣời nghèo, ngƣời dân tộc thiểu
số thƣờng cao hơn nhóm khác (Iyenger and Shukla 1999). Dựa vào đánh giá định
lƣợng các nguồn thu nhập hộ gia đình ở bang Uttar Pradesh của Ấn Độ, Reddy
and Chakravarty (1999) nhận thấy rằng ngƣời nghèo tỷ trọng thu nhập từ rừng
của hộ chiếm hơn 22% so với tổng thu nhập. Do đó, đói nghèo đƣợc coi là lý do
chính dẫn tới mất rừng và suy thoái rừng. Trong ngắn hạn, ngƣời nghèo có xu
hƣớng áp dụng các chiến lƣợc mang lại kết quả tức thời hơn là xem xét dài hạn
về sử dụng tài nguyên rừng. Bên cạnh đó, ngƣời dân phụ thuộc vào rừng đa phần
có trình độ dân trí thấp, thiếu khả năng tiếp cận xã hội, yếu thế trong xã hội. Họ
đa số là dân tộc thiểu số, hộ nghèo sống gần rừng ít khi tiếp xúc với ngƣời ngoài,
trình độ học vấn hạn chế, khả năng nói tiếng phổ thông kém. Ngoài ra ngƣời dân
sống gần rừng ít tham gia các chƣơng trình tập huấn, khuyến nông, khuyến lâm
để nắm bắt thông tin về sản xuất, thị trƣờng và cuộc sống chính trị xã hội, kiến
thức cơ bản về mọi mặt còn nhiều hạn chế.
Thứ tƣ, phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc rừng thường
phải đối mặt với môi trường dễ bị tổn thương và gặp nhiều rủi ro, nguy hiểm trên
nhiều mặt. Cuộc sống của ngƣời dân phụ thuộc rừng thƣờng xuyên phải đối mặt
với thiên tai, làm việc vất vả trong môi trƣờng mang tính rủi ro cao, nguy hiểm

13

đến tính mạng. Sản lƣợng khai thác từ rừng và thu nhập thực tế ngày một giảm,
tình trạng thiếu vốn để sản xuất nông-lâm nghiệp diễn ra khá phổ biến. Nhiều hộ
dân vẫn không thoát ra khỏi vòng luẩn quẩn đói nghèo, không có khả năng
chuyển đổi sinh kế. Hộ dân sống gần rừng chủ yếu là dân tộc thiểu số phụ thuộc
vào tự nhiên, nguồn thu nhập từ nghề khai thác lâm sản, thảo quả, cây thuốc và
phá rừng làm nƣơng rẫy. Sản lƣợng khai thác không chỉ phụ thuộc vào số lƣợng
lao động và thời gian khai thác trên rừng mà còn phụ thuộc vào cả các yếu tố
ngoại cảnh, đặc biệt là phụ thuộc vào sự sẵn có của các nguồn lợi, trong khi các
tài nguyên từ rừng thì dần cạn kiệt do khai thác bừa bãi, nạn phá rừng xảy ra. Các
yếu tố khác làm tăng thêm tính dễ bị tổn thƣơng cho các hộ dân bao gồm tính rủi
ro nơi sinh sống gần rừng, ở vùng cao thƣờng xảy ra lũ quét, sạt lở đất, bão (Lý
Cẩm Tú, 2017). Nhìn một cách bao quát, có nhiều yếu tố khác nhau góp phần tạo
ra tính dễ bị tổn thƣơng đối với hộ dân, bao gồm: rủi ro cao trong các thảm họa
tự nhiên (nhƣ lụt lội, bão); bị tác động mạnh khi có sự thay đổi các yếu tố kinh tế
vĩ mô (các biến động về giá cả thị trƣờng); tình trạng không có quyền hành và sự
cách ly về chính trị, kinh tế và xã hội; tính cạnh tranh ngày càng tăng cao với các
đối tƣợng sử dụng khác (bao gồm cả các công ty khai thác lâm nghiệp, cũng nhƣ
các đối tƣợng khác sử dụng rừng) do gia tăng sự cạnh tranh về sử dụng nguồn
lợi. Cơ sở hạ tầng kém dẫn đến ngƣời dân dễ bị các bệnh dịch, khó khăn trong
việc chữa trị, không có điều kiện khám sức khỏe thƣờng xuyên, ngăn chặn bệnh
tật. Ngƣời dân quá phụ thuộc vào rừng, khi bị bệnh không đƣa đến bệnh viện mà
tự ý hái thuốc lá rừng để trị. Đa số dân sống phụ thuộc rừng có trình độ dân trí
thấp, không nhận thức đƣợc hiểm họa của việc khai thác rừng bừa bãi, phá rừng;
ngƣời dân chƣa có ý thức giữ rừng. Con em của hộ dân sống gần rừng ít có điều
kiện học tập, tham gia các hoạt động để tiếp nhận kiến thức xã hội, giao lƣu với
thế giới bên ngoài để thay đổi cuộc sống tốt hơn.
Thứ năm, cơ quan chức năng Nhà nước có vai trò đặc biệt quan trọng trong
phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc vào rừng. Đặc biệt là ở khu
vực vùng cao – nơi chủ yếu là rừng đặc dụng, rừng phòng hộ, ngƣời dân bị hạn chế
quyền tiếp cận nguồn tài nguyên rừng. Sự quan trọng này đƣợc thể hiện ở nhiều khía
cạnh. Nhà nƣớc có vai trò định hƣớng, đƣa ra các chính sách, quy định về việc tiếp
cận nguồn tài nguyên rừng. Ngƣời dân phụ thuộc vào rừng thƣờng thuộc nhóm yếu
thế với các nguồn vốn sinh kế yếu kém. Theo đó, các cơ quan chức năng Nhà nƣớc
cần hƣớng dẫn họ xác định chiến lƣợc và hoạt động sinh kế

14

bền vững trên cơ sở nguyện vọng của ngƣời dân phụ thuộc vào rừng. Các chính sách
Nhà nƣớc cần đƣợc xây dựng một cách tổng hợp từ việc phát triển cơ sở hạ tầng,
phát triển sản xuất, hỗ trợ tín dụng, thị trƣờng và tiêu thụ sản phẩm tới các chính
sách đặc thù cho đối tƣợng phụ thuộc vào rừng nhƣ chi trả dịch vụ môi trƣờng
rừng, khoanh nuôi và bảo vệ rừng... Nhà nƣớc thể hiện vai trò thông qua việc nghiên
cứu địa chất, thì trƣờng để xác định hoạt động sinh kế phù hợp với địa phƣơng. Bên
cạnh đó, việc giải quyết xung đột giữa các nhóm cũng cần lƣu tâm.
2.1.4. Yêu cầu của phát triển sinh kế bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào
rừng
Phát triển tổng hòa trên cả ba khía cạnh kinh tế, xã hội, và môi trƣờng:
Tính bền vững chắc chắn là chìa khóa trong phát triển sinh kế (Chambers and
Conway, 1992). DFID nhấn mạnh rằng tính bền vững là rất quan trọng trong
khung sinh kế của họ, DFID cũng khẳng định tính bền vững dựa trên bốn khía
cạnh: môi trƣờng, kinh tế, xã hội và thể chế. Trong Luật Bảo vệ môi trƣờng năm
2005 của Việt Nam, quan điểm phát triển bền vững đƣợc thể hiện trên cơ sở kết
hợp hài hòa, chặt chẽ của cả ba lĩnh vực kinh tế, xã hội và môi trƣờng.
Phát triển sinh kế cần đảm bảo cả sự tăng tiến và ổn định: Hội đồng thuộc
Viện Hàn lâm Quốc gia Hoa Kỳ (NRC) năm 1999 đã mô tả phát triển bền vững dựa
trên sự khác biệt vốn có giữa yếu tố duy trì ổn định (sustain) và sự phát triển
(develop) theo thời gian. Theo quan điểm của NRC (1999), phát triển bền vững cần
xem xét cả hai yếu tố về sự lâu bền và tính ổn định. Kết quả sinh kế đƣợc thể hiện ở
các khái cạnh bao gồm kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Cả ba khía cạnh này cần đƣợc
phản ánh tổng hợp trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa sự lâu bền và tính ổn
định. Trong đó, sự ổn định đƣợc đánh giá bởi mức độ không còn có những biến
động, thay đổi đáng kể; sự lâu bền đƣợc xem xét bởi sự tăng trƣởng theo thời gian.
Chiến lƣợc sinh kế cần đƣợc xác định trên cơ sở cách tiếp cận theo mức
độ phụ thuộc vào rừng. Những nghiên cứu trƣớc đây sử dụng nhiều phƣơng
pháp khác nhau để xây dựng chiến lƣợc sinh kế. Trong đó có một số nghiên cứu
định nghĩa chiến lƣợc sinh kế trên cơ sở cơ cấu nguồn thu nhập của hộ. Từ đó,
chiến lƣợc sinh kế của hộ đƣợc xác định trên cơ sở mức độ phụ thuộc vào nguồn
thu nhập nhƣ nông nghiệp (Xu et al., 2015), rừng (Babulo et al., 2008), và chăn
nuôi (Alary et al., 2014; Douxchamps et al., 2015). Nghiên cứu phát triển sinh kế
bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng cần sử dụng cách tiếp cận theo mức
độ phụ thuộc vào rừng. Tỷ trọng thu nhập từ rừng đƣợc dùng để phân loại chiến
lƣợc sinh kế khác nhau.

15

Hoạt động sinh kế cần phát triển đa dạng để đảm bảo tính bền vững trong
phát triển sinh kế. Mỗi hoạt động sinh kế tạo ra nguồn thu nhập cụ thể, nguồn thu
nhập đa dạng là một trong những phƣơng pháp quan trọng nhằm hạn chế rủi ro,
tạo tiền đề cho sự ổn định trong phát triển.
Phát triển sinh kế bền vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng cần phân tích
đầy đủ nhân tố ảnh hƣởng bao gồm cả nhân tố chủ quan và khách quan. Sử dụng
cách tiếp cận theo khung sinh kế bền vững, nhóm nhân tố chủ quan chính là
nguồn vốn sinh kế của hộ, nhóm nhân tố khách quan là bối cảnh dễ bị tổn thƣơng
cũng nhƣ những thể chế, chính sách, các quy định của địa phƣơng cũng nhƣ sự
hỗ trợ từ các chƣơng trình, dự án.
2.1.5. Nội dung phát triển sinh kế bền vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng
2.1.5.1. Chính sách phát triển sinh kế bền vững cho người dân phụ thuộc vào
rừng của các cấp chính quyền
Chính sách, thể chế và quy định của các cấp chính quyền địa phƣơng có
thể củng cố, giúp cộng động, ngƣời dân lựa chọn sinh kế tích cực và ngƣợc lại.
Nếu hoạt động tốt chúng sẽ tạo tiền đề cho tính linh hoạt trong thị trƣờng lao
động và giảm thiểu các rủi ro, chi phí giao dịch liên quan các hoạt động tạo sinh
kế. Họ cũng có thể tăng hiệu quả đầu tƣ, tuy nhiên trong trƣờng hợp khác chúng
có thể hoạt động nhƣ một rào cản lớn đối với sự lựa chọn và tiếp cận chiến lƣợc
sinh kế, làm giảm sự lƣu thông của hàng hóa, lao động và các hoạt động khác
khiến chúng trở nên ít hấp dẫn hơn (DFID, 1999).
Các chính sách và thể chế bao gồm một loạt những yếu tố liên quan đến
bối cảnh có những tác động mạnh lên mọi khía cạnh của sinh kế. Rất nhiều trong
số những yếu tố này có liên quan đến chính sách và các dịch vụ do Nhà nƣớc và
các cấp chính quyền địa phƣơng thực hiện. Các chính sách ảnh hƣởng mạnh mẽ
tới khả năng ngƣời dân tiếp cận các nguồn vốn sinh kế, những chiến lƣợc sinh
kế, cũng nhƣ hoạt động và kết quả sinh kế bền vững.
Để đánh giá vấn đề này, cần xem xét cả những chính sách có tác động trực
tiếp cũng nhƣ gián tiếp. Hoạt động phát triển sinh kế của chính quyền địa phƣơng
đƣợc thể hiện cụ thể thông qua các chƣơng trình dự án nhằm phát triển sinh kế bền
vững cho hộ dân phụ thuộc vào rừng. Những chƣơng trình dự án này có thể có
những tác động trực tiếp hay gián tiếp. Nội dung của các chƣơng trình dự án có thể
trực tiếp liên quan tới rừng hoặc các hoạt động hỗ trợ về sinh kế cho ngƣời dân nói
chung. Các chính sách cần xem xét trong nghiên cứu phát triển sinh kế

16

bền vững cho ngƣời dân phụ thuộc vào rừng bao gồm: chính sách phát triển cơ
sở hạ tầng, chính sách giảm nghèo bền vững và xây dựng nông thôn mới, chính
sách lao động việc làm, chính sách bảo vệ và phát triển rừng, chính sách chi trả
dịch vụ môi trƣờng rừng.
2.1.5.2. Xây dựng chiến lược sinh kế
Chiến lƣợc sinh kế là thuật ngữ bao quát dùng để chỉ phạm vi và sự kết
hợp của các hoạt động và sự lựa chọn mà mọi ngƣời thực hiện để đạt đƣợc mục
tiêu sinh kế của họ. Các cá nhân và hộ gia đình nông thôn tích hợp các hoạt động
khác nhau có sẵn cho họ, chứ không phải dựa vào một hoạt động đơn thuần trong
một quá trình đƣợc gọi là "đa dạng hóa" (Ellis, 1998).
Các phƣơng pháp tiếp cận sinh kế bền vững tìm cách phát triển sự hiểu
biết về các yếu tố nằm đằng sau sự lựa chọn chiến lƣợc sinh kế của ngƣời dân và
sau đó để củng cố những khía cạnh tích cực (những yếu tố thúc đẩy sự lựa chọn
và tính linh hoạt) và giảm thiểu những hạn chế hoặc ảnh hƣởng tiêu cực (Ellis et
al., 2003). Sự mở rộng các sự lựa chọn và giá trị là quan trọng bởi vì nó cung cấp
cho con ngƣời cơ hội, sự quyết tâm và linh hoạt để thích ứng theo thời gian. Đó
là khả năng có thể đạt đƣợc bằng cách nâng cao khả năng tiếp cận tài sản của con
ngƣời, xây dựng các chiến lƣợc sinh kế và làm cho các cấu trúc và quá trình biến
đổi chúng thành các kết quả sinh kế nhƣ ngƣời dân mong muốn.
Những nghiên cứu trƣớc đây sử dụng nhiều phƣơng pháp khác nhau để
xây dựng chiến lƣợc sinh kế (Xu et al., 2015). Một cách đơn giản, nó đƣợc chia
thành hai nhóm, nhóm phụ thuộc hoạt động nông nghiệp và nhóm phi nông
nghiệp (Fang et al., 2014). Một số nhóm nghiên cứu sử dụng phƣơng pháp phân
tích cụm (cluster analysis) để xây dựng chiến lƣợc sinh kế thành ba hay bốn
nhóm khác nhau (Bhandari, 2013; Nguyen et al., 2015). Tuy nhiên, một số khác
lại định nghĩa chiến lƣợc sinh kế trên cơ sở cơ cấu nguồn thu nhập của hộ. Từ
đó, chiến lƣợc sinh kế của hộ đƣợc xác định trên cơ sở mức độ phụ thuộc vào
nguồn thu nhập nhƣ nông nghiệp (Xu et al., 2015), rừng (Babulo et al., 2008), và
chăn nuôi (Alary et al., 2014; Douxchamps et al., 2015). Trong nghiên cứu này,
chúng tôi sử dụng cách tiếp cận theo mức độ phụ thuộc vào rừng. Tỷ trọng thu
nhập từ rừng đƣợc dùng để phân loại chiến lƣợc sinh kế thành ba nhóm: phụ
thuộc thấp, phụ thuộc trung bình, và phụ thuộc cao.

17

Bảng 2.1. Chiến lƣợc sinh kế theo mức độ phụ thuộc vào rừng
Biến Định nghĩa
LS1 Phụ thuộc thấp
Tỷ trọng thu nhập từ rừng so với tổng thu nhập của hộ
nhỏ hơn hoặc bằng 20%
LS2
Phụ thuộc trung Tỷ trọng thu nhập từ rừng so với tổng thu nhập của hộ từ
bình hơn 20% tới 40%
LS3 Phụ thuộc cao
Tỷ trọng thu nhập từ rừng so với tổng thu nhập của hộ lớn
hơn 40%
Nguồn: Tổng hợp của tác giả trên cơ sở Babulo et al. (2008); Xu et al. (2015)
Sự tiếp cận của ngƣời dân đến các tài sản khác nhau có lẽ là một sự ảnh
hƣởng lớn đến việc lựa chọn của họ về chiến lƣợc sinh kế (DFID, 1999). Một số
hoạt động chủ yếu nhƣ (i) Kỹ năng đặc biệt hoặc kiến thức chuyên sâu (đòi hỏi
nguồn vốn con ngƣời ở mức cao); (ii) Đầu tƣ vốn (tài chính) hoặc cơ sở vật chất,
hạ tầng tốt cho việc vận chuyển hàng hóa (vốn vật chất); (iii) Sử dụng một loại,
mức độ nguồn vốn tự nhiên nhất định làm cơ sở cho sản xuất; (iv) Tiếp cận một
nhóm ngƣời nhất định thông qua các kết nối xã hội hiện có (vốn xã hội). Các
hoạt động sinh kế khác nhau có những yêu cầu khác nhau, nhƣng nguyên tắc
chung là những ngƣời có nhiều tài sản sẽ có nhiều khả năng lựa chọn đƣợc
những chiến lƣợc sinh kế tích cực. Họ sẽ đƣợc lựa chọn từ một loạt phƣơng án,
chiến lƣợc để tối ƣu hóa sinh kế chứ không phải bị ép buộc vào bất kỳ chiến
lƣợc nào đó. Khung sinh kế bền vững là một mô hình tìm kiếm để điều tra
nguyên nhân khác nhau của nghèo đói và cách tốt nhất để giảm bớt nó. Nó cung
cấp một nền tảng để phân tích các nguồn vốn sinh kế của ngƣời nghèo, hoàn
cảnh dễ bị tổn thƣơng và các chính sách, thể chế, quy trình, cùng với nhau, ảnh
hƣởng đến chiến lƣợc sinh kế để đạt đƣợc kết quả sinh kế.
2.1.5.3. Hoạt động phát triển sinh kế
Để triển khai chiến lƣợc sinh kế đã xác định, ngƣời dân cần thực hiện các
hoạt động phát triển sinh kế và từ đó đem đến các kết quả phát triển sinh kế khác
nhau. Trong luận án này, hoạt động phát triển sinh kế của ngƣời dân đƣợc tập
trung phân tích và đánh giá.
Hoạt động phát triển sinh kế của ngƣời dân sẽ đƣợc tập trung phân tích
một cách chi tiết từ tổng quan tới các hoạt động sinh kế tạo ra các nguồn thu
nhập cho hộ dân. Năm nguồn thu nhập của hộ dân tƣơng ứng với năm hoạt động
sinh kế bao gồm hoạt động trồng trọt, chăn nuôi, rừng, phi nông lâm

18

nghiệp, và hoạt động khác. Các hoạt động sinh kế đƣợc phân tích sự chuyển biến
theo thời gian trên các khía cạnh nhƣ phƣơng thức sản xuất/canh tác, kỹ thuật sử
dụng, năng suất của các hoạt động sinh kế (Nguyễn Thị Tám, 2016; Nguyễn Thị
Thu Hà, 2013).
Đồng thời, sự phối kết hợp giữa các hoạt động tạo ra các mô hình sinh kế
cũng đƣợc phân tích và làm sáng tỏ. Các mô hình bao gồm trồng trọt - rừng,
trồng trọt - chăn nuôi, trồng trọt - chăn nuôi - rừng, trồng trọt - chăn nuôi - phi
nông lâm nghiệp, trồng trọt - chăn nuôi - rừng - phi nông lâm nghiệp, trồng trọt -
chăn nuôi - rừng - hoạt động khác, và trồng trọt - chăn nuôi - rừng - phi nông lâm
nghiệp - hoạt động khác. Các mô hình này đƣợc phân tích, so sánh theo các
nhóm chiến lƣợc sinh kế của hộ.
2.1.5.4. Phát triển kết quả sinh kế
Kết quả sinh kế là sản phẩm của chiến lƣợc sinh kế, chẳng hạn nhƣ cải
thiện thu nhập, giảm nghèo đói, cải thiện mối quan hệ xã hội, nâng cao chất
lƣợng môi trƣờng sống (Kollmair and Gamper, 2002). Những kết quả hoặc có
thể bền vững hay không bền vững (De et al., 2002). Có thể thấy rằng, các ý
tƣởng quan trọng liên quan đến các hợp phần trong khung sinh kế bền vững
không chỉ đơn thuần tập trung hoàn toàn vào việc tối đa hóa thu nhập mà còn
đảm bảo sự bền vững ở yếu tố xã hội và mội trƣờng (DFID, 1999).
Nhiều tác giả trong nghiên cứu của mình dùng thuật ngữ mục tiêu kinh tế.
Tuy nhiên, theo DFID thì trong khung phân tích, các thuật ngữ 'kết quả' đƣợc ƣu
tiên sử dụng hơn so với 'mục tiêu' vì hai lý do chính. Thứ nhất, tính bền vững: Các
khung phân tích đƣa ra định hƣớng về sinh kế và cố gắng để thúc đẩy sự tác động
giữ các bên. Sử dụng thuật ngữ 'mục tiêu' sẽ đặt ra câu hỏi về các mục tiêu cụ thể,
trong khi thuật ngữ' kết quả 'là phù hợp hơn và khuyến khích chúng ta tập trung vào
những gì đang thực sự xảy ra; Thứ hai, thành tựu về định hƣớng: Khung không chỉ
là một công cụ phân tích, nó đƣợc thiết kế để cung cấp cơ sở cho những hành động.
Các mục tiêu chỉ là một cách mô tả trong khi kết quả tập trung sự chú ý vào những
thành tựu, sự phát triển của các chỉ số và tiến bộ trong phát triển bền vững.
2.1.5.5. Đánh giá tính bền vững trong phát triển sinh kế
Phát triển kết quả sinh kế bền vững cần đảm bảo sự ổn định và tăng
trƣởng (lâu bền về thời gian) của các kết quả sinh kế ở các khía cạnh bao gồm
kinh tế, xã hội, và môi trƣờng. Cả ba khía cạnh này cần đƣợc phản ánh tổng hợp
trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa sự lâu bền và tính ổn định. Trong đó, sự

19

Luận Văn Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Người Dân Phụ Thuộc Vào Rừng Ở Bắc Kạn.doc

Luận Văn Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Người Dân Phụ Thuộc Vào Rừng Ở Bắc Kạn.doc

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Luận Văn Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Người Dân Phụ Thuộc Vào Rừng Ở Bắc Kạn.doc

Similar to Luận Văn Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Người Dân Phụ Thuộc Vào Rừng Ở Bắc Kạn.doc (16)

More from tcoco3199

More from tcoco3199 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (12)

Luận Văn Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Người Dân Phụ Thuộc Vào Rừng Ở Bắc Kạn.doc