Luận Văn Liên Kết Trong Sản Xuất Và Chế Biến Tôm Thương Phẩm Ở Tỉnh Cà Mau.doc

Nhận viết đề tài trọn gói – ZL: 0934 573 149 – Luanvantot.com
TẢI TÀI LIỆU KẾT BẠN ZALO : 0934 573 149
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
PHÙNG GIANG H ẢI
LIÊN KẾT TRONG SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN
TÔM THƯƠNG PHẨM Ở TỈNH CÀ MAU
LUẬN ÁN TI ẾN SĨ
NHÀ XU ẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHI ỆP - 2015

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
PHÙNG GIANG H ẢI
LIÊN KẾT TRONG SẢN XUẤT VÀ CHẾ BIẾN
TÔM THƯƠNG PHẨM Ở TỈNH CÀ MAU
CHUYÊN NGANH: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
Mãsố: 62 62 01 15
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. PHẠM BẢO DƯƠNG
2. TS. NGUYỄN THỊ DƯƠNG NGA
HÀ N ỘI, NĂM 2015

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên c ứu của riêng tôi, các k ết quả
nghiên cứu được trình bày trong luận án này là trung th ực, khách quan và chưa từng
dùng b ảo vệ để lấy bất kỳ học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm
ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án đều được chỉ rõ ngu ồn gốc.
Hà N ội, ngày tháng năm 2015
Tác gi ả luận án
Phùng Giang H ải

i

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình học tập và thực hiện luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ tận
tình và lời chỉ bảo chân tình của tập thể và cá nhân, các cơ quan trong và ngoài Học
viện Nông nghi ệp Việt Nam.
Trước tiên, tôi xin được cảm ơn sâu sắc PGS.TS. Phạm Bảo Dương và TS.
Nguyễn Thị Dương Nga là những thầy, cô giáo đã trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ tôi v ề
mọi mặt để hoàn thành luận án tiến sĩ này.
Tôi xin chân thành c ảm ơn Ban Giám đốc Học viện Nông nghi ệp Việt Nam, Ban
Chủ nhiệm Khoa Kinh tế và Phát tri ển nông thôn, t ập thể giáo viên và cán b ộ Khoa Kinh
tế và Phát tri ển nông thôn, các th ầy, cô giáo thu ộc Bộ môn Kinh tế Nông nghi ệp và
Chính sách đã giúp đỡ để tôi có th ể hoàn thành quá trình học tập và thực hiện luận án.
Tôi trân tr ọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của các Cục, Vụ, Viện thuộc Bộ
Nông nghi ệp và Phát tri ển nông thôn và những đồng nghiệp thuộc Sở Nô ng nghiệp và
Phát triển nông thôn Cà Mau đã tạo điều kiện cho tôi thu th ập số liệu và những thông tin
cần thiết phục vụ cho việc nghiên cứu và hoàn thành Lu ận án.
Tôi c ũng xin bày tỏ sự cảm ơn đối với gia đình, bạn bè, đồng nghiệp của tôi đã
phối hợp, cộng tác, cùng động viên, chia sẻ những khó khăn về tinh thần, vật chất với
tôi trong th ời gian qua. Sự động viên ấy chính những điều đó đã tạo cho tôi ni ềm tin và
sức mạnh vượt qua mọi khó khăn hoàn thành tốt luận án tiến sĩ như hiện nay.
Tôi xin trân tr ọng cảm ơn!
Tác gi ả Luận án
Phùng Giang H ải

ii

MỤC LỤC
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn ii
Mục lục iii
Danh mục chữ viết tắt vi
Danh mục bảng vii
Danh mục hình viii
Danh mục hộp ix
Trích yếu luận án x
Thesis abstract xii
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1
1.1 Tính cấp thiết của đề tài 1
1.2 Mục tiêu nghiên c ứu của đề tài 3
1.3 Phạm vi nghiên cứu 4
1.4 Những đóng góp mới của đề tài 4
1.5 Ý ngh ĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 5
PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LI ỆU 6
2.1 Cơ sở lí luận về liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm 6
2.1.1 Khái niệm, bản chất, hình thức và vai trò 6
2.1.2 Tính hiệu quả, hiệu lực và bền vững 21
2.2 Cơ sở thực tiễn về liên kết trong sản xuất và chế biến tôm 24
2.2.1 Tổng quan các bài h ọc kinh nghiệm về phát triển liên kết trong sản xuất
và chế biến tôm 24
2.2.2 Bài học rút ra 30
2.3 Tóm t ắt 32
PHẦN 3. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 34
3.1 Địa điểm nghiên cứu 34
3.2 Thời gian nghiên cứu 36
3.3 Đối tượng nghiên cứu 37
3.4 Nội dung nghiên cứu 37

iii

3.4.1 Thực trạng liên kết ngang 37
3.4.2 Thực trạng liên kết dọc 37
3.4.3 Hiệu quả của liên kết 38
3.4.4 Yếu tố ảnh hưởng đến liên kết 38
3.5 Phương pháp nghiên cứu 46
3.5.1 Phương pháp tiếp cận 46
3.5.2 hương pháp thu thập số liệu 48
3.5.3 Phương pháp phân tích thông tin, số liệu 49
3.5.4 Hệ thống chỉ tiêu nghiên c ứu 53
3.6 Tóm t ắt 57
PHẦN 4. KẾT QUẢ VÀ TH ẢO LUẬN 58
4.1 Trình bày kết quả 58
4.1.1 Đặc điểm về liên kết ngang trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm
ở Cà Mau 58
4.1.2 Quyền lợi và nghĩa vụ trong liên kết ngang trong sản xuất và chế biến
tôm thương phẩm ở Cà Mau 60
4.1.3 Hiệu quả của liên kết ngang trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm
ở Cà Mau 63
4.1.4 Đặc điểm về liên kết dọc trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở
Cà Mau 66
4.1.5 Quyền lợi và nghĩa vụ trong liên kết dọc trong sản xuất và chế biến tôm
thương phẩm ở Cà Mau 67
4.1.6 Kết quả liên của kết dọc trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở
Cà Mau 68
4.1.7 Mức độ thực thi của liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm
ở Cà Mau 69
4.1.8 Hiệu quả của liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở Cà Mau 72
4.1.9 Ảnh hưởng của yếu tố cơ chế chính sách đến phát triển liên kết trong sản
xuất và chế biến tôm 74
4.1.10 Ảnh hưởng của yếu tố đầu tư công đến phát triển liên kết trong sản xuất

iv

4.1.11 Ảnh hưởng của yếu tố dịch vụ công đến phát triển liên kết trong sản xuất
4.1.12 Các yếu tố ảnh hưởng đến liên kết ngang giữa những người nuôi tôm ở
Cà Mau 85
4.1.13 Các yếu tố ảnh hưởng đến liên kết dọc giữa người nuôi tôm và doanh
nghiệp chế biến tôm ở Cà Mau 93
4.1.14 Giải pháp tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương
phẩm ở tỉnh Cà Mau 103
4.2 Thảo luận 128
4.2.1 Các phát hi ện chính của đề tài 128
4.2.2 So sánh với kết quả nghiên cứu đã công b ố 129
4.2.3 Kết quả và ý ngh ĩa của đề tài 129
4.2.4 Hạn chế của đề tài 130
PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ KI ẾN NGHỊ 132
5.1 Kết luận 132
5.2 Kiến nghị 134
Danh mục các công trình đã công b ố liên quan đến luận án 135
Tài liệu tham khảo 136
Phụ lục 140

v

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
ADB Ngân hàng Phát tri ển châu Á
CASEP Hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Cà Mau
CSHT Cơ sở hạ tầng
GTSX Giá trị sản xuất
KHCN Khoa học công ngh ệ
HTX Hợp tác xã
NHTM Ngân hàng thương mại
NN&PTNT Nông nghi ệp và phát tri ển nông thôn
TBKT Tiến bộ kĩ thuật
UBND Ủy ban nhân dân
VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm
VASEP Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam
WCED Ủy ban Môi trường và Phát tri ển Thế giới

vi

DANH MỤC BẢNG
STT Tên bảng Trang
3.1 Sản lượng và công su ất chế biến tôm ở Cà Mau 34
3.2 Diện tích và sản lượng nuôi tôm các huy ện thị tại Cà Mau 2012 36
3.3 Phân bố mẫu khảo sát 49
4.1 Thông tin chung v ề các hợp tác xã và t ổ hợp tác nuôi tôm 60
4.2 Hiện trạng các HTX nuôi tôm t ại Cà Mau 62
4.3 Hiệu quả sử dụng giống và thức ăn của HTX so với sản xuất cá thể 63
4.4 Hiệu quả sử dụng thuốc và hóa ch ất của các HTX so với nuôi tôm cá thể 64
4.5 Hiệu quả về sử dụng lao động của các HTX so với sản xuất cá thể 64
4.6 Hiệu quả về sử dụng CSHT, quản lí dịch bệnh và tiêu th ụ sản phẩm của
các HTX so với sản xuất cá thể 65
4.7 Các loại hình liên kết dọc 66
4.8 Các nội dung liên kết dọc 67
4.9 Lợi ích đạt được khi tham gia liên kết 68
4.10 Tình hình thực hiện hợp đồng liên kết trong nuôi tôm ở Cà Mau 69
4.11 Hình thức thể hiện liên kết 70
4.12 So sánh hiệu quả giữa nuôi tôm có và không có liên k ết 72
4.13 Vốn đầu tư của tỉnh Cà Mau giai đoạn 2010-2012 80
4.14 Khối lượng đầu tư cho thủy lợi ở Cà Mau giai đoạn 2005-2010 81
4.15 Hiệu quả sản xuất theo liên kết ngang so với sản xuất cá thể 89
4.16 Các yếu tố khác có tác động đến hiệu quả của liên kết ngang 90
4.17 Hiện trạng các cơ sở hạ tầng chính 94
4.18 Chi phí sản xuất bình quân/ha 96
4.19 Quy mô s ản xuất 98

vii

DANH MỤC HÌNH
STT Tên hình Trang
2.1 Liên kết ngang giữa những người nuôi tôm 9
2.2 Liên kết ngang giữa các doanh nghiệp chế biến 10
2.3 Liên kết nội bộ giữa các công đoạn trong doanh nghiệp chế biến 13
2.4 Liên kết trực tiếp giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm 14
2.5 Liên kết gián tiếp giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm 15
3.1 Bản đồ tỉnh Cà Mau 34
3.2 Khung phân tích về liên kết trong sản xuất và chế biến tôm t hương phẩm
ở Cà Mau 47
4.1 Sơ đồ liên kết ngang giữa các doanh nghiệp chế biến ở Cà Mau 58
4.2 Sơ đồ liên kết ngang thành các h ợp tác xã nuôi tôm ở Cà Mau 59
4.3 Đất đai và quy hoạch 86
4.4 Quyền lợi khi tham gia các liên k ết ngang của người nuôi tôm 87
4.5 Nghĩa vụ khi tham gia các liên k ết ngang của người nuôi tôm 88
4.6 Mức độ thực thi của liên kết ngang 92
4.7 Vi phạm và xử lí vi phạm trong liên kết ngang 93
4.8 Hình thức thể hiện các hợp đồng liên kết 100
4.9 Cách thức giải quyết các vi phạm hợp đồng liên kết 100

viii

DANH MỤC HỘP
STT Tên hộp Trang
4.1 Liên kết ngang giữa các doanh nghiệp lỏng lẻo 58
4.2 Thiếu khung pháp lí về liên kết 61
4.3 Thiếu minh bạch nên liên k ết thiếu bền vững 61
4.4 Thiếu khung pháp lí về liên kết 74
4.5 Thiếu cơ chế đảm bảo thực hiện quy hoạch 75
4.6 Quy hoạch còn nhi ều bất cập 77
4.7 CSHT có ảnh hưởng lớn đến phát triển liên kết 79
4.8 Cần có vai trò c ủa Nhà nước trong phát triển cơ sở hạ tầng 80
4.9 Thủy lợi có tác động lớn đối với hiệu quả sản xuất tôm 82
4.10 Chuyển giao TBKT còn h ạn chế 83

ix

TRÍCH YẾU LUẬN ÁN
1. Tóm t ắt
- Tên tác gi ả: Phùng Giang H ải
- Tên Luận án: Liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở
tỉnh Cà Mau
- Chuyên ngành: Kinh t ế nông nghi ệp
- Mã số: 62 62 01 15
- Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghi ệp Việt Nam
2. Nội dung bản trích yếu
- Mục đích nghiên cứu của Luận án: nhằm đề xuất các giải pháp tăng cường liên
kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở tỉnh Cà Mau.
- Các phương pháp nghiên cứu đã sử dụng:
+ Nghiên cứu tiếp cận theo loại liên kết (dọc và ngang) nhằm nghiên cứu
các mô hình liên k ết giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm.
+ Nghiên cứu tiếp cận theo kinh tế thể chế nhằm phân tích rõ quan hệ lợi
ích và nghĩa vụ của các bên trong liên k ết
+ Số liệu đã công b ố và số liệu mới được thu thập từ các cơ quan quản lí
nhà nước, các cơ quan nghiên cứu và khảo sát thực địa tại địa bàn tỉnh Cà Mau
+ Các phương pháp phân tích thống kê mô t ả, phân tổ so sánh, kiểm định
và ước lượng mô hình toán đã được sử dụng để phân tích các số liệu thu thập
được.
- Các kết quả, phát hiện chính và kết luận:
+ Về lí luận, bản chất của liên kết trong sản xuất và chế biến tôm không
khác nhiều so với các liên k ết khác trong ngành nông nghi ệp. Tuy nhiên, do các
đặc trưng về kinh tế kĩ thuật của “con tôm” với giá trị cao, mức độ nhạy cảm với
dịch bệnh lớn, yêu cầu về mặt bằng sản xuất phức tạp… nên liên kết trong sản
xuất và chế biến tôm bao g ồm thêm một số điều kiện đặc thù. C ụ thể:
 Diện tích nuôi tôm phải đủ lớn;
x

 Vị trí của các ao nuôi tôm cần ở gần nhau;

 Hình thức thể hiện các liên kết này cần được pháp lí hóa ở mức độ cao;

 Doanh nghiệp chế biến phải đóng vai trò trung tâm trong liên k ết;

 Quyền lợi và trách nhi ệm cần được cân đối một cách hợp lí;

 Vai trò của Nhà nước cần được duy trì một cách thường xuyên và hiệu quả.

+ Về thực tiễn, luận án đã xác định diện tích nhỏ lẻ, manh mún là m ột
trong những yếu tố quan trọng cản trở sự phát triển của các liên k ết và do vậy
ảnh hưởng của quy hoạch đối với sự phát triển của các liên k ết cũng đáng kể
hơn. Về CSHT, giao thông mặc dù không có ý ngh ĩa thống kê nhưng vẫn cho
thấy tác động thuận chiều đối với khả năng tăng cường liên kết trong nuôi và ch ế
biến tôm. Khung pháp lí có tác động lớn nhưng theo xu hướng tiêu cực đối với sự
hình thành và phát triển của các loại hình liên kết do sự lỏng lẻo trong các quy
định và hiệu quả xử lí vi phạm thấp. Người nuôi tôm không liên k ết có m ức chi
phí cao hơn đáng kể so với chi phí của những người nuôi tôm có liên k ết. Kích
cỡ tôm bình quân thu hoạch từ khu vực nuôi có liên k ết lớn hơn so với khu vực
nuôi không liên k ết. Tóm l ại, các yếu tố chi phí thấp hơn, chất lượng tôm thu
hoạch cao hơn và giá bán tốt hơn là những yếu tố chủ chốt thu hút s ự tham gia
vào các liên k ết đối với những người nuôi tôm thương phẩm ở Cà Mau.
Về giải pháp tăng cường liên kết, tập trung vào i) giải pháp về chính sách;
ii) giải pháp về đầu tư công và dịch vụ công; iii) gi ải pháp riêng cho tăng cường
liên kết ngang; iv) giải pháp riêng cho tăng cường liên kết dọc và v) giải pháp
khác (phòng ch ống rủi ro, đẩy mạnh áp dụng TBKT…) để hỗ trợ tăng cường liên
kết trong sản xuất và chế biến tôm ở Cà Mau.

xi

THESIS ABSTRACT
1. Summary
- Author: Phung Giang Hai
- Thesis title: Linkages in commercial shrimp production and processing
in Ca Mau province
- Speciality: Agricultural economics
- Code: 62 62 01 15
- Name of education institution: Vietnam Agriculture Academy
2. Contents
- Objectives of Thesis: to propose solutions for strengthening linkages between
production and processing stages of commercial shrimp in Ca Mau province
- Methodology:
+ Type of linkage (vertical and horizontal linkages) approach to analyse
the details of linkages between shrimp processing enterprises and farmer.
+ Institutional economics approach to analyze the relationships of benefits
and duties inside inkages.
+ Data is collected from gorvernmental offices, research bodies and field
survey at Ca Mau province.
+ Description analysis and quatitative analysis are all used in the thesis.
- Key findings:
+ On theoretical side, the shrimp production areas have to be large enough
(average areas of aquaculture in linkages with enterprises are all 3 ha, at least) to
directly link to the processing enterprises. In the horizontal linkage, the position
of ponds has to be closed to facilitate the seasonal calendar and infrastructure
development. The formulation of linkage should be a contract which is ensured
by the Authority to confirm its effectiveness. In the structure of vertical linkage,
enterprises are always a key factor to ensure the right direction for the whole
linkage.
+ On practical side, analysis results show that the small scale and scattered
characteristics of shrimp production areas are the key constrains with linkage

xii

development. So, impacts of planning to the development of linkages is also
stronger. About the infrastructure, transportation is not significant but is quite fit
with the reality when showing a supported impact to possibility of linkage
development. Legal framework has big impacts but following a negative way to
the establishment and development of linkages due to the lack and
ineffectiveness of regulations. Production cost of the shrimp farmer with linkages
is quite lower than of shrimp farmer without linkages. Size of harvested shrimp
from shrimp production areas with linkages is much bigger than shrimp size of
production areas without linkages. In brief, lower production cost, size of
harvested shrimp and higher price of shrimp are main factors supporting linkage
development in shrimp production of Ca Mau province.
+ On the solutions to strengthen linkage, it is specially focus on the
measures to develop the horizontal linkage to making bases for vertical linkages’
development. Besides, the measure of legal supports should be an emphasized to
ensure legality of the linkages.

xiii

PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Ngành tôm c ủa Việt Nam đã và vẫn đang tiếp tục gặt hái được nhiều thành
công đáng kể, đóng góp không nh ỏ cho sự phát triển chung của đất nước (Tổng cục
Thủy sản, 2012). Tuy nhiên, ngành này hiện cũng đang phải đối mặt với nhiều vấn
đề nghiêm trọng, trong đó vấn đề cấp thiết nhất trong trước mắt cũng như dài hạn là
phải đảm bảo khả năng cung cấp tôm nguyên li ệu ổn định, có ch ất lượng cao cho
chế biến. Số liệu thống kê của tỉnh Cà Mau - tỉnh có ngh ề nuôi tôm l ớn hàng đầu
Việt Nam, nguồn tôm nguyên li ệu vào thời điểm chính vụ cũng chỉ đáp ứng tối đa
60% công suất các nhà máy ch ế biến trong tỉnh (Hội Chế biến và Xuất khẩu thủy
sản Cà Mau - CASEP, 2013). Nguyên nhân được xác định là
do phần lớn các diện tích nuôi tôm h iện nay vẫn phát triển tự phát, manh mún v
ới cơ sở hạ tầng (CSHT) ít được đầu tư bài bản, quy trình nuôi không th ống nhất
nên dịch bệnh nhiều, chất lượng tôm th ấp.
Bên cạnh đó, sự thiếu kết nối giữa khu vực chế biến và khu vực sản xuất
nguyên liệu trong ngành tôm cũng góp phần tạo nên sự mất cân đối nghiêm trọng
về cung cầu giữa 2 khu vực này. Vùng đồng bằng sông C ửu Long hiện có 206
nhà máy ch ế biến thủy sản, chủ yếu là chế biến cá tra và tôm, v ới tổng công su ất
chế biến hơn 1,1 triệu tấn/năm (Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản, 2011). Tuy
nhiên, sự phát triển quá nhanh số lượng các nhà máy ch ế biến trong khi nguồn
nguyên liệu có h ạn và ngày càng b ị hạn chế do sự gia tăng các rủi ro từ thiên
nhiên, dịch bệnh… khiến cho các nhà máy ch ế biến ngày càng lâm và o cảnh
thiếu nguyên liệu triền miên. Tại Cà Mau, năm 2013 sản lượng chế biến của toàn
tỉnh Cà Mau là kho ảng 85 ngàn tấn tương đương với 40% tổng công su ất thiết
kế của các nhà máy ch ế biến tại Cà Mau (CASEP, 2014). Điều này cho thấy sự
bất cập trong nhiều khâu đã dẫn đến tình trạng phát triển tự phát của cả về cung
cấp nguyên liệu và chế biến, đe dọa đến tính bền vững của cả chuỗi sản phẩm với
tình trạng “khát nguyên liệu” thường xuyên. Mặt khác, thiếu liên kết còn t ạo ra
khoảng trống lớn trong giám sát ch ất lượng nguyên liệu đưa vào chế biến - theo
thống kê, chỉ trong 10 tháng đầu năm 2014, các doanh nghiệp chế biến tôm c ủa
Cà Mau đã phải bị trả lại hơn 1,1 ngàn tấn sản phẩm do vi phạm các quy định về

1

dư lượng kháng sinh, ước tính thiệt hại khoảng 12,3 triệu USD (UBND tỉnh Cà
Mau, 2014). Tuy nhiên, con số thiệt hại này mới chỉ là bề nổi của tảng băng vì
những thiệt hại về uy tín của sản phẩm tôm Vi ệt Nam cộng với những chi phí
phát sinh do tỷ lệ tôm Vi ệt Nam bị đưa vào kiểm nghiệm trước khi nhập khẩu
tăng lên (có th ời gian 100% sản phẩm tôm Vi ệt Nam phải bị kiểm soát về dư
lượng kháng sinh khi nhập khẩu vào Nhật Bản) sẽ còn l ớn hơn gấp nhiều lần -
hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu USD.
Trong khi thiếu liên kết giữa khâu chế biến với khâu nuôi tôm là m ột
trong những nguyên nhân chính gây mất cân đối cung cầu thì thiếu liên kết giữa
những người nuôi tôm c ũng làm mất đi khả năng tạo ra được một lượng cung
tôm đủ lớn và ổn định, đủ tiêu chuẩn chất lượng. Tính đến hết năm 2013, toàn
tỉnh Cà Mau có hơn 266 ngàn ha nuôi tôm, ch ủ yếu theo hình thức quảng canh
và mô hình tổ chức sản xuất chính là các hộ gia đình cá thể (Sở NN&PTNT Cà
Mau, 2013). Chính hình thức sản xuất này đã tạo nên tính manh mún, nhỏ lẻ và
phân tán c ủa hoạt động sản xuất, dẫn đến khả năng phát triển CSHT đồng bộ và
hiệu quả là rất thấp ảnh hưởng lớn đến sản lượng tôm nuôi do năng suất thấp và
rủi ro cao - năng suất bình quân tôm nuôi c ủa vùng Cà Mau năm 2013 chỉ đạt
khoảng 500 kg/ha (UBND tỉnh Cà Mau, 2013).
Thời gian gần đây, nhiều nỗ lực của Chính phủ nhằm khuyến khích, thúc
đẩy tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến, tiêu thụ nông s ản vẫn chưa
thực sự đi vào cuộc sống. Một trong những nguyên nhân chính làm cho liên kết
chưa phát triển được là do thiếu sự rõ ràng trong vi ệc xác định “quyền, lợi và
trách nhiệm của người tham gia liên kết - tức là phải có l ợi mới làm, có quy ền
mới làm được và phải gắn với trách nhiệm mới thành công” (Hà Xuân Thông,
2010). Quyết định số 80/2002/QĐ-TTg ngày 24 tháng 06 năm 2002 của Thủ
tướng Chính phủ là bước đột phá theo hướng hình thành liên kết 4 nhà tuy nhiên
Quyết định này lại chỉ “khuyến khích” các doanh nghiệp kí hợp đồng tiêu thụ sản
phẩm với người sản xuất chứ không yêu c ầu bắt buộc nên đã dẫn tới nhiều sai
lệch trong quá trình thực hiện, làm giảm tác dụng của Quyết định. Báo cáo t ổng
kết 5 năm thực hiện Quyết định số 80/2002/QĐ-TTg của Bộ NN&PTNT đã chỉ
ra rằng nhiều địa phương mặc dù đã triển khai mô hình liên kết 4 nhà nhưng thực
chất chỉ là những mối quan hệ lỏng lẻo giữa doanh nghiệp và nông dân và chính
việc ký k ết hợp đồng chỉ là khuyến khích, không bắt buộc nên trách nhiệm giữa
các bên không có s ự ràng buộc chặt chẽ làm nảy sinh một số bất cập

2

và khó khăn trong việc triển khai việc liên kết, mặc dù ai c ũng biết việc kí kết
hợp đồng là có lợi cho cả các bên .
Đã có nhi ều nghiên cứu về phát triển liên kết trong sản xuất và chế biến
nông s ản bao gồm cả ngành sản xuất và chế biến tôm. Trong đó, đặc biệt phải kể
đến nghiên cứu “Phân tích chuỗi giá trị tôm sú ở đồng bằng sông C ửu Long” của
tác giả Lê Xuân Sinh và cộng sự năm 2010 đã đề xuất một số giải pháp liên quan
đến tăng cường năng lực và vai trò cho t ừng tác nhân trong chuỗi để hỗ trợ phát
triển liên kết chuỗi. Nghiên cứu “Liên kết nông dân trong ngành tôm ở đồng bằng
sông C ửu Long” của tác giả Hồ Thị Minh Hợp năm 2012 đã kiến nghị một số giải
pháp liên quan đến quy hoạch, dự báo, phát triển tổ chức nông dân… nhằm hỗ trợ
phát triển liên kết trong ngành này. Nghiên c ứu “Phân tích chuỗi giá trị trong sản
xuất, chế biến và tiêu th ụ cá tra, tôm sú” của tác giả Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự
năm 2012 cũng tiếp cận sâu về các vấn đề liên kết trong ngành tôm ở đồng bằng
sông C ửu Long. Tuy nhiên, đến nay chưa có một nghiên cứu nào cụ thể và toàn di
ện về phát triển liên kết theo cả chiều ngang và dọc trong sản xuất và chế biến tôm ở
Cà Mau - địa bàn cung cấp đến hơn 30% cả về sản lượng và diện tích nuôi tôm nước
lợ của cả nước. Các kết quả nghiên cứu trước đây chưa chỉ rõ và phân tích được về
các yếu tố ảnh hưởng để có thể xây dựng các giải pháp tăng cường liên kết trong
lĩnh vực này một cách hiệu quả và bền vững.
Trong bối cảnh như vậy, đề tài luận án là rất cần thiết và cấp bách nhằm
đề xuất các giải pháp tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến tôm ở tỉnh
Cà Mau và góp ph ần xây dựng cơ sở khoa học đề xuất các giải pháp, chính sách
hỗ trợ phát triển bền vững cả ngành sản xuất, chế biến và xuất khẩu tôm Việt
Nam.
1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN C ỨU CỦA ĐỀ TÀI
1.2.1. Mục tiêu tổng quát
Nghiên cứu nhằm đề xuất các giải pháp tăng cường liên kết trong sản xuất
và chế biến tôm thương phẩm ở tỉnh Cà Mau.
1.2.2. Mục tiêu cụ thể
 Hệ thống hóa và phát tri ển hệ thống lý luận và thực tiễn về liên kết
trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm;
 Đánh giá được thực trạng liên kết trong sản xuất và chế biến tôm
thương phẩm ở Cà Mau;

3

 Đề xuất giải pháp tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến tôm
thương phẩm ở Cà Mau.
1.3. PHẠM VI NGHIÊN C ỨU
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu
 Các chính sách về liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm;

 Các vấn đề lý luận và thực tiễn trong liên kết trong sản xuất và chế
biến tôm thương phẩm;
 Các tác nhân tham gia liên k ết trong ngành tôm thương phẩm.
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian: Nghiên cứu chỉ tập trung trong địa bàn tỉnh Cà Mau - tỉnh
đứng đầu về nuôi tôm của cả nước.
Về thời gian: Các số liệu thống kê thứ cấp được thu thập trong khoảng
thời gian 5 năm từ 2008-2013 và thu thập số liệu sơ cấp tại thời điểm năm 2014.
Về đối tượng: Nghiên cứu chỉ tập trung vào tôm thương phẩm (tôm làm nguyên
liệu chế biến hoặc tiêu dùng), tôm gi ống không thuộc phạm vi nghiên cứu này.
Về nội dung: Nghiên cứu sẽ chỉ tập trung phân tích, đánh giá về các liên kết
theo chiều ngang giữa những người nuôi tôm, giữa các doanh nghiệp chế biến và
liên kết theo chiều dọc giữa người nuôi và doanh nghiệp chế biến tôm ở Cà Mau.
Nghiên cứu sẽ chỉ tập trung vào đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường liên
kết giữa sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở Cà Mau. Các gi ải pháp nhằm phát
triển ngành hàng tôm nói chung không thu ộc phạm vi nghiên cứu này.
1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI
Về lí luận, luận án đã xác định bản chất của liên kết trong sản xuất và chế
biến tôm thương phẩm không khác nhiều so với các liên kết khác trong nông nghiệp.
Tuy nhiên, do đặc trưng của “con tôm” là đối tượng sản xuất có giá tr ị cao, độ nhạy
cảm với dịch bệnh lớn, yêu cầu về mặt bằng sản xuất phức tạp… nên liên k ết trong
sản xuất và chế biến cần có thêm một số điều kiện: i) Diện tích nuôi tôm ph ải đủ
lớn để tham gia liên kết dọc trực tiếp với các doanh nghiệp chế biến; ii) Vị trí các ao
nuôi tôm phải gần nhau để có thể tham gia liên kết ngang;
iii) Nhà nước phải có vai trò th ường xuyên và quan tr ọng (chứng thực, trọng
tài, hỗ trợ…) để đảm bảo các hợp đồng liên kết luôn có hiệu lực và hỗ trợ kịp
thời cho các liên k ết trong trường hợp cần thiết.

4

Về thực tiễn, luận án đã xác định diện tích nhỏ lẻ, manh mún là m ột trong
những yếu tố quan trọng cản trở sự phát triển của các liên k ết và do vậy ảnh
hưởng của quy hoạch đối với sự phát triển của các liên k ết cũng đáng kể hơn. Về
CSHT, giao thông mặc dù không c ó ý ngh ĩa thống kê nhưng vẫn cho thấy tác
động thuận chiều đối với khả năng tăng cường liên kết trong nuôi và ch ế biến
tôm . Khung pháp lí có tác động lớn nhưng theo xu hướng tiêu cực đối với sự
hình thành và phát triển của các loại hình liên kết do sự lỏng lẻo trong các quy
định và hiệu quả xử lí vi phạm thấp. Người nuôi tôm không liên k ết có m ức chi
phí cao hơn đáng kể so với chi phí của những người nuôi tôm có liên k ết. Kích
cỡ tôm bình quân thu hoạch từ khu vực nuôi có liên k ết lớn hơn so với khu vực
nuô i không liên k ết. Tóm lại, các yếu tố chi phí thấp hơn, chất lượng tôm thu
hoạch cao hơn và giá bán tốt hơn là những yếu tố chủ chốt thu hút s ự tham gia
vào các liên k ết đối với những người nuôi tôm thương phẩm ở Cà Mau.
1.5. Ý NGH ĨA KHOA HỌC VÀ TH ỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
Các phát hiện mới của đề tài sẽ giúp bổ sung lý thuyết về tổ chức liên kết
trong ngành tôm ở Việt Nam nói chung và Cà Mau nói riêng v ới vai trò c ủa
điều kiện tự nhiên, nguồn lực và yếu tố thể chế. Điều này sẽ giúp giải quyết dần
tính tự phát của các liên k ết trong thời gian qua đồng thời hỗ trợ quy chuẩn hóa
quá trình hình thành và vận hành các liên k ết. Các kết luận của đề tài cũng sẽ
giúp đề xuất nhiều giải pháp để tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến
tôm nói chung, góp ph ần giải quyết tình trạng thiếu tôm nguyên liệu trầm trọng
hiện nay và ổn định nguồn cung tôm nguyên liệu trong dài hạn phục vụ chế biến.

5

PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LI ỆU
2.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ LIÊN K ẾT TRONG SẢN XUẤT VÀ CH Ế BIẾN
TÔM THƯƠNG PHẨM
2.1.1. Khái ni ệm, bản chất, hình thức và vai trò
Về tôm thương phẩm, thực tế có nhi ều công đoạn để sản xuất ra được một
sản phẩm là “con tôm” đến tay người tiêu dùng cu ối cùng , như sản xuất giống,
ương, nuôi tôm, chế biến… Quá trình nuôi tôm thường được chia thành 2 giai
đoạn chính là làm gi ống và nuôi tôm thương phẩm. Trong đó, giai đoạn nuôi
tôm thương phẩm thường được quan tâm nhiều hơn do có sự gắn kết chặt chẽ với
sản lượng, chất lượng tôm nuôi. Đây là giai đoạn người nuôi tôm sử dụng tôm
giống, thả nuôi trong một khoảng thời gian nhất định để tôm đạt được kích cỡ
nhất định, có th ể tiêu thụ cho các nhà máy ch ế biến là nguyên li ệu chế biến
hoặc cho người tiêu dùng tr ực tiếp.
Trong kinh tế hiện đại, càng ngày khái ni ệm liên kết càng được ứng dụng
nhiều hơn và trong nhiều ngành, lĩnh vực hơn nhằm mục tiêu nâng cao năng lực sản
xuất, tiêu thụ… của các chủ thể tham gia liên kết (Porter, 1985). Liên kết là một
trong những hình thức hợp tác của con người ở trình độ cao, đã được con người vận
dụng từ rất lâu đời và xã h ội càng phát tri ển thì trình độ hợp tác của con người
trong xã hội càng được nâng cao và phát tri ển thành các hình thức liên kết đa dạng
hơn (Kaplinsky and Morris, 2002). Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, đẩy
mạnh liên kết là một trong những phương thức tất yếu để tăng cường nội lực cho các
chủ thể kinh tế với đặc điểm chung là dù theo hình thức nào, ở mức độ nào thì các
liên kết cũng đều nhằm mang lại vị thế lớn hơn, năng lực lớn hơn và lợi nhuận lớn
hơn cho các chủ thể tham gia liên kết (Pearce, 2001).
Theo từ điển Thuật ngữ kinh tế học, liên kết kinh tế là hình thức hợp tác
phối hợp hoạt động do các đơn vị kinh tế tự nguyện tiến hành nhằm thúc đẩy sản
xuất kinh doanh phát triển theo hướng có lợi nhất trong khuôn khổ pháp luật của
Nhà nước (Hữu Khuê Mai, 2001). Liên kết kinh tế chính là những phương thức
hoạt động của các hình thức hợp tác trong kinh tế và do vậy liên kết kinh tế cũng
phát triển ngày càng phong phú, đa dạng theo sự phát triển của kinh tế; tất cả các
mối quan hệ kinh tế được hình thành giữa hai hay nhiều đối tác với nhau dựa trên
những hợp đồng với những thoả thuận nhất định (Phạm Thị Minh Nguyệt, 2006).

6

Như vậy, ở một mức độ nào đó liên kết là việc thực hiện mối liên hệ giữa
các chủ thể trong nền kinh tế, nhằm thực hiện mối quan hệ phân công và hợp tác
lao động để đạt tới lợi ích chung (Phạm Thị Minh Nguyệt, 2006). Liên kết giữa
doanh nghiệp chế biến tôm v ới người nuôi tôm là hai khâu ti ếp nối nhau trong
quá trình sản xuất và chế biến nông sản: doanh nghiệp chế biến tôm tiêu thụ sản
phẩm do người nuôi tôm s ản xuất và tiếp tục sản xuất ra các sản phẩm phục vụ
nhu cầu tiêu dùng c ủa xã hội (Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Nội dung liên kết là sự
thể hiện cụ thể mối quan hệ phân công và hợp tác lao động giữa hai chủ thể tham
gia trong liên kết (Dương Bá Phượng, 1995), quy định những trách nhiệm và
quyền lợi, chức năng và hoạt động cụ thể về kinh tế, kỹ thuật mà mỗi bên phải
thực hiện để cùng nhau h ợp tác.
Tóm l ại, liên kết có thể được hiểu là một cơ chế hợp tác, nó phản ánh mối
quan hệ về phân công lao động trong quá trình sản xuất giữa các vùng địa lí, các
ngành, các đơn vị, thành phần kinh tế… Liên kết là sự hợp tác, phối hợp giữa các
chủ thể trên cơ sở tự nguyện nhằm thúc đẩy sản xuất kinh doanh theo hướng có
lợi nhất. Liên kết trong sản xuất và chế biến tôm cũng có khái ni ệm chung tương
tự như vậy - là s ự hợp tác, phối hợp có tính chất lâu dài giữa người nuôi tôm và
doanh nghiệp chế biến tôm nhằm nâng cao được sản lượng và ch ất lượng tôm
nuôi cung c ấp cho doanh nghiệp chế biến, tạo ra giá trị gia tăng lớn nhất cho
sản phẩm trước khi đến tay người tiêu dùng cu ối cùng .
2.1.1.1. Liên kết ngang
Về khái niệm, liên kết ngang là hình thức tổ chức mà trong đó mỗi bên
tham gia là một chủ thể, đơn vị riêng biệt nhưng có mối quan hệ ngang (dạng lát
cắt ngang) với nhau trong cùng lu ồng hoạt động sản xuất kinh doanh (Porter,
1985). Kết quả của liên kết ngang hình thành nên những tổ chức liên kết như
HTX, liên minh, hiệp hội... và chính vì vậy có nhiều khả năng dẫn đến độc quyền
trong một thị trường cụ thể nếu không được kiểm soát. Tuy nhiên, trước khi tiến
tới độc quyền, với loại liên kết này, ngành nông nghi ệp có thể hạn chế được việc
bị ép cấp, ép giá nông sản khi tiêu thụ nhờ khả năng làm chủ thị trường dựa trên
năng lực liên kết (Phạm Thị Minh Nguyệt, 2006). Khác với liên kết dọc phát triển
theo hướng chuyên môn hóa s ản xuất, phân khúc sản xuất theo chuỗi thì liên kết
ngang là phát tri ển theo hướng tập trung hóa cả trong sản xuất và tiêu thụ. Liên
kết ngang là loại hình liên kết phù h ợp với mục tiêu hỗ trợ nâng cao khả năng
cạnh tranh cho những lĩnh vực sản xuất như nông nghiệp với chủ thể

7

chính là các hộ gia đình nông dân sản xuất ở quy mô nhỏ lẻ (Phạm Thị Minh
Nguyệt, 2006). Liên kết ngang cũng có thể sử dụng để giải quyết mâu thuẫn,
nâng cao năng lực cạnh tranh cho các doanh nghiệp tham gia vào thị trường lớn,
nơi tập trung nhiều doanh nghiệp có ti ềm lực mạnh, thị phần lớn (Porter, 1985).
Liên kết ngang trong sản xuất và chế biến tôm cũng có khái niệm cơ bản
tương tự như các liên kết ngang nói chung trong đó nhiều người nuôi tôm ho ặc
nhiều doanh nghiệp chế biến tôm có thể thiết lập các quan hệ với nhau về quyền
lợi và trách nhi ệm theo chiều ngang nhằm tăng quy mô sản xuất cho người nuôi
tôm hướng tới hiệu quả cao hơn trong nuôi tôm ho ặc nhằm tăng khả năng thu
hút nguyên liệu cho các nhà máy ch ế biến, tăng cường năng lực cho các doanh
nghiệp chế biến tôm khi tham gia thị trường.
Về bản chất, liên kết giữa những người nuôi tôm với nhau là một liên kết
ngang dựa trên sự tự nguyện của những người nuôi tôm cùng h ợp tác trong sản xuất
(Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Các liên k ết ngang này thường hình thành nên các HTX,
tổ hợp tác hoặc đơn giản là các t ổ nhóm, câu lạc bộ… mang tính chất tự phát. Sự
đảm bảo của liên kết này chủ yếu dựa trên các th ỏa thuận không chính thức (không
hợp đồng bằng văn bản, không có công chứng…) giữa chính những người tham gia,
ngoại trừ các HTX thường được chính quyền địa phương ra quyết định thành lập.
Điểm khác biệt lớn nhất ở đây là yêu c ầu các diện tích đất sản xuất được đưa vào
hợp tác, liên kết trong nuôi tôm c ần phải có vị trí gần nhau, tổ chức sản xuất phải
theo lịch thời vụ thống nhất, giải pháp kĩ thuật trong sản xuất phải theo một hướng
dẫn chung để có khả năng tạo được sản lượng đủ lớn và tập trung trong 1 thời điểm,
đồng nhất về tiêu chuẩn, chất lượng với chi phí sản xuất thấp nhất (Lê Văn Gia Nhỏ
và cộng sự, 2012). Nói cách khác, các n ội dung liên kết này tương đối phức tạp, gắn
với nhiều lĩnh vực trong sản xuất. Mặc dù v ậy, trừ trường hợp liên kết hình thành
HTX, các hình thức liên kết khác thường không được thể hiện bằng các hợp đồng
hoặc các loại hình cam kết được cơ quan có thẩm quyền chứng thực. Do vậy, liên
kết ngang giữa những người nuôi tôm dễ thành lập nhưng cũng dễ tan rã khi gặp
những cản trở hoặc bất lợi trong quá trình hoạt động.
Bản chất liên kết giữa các doanh nghiệp chế biến tôm với nhau cũng là
một hình thức liên kết ngang. Khác biệt lớn nhất ở đây liên quan đến định hướng
xuất khẩu, giá trị lớn và tính cạnh tranh cao trên thị trường quốc tế của sản phẩm
tôm và do đó các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu tôm mặc dù có th ể cùng là
thành viên của một Hiệp hội doanh nghiệp nhưng vẫn có th ể có xu hướng cạnh

8

tranh lẫn nhau khá mạnh. Như vậy, các liên kết nếu có giữa những doanh nghiệp
chế biến tôm hi ện vẫn còn mang nhi ều tính hình thức với khả năng chia sẻ và
phối hợp thấp làm cho các liên k ết này rất ít có hiệu quả (Nguyễn Trọng Khương
và cộng sự, 2010). Một đặc điểm nữa đó là có th ể có s ự cạnh tranh rất cao ngay
từ khâu thu mua nguyên liệu (nhằm giảm chi phí, ổn định nguồn nguyên liệu cho
các nhà máy ch ế biến) nên khi từng doanh nghiệp đơn lẻ có đơn hàng thì khả
năng tồn tại của các liên kết đều trở nên mỏng manh (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng
sự, 2012). Đây là một trong những nguyên nhân làm cho các doanh nghiệp chế
biến tôm ở đây khó liên k ết với nhau một cách thực sự vì doanh nghiệp nào cũng
muốn tranh thủ nguồn nguyên liệu tốt, gần nhà máy trong khi nguồn nguyên liệu
này còn b ị cạnh tranh mạnh mẽ từ bên ngoài .
Về hình thức, liên kết ngang giữa những người nuôi tôm là hình thức liên kết
giữa những người nuôi tôm trong cùng m ột địa bàn (các ao nuôi tôm có v ị trí ở gần
nhau) nhằm tăng quy mô sản xuất và có th ể sử dụng chung một số dịch vụ hỗ trợ
nhất là về CSHT để giảm chi phí sản xuất (Eaton and Shepherd 2001). Liên kết
nhằm tập trung sản lượng của những người nuôi tôm vào cùng m ột thời điểm. Việc
thống nhất lịch thời vụ cũng giúp phòng tránh d ịch bệnh tốt hơn và quy mô lớn hơn
sẽ tăng khả năng tiếp cận tín dụng hay ứng trước vật tư tạo điều kiện thuận lợi hơn
cho sản xuất (Andrew et al., 2008). Hình thức liên kết này thường được thể hiện
dưới tên gọi là các tổ hợp tác hay các HTX nuôi tôm. Mô hình khung liên k ết ngang
giữa những người nuôi tôm có thể được thể hiện ở hình 2.1:
- Vị trí
- Diện tích
- Thời vụ
- CSHT

Hình 2.1. Liên kết ngang giữa những người nuôi tôm

9

Nhìn chung, hình thức liên kết này mang lại khá nhiều lợi ích cho những
người tham gia. Tuy nhiên, trên th ực tế hình thức liên kết này cũng gặp nhiều
cản trở trong quá trình hình thành và phát triển (Lem et al., 2004) do những
nguyên nhân khá đặc thù c ủa ngành: i) thứ nhất, do đặc tính “tư hữu” và “cá thể”
của người nuôi tôm nên khả năng làm việc theo nhóm rất hạn chế; ii) thứ hai, do
những thành viên tham gia liên k ết cần phải có diện tích đất nuôi tôm nằm cạnh
nhau nên thường rất khó tổ chức liên kết do đặc tính manh mún và phân tán c ủa
hoạt động này; iii) thứ ba, mức độ rủi ro trong nuôi tôm là rất lớn nhưng lại có
thể rất không đồng đều theo địa bàn và th ời điểm nên rất khó thuyết phục người
nuôi tôm chia s ẻ rủi ro với nhau trong dài hạn. Giải quyết được những vướng
mắc này một cách hợp lí sẽ tăng cường được các liên kết ngang giữa những
người nuôi tôm và qua đó nâng cao được lợi ích cuối cùng cho chính nhóm người
sản xuất này (ADB, 2004).
Liên kết ngang giữa các doanh nghiệp chế biến tôm được hình thành giữa
các doanh nghiệp chế biến tôm có m ột số điểm chung như thị trường, sản
phẩm… chủ yếu nhằm nâng cao khả năng thu gom tôm nguyên liệu và tăng khả
năng cạnh tranh của doanh nghiệp khi đưa sản phẩm ra thị trường (Hồ Thị Minh
Hợp, 2012). Về lý thuyết, hình thức liên kết này có c ấu trúc tương tự như các
liên kết ngang giữa những người nuôi tôm được thể hiện ở hình 2.2.
- Nguyên liệu
- Thị trường

Hình 2.2. Liên kết ngang giữa các doanh nghiệp chế biến

10

Tuy nhiên, do nguồn tôm nguyên liệu khan hiếm nên khả năng liên kết
thực sự giữa các doanh nghiệp chế biến này là không cao và thậm chí “các doanh
nghiệp còn cạnh tranh không lành mạnh với nhau” (CASEP, 2012). Về lí thuyết,
chắc chắn mỗi doanh nghiệp chế biến tôm sẽ đều tìm mọi cách để đảm bảo ổn
định được nguồn tôm nguyên liệu cho các nhà máy ch ế biến và nếu trong trường
hợp nguồn nguyên liệu không đáp ứng được hết nhu cầu chế biến của các nhà
máy thì khả năng phá bỏ các cam kết giữa các doanh nghiệp là rất dễ xảy ra. Nói
cách khác, l ợi ích ngắn hạn vẫn có những sức ép nhất định đối với khả năng hình
thành và duy trì các liên kết ngang giữa các doanh nghiệp chế biến tôm (Hồ Thị
Minh Hợp, 2012).
2.1.1.2. Liên kết dọc
Về khái niệm, liên kết dọc là quan hệ tất yếu hình thành trong quá trình
phát triển các chuỗi giá trị nông sản (Kaplinsky and Morris, 2002). Liên kết dọc
kết hợp các khâu như sản xuất, phân phối, mua bán hoặc các hoạt động sản xuất
kinh doanh khác trong một chuỗi duy nhất. Như vậy, một công ty/doanh nghiệp
liên kết phía trước với các nhà cung cấp đầu vào và c ũng có thể liên kết về phía
sau với những người tiêu thụ (bán buôn, bán lẻ…) trong cùng chu ỗi ngành hàng
để bán sản phẩm (Porter, 1985). Liên kết dọc trong nông nghiệp hình thành từ hai
áp lực chính: một là đòi h ỏi ngày càng khắt khe của thị trường về chất lượng sản
phẩm và an toàn th ực phẩm và hai là s ự ổn định nguyên liệu và giá nguyên liệu
cho chế biến (Trần Tiến Khai, 2012). Đồng thời, liên kết dọc phát sinh do yêu cầu
thích ứng với thị truờng hiện đại dẫn dến việc hình thành các chuỗi giá trị nông
sản thực phẩm (Trần Tiến Khai, 2012). Bên cạnh đó, khái niệm chuyên môn hóa
s ản xuất ngày càng tr ở nên phổ biến nhằm nâng cao năng suất, chất lượng sản
phẩm ở từng chi tiết riêng lẻ. Quá trình chuyên môn hóa có thể được tổ chức ở
trong cùng m ột doanh nghiệp, tập đoàn nhưng cũng có thể được tổ chức theo
dạng liên kết dọc giữa các nhà sản xuất, trong đó nhà sản xuất
ở khâu tiếp sau sẽ là người sử dụng/tiêu thụ sản phẩm của nhà sản xuất ở khâu
phía trước. Như vậy, liên kết dọc cho phép các sản phẩm và dịch vụ được xâu
chuỗi lại với nhau từ khâu đầu tiên đến khâu cuối cùng ( Porter, 1985). Việc tổ
chức sản xuất kinh doanh như vậy đã dần hình thành nên khái niệm “liên kết
dọc” như ngày nay - được thực hiện theo trật tự các khâu của quá trình sản xuất
kinh doanh theo dòng v ận động của sản phẩm. Kiểu liên kết theo chiều dọc toàn
diện nhất bao gồm tất cả các giai đoạn từ cung ứng đầu vào, sản xuất, chế biến

11

nguyên liệu đến đóng gói, phân phối thành phẩm. Trong mối liên kết này, các chủ
thể ở giữa chuỗi ngành hàng đều có vai trò là khách hàng c ủa chủ thể ở khâu
trước đó đồng thời là người cung cấp sản phẩm cho các khâu tiếp theo. Kết quả
của liên kết dọc là hình thành nên một chuỗi giá trị của một ngành hàng c ụ thể và
có th ể làm giảm đáng kể các chi phí trung gian (Lê Văn Lương, 2008). Tác giả
đã khẳng định vấn đề phân bổ giá trị và chia sẻ rủi ro giữa các tác nhân tham gia
trong chuỗi liên kết là một trong những nội dung chính của hầu hết các liên kết đã
và đang được xây dựng trong sản xuất nông nghiệp của Việt Nam nói chung (Lê
Văn Lương, 2008). Giải quyết được hài hòa yêu c ầu này sẽ đảm bảo tính hiệu
quả và bền vững của các liên kết. Liên kết dọc chú trọng đến cả quá trình sản xuất
và phân ph ối và do đó các tác động trong mối quan hệ này cũng nhắm đến phạm
vi của cả chuỗi hơn là chỉ nhằm điều tiết một đầu vào cụ thể nào đó của quá trình
sản xuất (Kaplinsky and Morris, 2002). Nói cách khác, m ỗi tác nhân tham gia
trong liên kết dọc sẽ phải tự chịu trách nhiệm với phân khúc của mình trong mối
liên hệ với các phân khúc phía sau - đảm bảo số lượng, chất lượng và tiến độ để
cả chuỗi sản xuất tiêu thụ luôn được thông suốt. Như vậy, liên kết dọc có thể
được coi là một hình thức tổ chức sản xuất được tạo ra để xác định mối quan hệ
của các giai đoạn sản xuất kế tiếp nhau (Blois, 1972).
Như vậy, liên kết dọc được hiểu là là m ối liên kết giữa các tác nhân ở các
mắt xích liên tiếp trong sản xuất của một chuỗi ngành hàng nh ằm quản trị bền
vững các giai đoạn sản xuất khác nhau, tạo ra và phân ph ối giá trị gia tăng hợp
lý giữa các tác nhân trong chuỗi ngành hàng đó. Tương tự, liên kết dọc trong sản
xuất và ch ế biến tôm là liên k ết giữa người nuôi tôm với doanh nghiệp chế biến
tôm là 2 khâu k ế tiếp nhau trong chuỗi ngành hàng tôm nh ằm tạo ra hiệu quả,
kết quả sản xuất kinh doanh tốt hơn cho cả 2 tác nhân này thông qua các cam kết
(nội dung) liên kết nhằm phân bổ giá trị gia tăng hợp lí.
Về bản chất, liên kết giữa doanh nghiệp chế biến tôm v ới người nuôi tôm là
một liên kết dọc trong đó những người nuôi tôm t ổ chức nuôi và bán tôm cho các
doanh nghiệp chế biến (Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Đây là 2 khâu sản xuất kinh
doanh kế tiếp nhau trong cùng m ột chuỗi nhằm đưa sản phẩm cuối cùng là tôm
thành ph ẩm đến với người tiêu dùng. Tuy nhiên, trên thực tế, doanh nghiệp chế biến
tôm thường chỉ liên kết với những người nuôi tôm có quy mô l ớn hoặc liên kết của
những người nuôi tôm quy mô nhỏ mà không liên k ết với từng người nuôi tôm quy
mô nh ỏ, phân tán để tối thiểu hóa được các chi phí trung gian (Lê

12

Văn Gia Nhỏ và cộng sự, 2012). Nói t óm l ại, bản chất của một liên kết giữa
doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm là m ột liên kết dọc giữa doanh nghiệp
chế biến tôm với một người nuôi tôm có diện tích nuôi tôm đủ lớn hoặc một đại
diện diện cho những người nuôi tôm quy mô nhỏ đã liên k ết tạo nên diện tích
nuôi tôm đủ lớn. Sự khác biệt cơ bản về bản chất của liên kết dọc so với liên kết
ngang trong sản xuất và chế biến tôm là ở chỗ: doanh nghiệp chế biến hoặc
người nuôi tôm cùng chia s ẻ quyền lợi và trách nhi ệm trong liên kết ngang
nhưng mỗi bên lại phải tự thực hiện trách nhiệm của mình để nhận được lợi ích
từ phía bên kia cùng tham gia trong liên k ết dọc (Dawson, 2003). Với bản chất
như vậy, liên kết giữa doanh nghiệp chế biến và người sản xuất (nuôi tôm ) có th
ể tạo ra nhiều hình thức tổ chức liên kết khác nhau, với nhiều nội dung liên kết
khác nhau và cấp độ liên kết khác nhau (Porter, 1985). Tuy nhiên, dù hình thức
hay nội dung nào thì mục tiêu chính của loại hình liên kết này vẫn phải đảm bảo
được ít nhất là 1 hoặc cả 2 mục tiêu là ổn định được nguồn cung đầu vào cho
người nuôi tôm và duy trì được nguồn cung tôm nguyên liệu cho các nhà máy ch
ế biến với giá cả và chất lượng hợp lí để liên kết có thể tồn tại.
Về hình thức, có th ể có 2 loại liên kết theo chiều dọc bao gồm liên kết
giữa các khâu trong nội bộ của cùng m ột doanh nghiệp thực chất là doanh
nghiệp tự nuôi tôm nguyên liệu cung cấp cho chế biến và liên k ết giữa doanh
nghiệp chế biến với người nuôi tôm trong khu vực.
Liên kết nội bộ trong cùng m ột doanh nghiệp chế biến tôm không th ực sự
tồn tại do doanh nghiệp chế biến cũng chính là người nuôi tôm. Mô hình này
được thể hiện ở hình 2.3.

Hình 2.3. Liên kết nội bộ giữa các công đoạn trong doanh nghiệp chế biến
Như vậy, “nuôi tôm” ở đây chỉ là một khâu sản xuất trong nội bộ một doanh
nghiệp nên mặc dù có tính ch ất là một liên kết dọc nhưng lại không t ồn tại các tác
nhân riêng bi ệt đại diện cho từng công đoạn sản xuất độc lập, tự chủ, tự

13

chịu trách nhiệm. Nuôi và ch ế biến tôm ở đây hoàn toàn n ằm trong quyền sở
hữu và chịu sự chỉ đạo của một chủ doanh nghiệp. Do đó, hình thức liên kết giữa
các công đoạn trong cùng m ột doanh nghiệp chế biến không n ằm trong phạm vi
đối tượng của nghiên cứu này .
Liên kết giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm là liên k ết trong
đó người nuôi tôm đóng vai trò cung c ấp đầu vào cho doanh nghiệp chế biến tôm
(Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Các doanh nghiệp chế biến tôm và nh ững người nuôi
tôm có vai trò t ương đối bình đẳng, minh bạch trong việc phân chia lợi ích và
chia sẻ rủi ro. Hình thức liên kết này thường được thể hiện thông qua các hợp
đồng kinh tế tuy nhiên cũng có nhiều trường hợp liên kết chỉ được thể hiện bằng
các cam kết không có văn bản (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự, 2012).
Có 2 hình thức liên kết giữa các doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm là
liên kết trực tiếp doanh nghiệp chế biến với người nuôi tôm và liên kết gián tiếp
doanh nghiệp chế biến với tổ chức đại diện cho những người nuôi tôm. Mô hình liên
kết trực tiếp giữa các doanh nghiệp chế biến tôm và nh ững người nuôi tôm ở đồng
bằng sông Cửu Long (Lê Xuân Sinh và c ộng sự, 2010) được thể hiện ở hình 2.4.
- Giống
- Vốn (tiền mặt)
Tôm - Vật tư đầu vào
- Kĩ thuật
Hình 2.4. Liên kết trực tiếp giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm
Mô hình này thường chỉ áp dụng với những người nuôi tôm quy mô lớn
hoặc thuộc những vùng nuôi tôm t ập trung. Bên cạnh hình thức liên kết trực tiếp
còn có hình th ức liên kết gián tiếp tức là doanh nghiệp chế biến liên kết với tổ
chức đại diện cho những người nuôi tôm (Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Trong đó,
người nuôi tôm nhỏ lẻ liên kết lại (liên kết ngang) để đảm bảo có đủ mức sản
lượng tôm mà doanh nghiệp chế biến tôm yêu c ầu. Mô hình liên kết được trình
bày ở hình 2.5

14

Tôm
Giống, vật
tư, kĩ thuật
Cam kết,
thỏa thuận
Giống, vật Hỗ trợ,
tư, kĩ thuật giám sát
Hình 2.5. Liên kết gián ti ếp giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm
Điều kiện đặc thù c ủa hình thức liên kết gián tiếp này là nh ững người
nuôi tôm đơn lẻ thường phải có diện tích sản xuất tương đối gần nhau về mặt địa
lí để tập trung được sản lượng theo thời gian và địa bàn tạo điều kiện cho việc thu
gom, vận chuyển (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự, 2012). Nói cách khác, để hình
thành được liên kết ngang làm nền tảng cho sự ra đời của liên kết dọc, một trong
những điều kiện cơ bản là các di ện tích nuôi tôm phải có vị trí địa lí gần nhau.
2.1.1.3. Vai trò c ủa liên kết
Với các khái niệm, bản chất và nội dung của liên kết đã được mô tả và phân
tích trên, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm sẽ cho phép xóa bỏ hoặc ít nhất là
giảm đáng kể các chi phí trung gian (Oktaviani et al., 2009), tạo điều kiện cho các
doanh nghiệp chế biến tôm có nguồn cung về nguyên liệu ổn định về cả sản lượng và
chất lượng với mức chi phí hợp lí để giảm giá thành và tăng chất lượng của sản
phẩm cuối cùng, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường
trong nước và quốc tế. Cụ thể, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm s ẽ giúp phía
doanh nghiệp chế biến tôm có điều kiện mở rộng quy mô sản xuất tương ứng với các
nhu cầu của thị trường, đảm bảo uy tín, chất lượng của sản phẩm dựa trên nguồn
nguyên liệu tốt (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự, 2012). Đồng thời, việc liên kết trong
sản xuất và chế biến tôm cũng có thể giúp những người sản xuất tôm nguyên liệu ổn
định và phát tri ển được hoạt động sản xuất một cách có hi ệu quả và qua đó ổn định
và gia tăng cả sản lượng, chất lượng sản phẩm cũng như lợi nhuận thu về. Các liên
kết trong sản xuất và chế biến tôm cũng cho phép

15

phân bổ lại phần lợi nhuận do giảm được chi phí trung gian cho cả doanh nghiệp
chế biến và người nuôi tôm (Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Mặt khác, một phần rủi ro
có th ể phát sinh trong quá trình sản xuất tôm nguyên liệu cũng có thể được
doanh nghiệp chế biến tôm chia sẻ với người nuôi tôm nhằm khuyến khích người
nuôi tôm tích cực phát triển sản xuất, hỗ trợ cho người nuôi tôm trong trường hợp
bị thiệt hại do rủi ro vốn đang ngày càng gia tăng trong nuôi tôm nói chung do
nhiều nguyên nhân. Riêng đối với các liên kết ngang, các tổ chức đại diện như
HTX, tổ hợp tác… có thể giúp các thành viên qu ản lí các đầu vào phục vụ nuôi
tôm. Các tổ chức này cũng có khả năng giúp các thành viên ti ếp cận được đến
với các doanh nghiệp chế biến để tiêu thụ sản phẩm tuy nhiên chưa có nhiều kết
quả thực sự trong lĩnh vực này trên th ực tế (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự, 2012).
Như vậy, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm sẽ mang lại lợi ích cho cả
doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm, tạo cơ hội đầu tư phát triển sản xuất,
chế biến theo cả chiều rộng và chiều sâu cho cả doanh nghiệp chế biến và người
nuôi tôm. Phát tri ển được liên kết giữa doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm
cũng sẽ là nền tảng cơ bản để phát triển được chuỗi giá trị ngành hàng tôm theo
hướng bền vững (Hồ Thị Minh Hợp, 2012). Sự gia tăng khả năng tiếp cận các
công ngh ệ, kỹ thuật mới sẽ có thể giúp người nuôi tôm đang ở quy mô nhỏ lẻ,
phân tán gi ải phóng được sức lao động, giảm giá thành, nâng cao s ản lượng và
chất lượng, giá trị, tăng khả năng cạnh tranh của tôm nguyên liệu. Những lợi ích
của liên kết trong sản xuất và chế biến có th ể tóm tắt như sau:
Đối với người sản xuất tôm:
- Đảm bảo được đầu ra cho sản phẩm thông qua việc nâng cao vị thế của
người nuôi tôm dựa vào các liên k ết ngang, mở rộng quy mô sản xuất để gắn kết
được sản xuất nguyên liệu với chế biến;
- Đảm bảo được đầu vào cho sản xuất trên cơ sở các quan hệ liên kết giữa
người nuôi tôm với các đại lí cung cấp đầu vào (thức ăn, thuốc…) hoặc chính các
doanh nghiệp chế biến tạo nên quan hệ trao đổi giữa các loại đầu vào và tôm nuôi
một cách dài hạn;
- Tăng được thu nhập nhờ vào hiệu quả cao hơn trong sản xuất (giảm chi
phí đầu vào, giảm chi phí trung gian, tránh bị ép giá…) khi cả đầu vào và đầu ra
đã được đảm bảo theo liên kết.
Đối với doanh nghiệp chế biến:
- Đảm bảo nguồn cung cấp nguyên liệu ổn định và chất lượng cao cho chế biến;

16

- Giảm chi phí giá thành nguyên li ệu đầu vào do giảm được chi phí trung
gian liên quan đến các hoạt động thu mua nguyên liệu;
- Giảm thiểu được các rủi ro về nguồn nguyên liệu trong lập kế hoạch
phát triển sản xuất kinh doanh lâu dài và ổn định.
Tóm l ại, liên kết đóng một vai trò quan tr ọng trong sự phát triển và thành
công c ủa ngành tôm nói chung (H ồ Thị Minh Hợp, 2012). Vai trò ấy sẽ càng
ngày càng tr ở nên lớn và quan trọng hơn trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn
cầu đang ngày càng có những tác động rõ r ệt và mạnh mẽ hơn đối với hoạt động
nuôi tôm. Đồng thời, trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, các doanh nghiệp
cũng sẽ phải đối mặt với những áp lực lớn hơn trong cạnh tranh về cả sản lượng,
chất lượng cũng như giá cả và các đặc tính khác của sản phẩm tôm (VASEP,
2013). Các thách th ức đó chỉ có thể vượt qua được một cách thuận lợi nếu các
doanh nghiệp đạt được sự đồng thuận, đoàn kết trong một liên minh thống nhất
trong cả chuỗi sản xuất, chế biến, tiêu thụ trước khi ra đến thị trường quốc tế.
Chính sự yếu kém trong liên kết là một phần không nhỏ gây thiệt hại lớn cho các
doanh nghiệp Việt Nam khi bước ra sân chơi quốc tế trong với mặt hàng tôm nói
riêng và nông s ản nói chung.
2.1.1.4. Các tác nhân trong liên k ết
Người sản xuất (nuôi) tôm ở đây bao gồm các hộ gia đình, cá nhân, các tổ
chức, doanh nghiệp tham gia trong hoạt động nuôi tôm.
Hoạt động “nuôi tôm” ở đây được hiểu là nuôi tôm nước lợ (pha trộn giữa
nước biển và nước ngọt) chỉ có ở các vùng ven bi ển. Khái niệm “nuôi tôm” ở
đây sẽ không đề cập đến các hình thức nuôi tôm tại các vùng nước mặn (nuôi
tôm trên biển) hoặc nuôi tôm nước ngọt (nuôi tôm ở các vùng n ội đồng).
Doanh nghiệp chế biến tôm chủ yếu là các doanh nghiệp tư nhân ở nhiều quy
mô khác nhau. Các doanh nghiệp này là c ầu nối quan trọng để đưa sản phẩm tôm
đến với người tiêu dùng sau các công đoạn chế biến (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự,
2012). Các doanh nghiệp chế biến tôm thường có 2 chức năng chính là chế biến tôm
và kinh doanh tôm. Tuy nhiên, g ần đây do tình hình biến động thị trường và sự
thiếu ổn định về nguyên liệu nên nhiều doanh nghiệp chế biến tôm đã chủ động trực
tiếp nuôi tôm để đảm bảo nguồn nguyên liệu - tạo ra thêm chức năng thứ 3 cho các
doanh nghiệp chế biến này. Trên thực tế cũng có một số những người nuôi tôm sau
một thời gian dài nuôi tôm thành công, tích l ũy đủ nguồn lực đầu tư phát triển sang
lĩnh vực chế biến và tạo dựng nên các doanh nghiệp chế biến

17

tôm và các doanh nghiệp này thường có liên kết tự nhiên và r ất chặt chẽ với
khâu nuôi tôm v ốn có từ trước. Hình thức liên kết này thường khá bền vững do
được điều hành thống nhất bởi cùng m ột chủ chủ sở hữu như đã mô t ả ở trên và
được gọi là liên k ết trong nội bộ.
Người cung cấp vật tư đầu vào cho nuôi tôm có th ể là doanh nghiệp/cá
nhân cung cấp tất cả các loại vật tư đầu vào cho nuôi tôm (gi ống, thức ăn, thuốc
thú y th ủy sản, hóa chất…) nhưng cũng có thể là doanh nghiệp/cá nhân ch ỉ
chuyên cung cấp 1 loại vật tư đầu vào cụ thể (Nguyễn Thị Phương Nga và cộng
sự, 2011). Các doanh nghiệp/cá nhân này c ũng có thể là người sản xuất trực tiếp
các loại vật tư đầu vào cung cấp cho nuôi tôm nhưng phần lớn là các đại lí cho
các đơn vị sản xuất các loại vật tư đầu vào này và cung c ấp lại cho người nuôi
tôm. Hiện nay, hệ thống cung cấp vật tư đầu vào cho nuôi tôm được hình thành
tương đối tự phát gắn với sự phát triển của các vùng nuôi tôm. Bên c ạnh chức
năng cung cấp vật tư, hệ thống này thường kiêm luôn ch ức năng tư vấn cho
người nuôi tôm về cách thức sử dụng thuốc, hóa chất, thức ăn… trong quá trình
sản xuất do hệ thống tư vấn kĩ thuật về thủy sản (như khuyến ngư) hiện nay chưa
đáp ứng được hết yêu cầu của hoạt động sản xuất. Mặt khác, hệ thống này cũng
có thể có vai trò t ương tự như một nguồn cung cấp tín dụng bằng hiện vật cho
người nuôi tôm khi cần thiết (thường được gọi là ứng trước vật tư).
Bên cạnh đó, khu vực hỗ trợ và có nh ững tác động đáng kể đối với các
liên kết và các tác nhân trong liên k ết, bao gồm:
Chính quyền địa phương tạo ra môi trường thuận lợi cho cả sản xuất và
kinh doanh liên quan đến “con tôm”. Các chính sách về giống, thức ăn, tín dụng,
quản lí thị trường, môi trường… có tác động rất lớn đối với sự tồn tại và phát
triển cũng như kết quả của cả ngành này (Trần Tiến Khai, 2011). Thực tế, các tác
động tiêu cực có quy mô lớn sẽ không thể được giải quyết chỉ với nỗ lực của
những người sản xuất, kinh doanh trong lĩnh vực này mà c ần có các sự can
thiệp, hỗ trợ kịp thời của Nhà nước. Mặt khác, các chính sách của Nhà nước sẽ
có vai trò h ướng sự phát triển của ngành đến mục tiêu hiệu quả và bền vững
trong dài hạn.
Các t ổ chức liên kết, Hiệp hội nghề nghiệp điển hình là Hiệp hội chế biến
và xuất khẩu thủy sản ở cấp quốc gia (VASEP) và địa phương (CASEP ở tỉnh Cà
Mau) là tổ chức tự nguyện của các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu thủy sản

18

nói chung và tôm nói riêng có vai trò điều phối, liên kết hoạt động của các doanh
nghiệp, giúp nâng cao giá tr ị, chất lượng, khả năng cạnh tranh của sản phẩm
thủy sản nói chung và tôm nói riêng (VASEP, 2014). Với vai trò đó, các Hiệp hội
này sẽ là một đầu mối quan trọng góp phần khuyến khích các liên kết nhằm ổn
định thị trường nguyên liệu, nâng cao khả năng chế biến và tăng cường sức cạnh
tranh của sản phẩm. Các tổ chức liên kết như hợp tác xã, tổ hợp tác, nhóm s ở
thích, hội nuôi tôm … được hình thành do nhu cầu tập trung nguồn lực, nâng cao
vị thế của người nuôi tôm do những người nuôi tôm ở gần nhau về vị trí địa lí, có
chung định hướng sản xuất tự nguyện lập nên và tham gia.
Các t ổ chức hỗ trợ trung gian là các ngân hàng, t ổ chức tín dụng có vai
trò quan trọng nhưng chưa được thể hiện rõ do ch ưa có các chính sách hỗ trợ cụ
thể cho các liên k ết trong sản xuất và chế biến tôm ở cấp địa phương (Lê Văn
Gia Nhỏ và cộng sự, 2012). Bên cạnh các tổ chức tín dụng, các tổ chức nghiên
cứu và chuyển giao (các Viện, Trường, đơn vị Khuyến ngư…) cũng giữ một vị
trí quan trọng không kém trong việc hỗ trợ tăng cường liên kết giữa sản xuất và
chế biến tôm (Hồ Thị Minh Hợp, 2012) thông qua vi ệc chuyển giao TBKT,
tuyên truyền vận động đặc biệt là đối với người nuôi tôm.
2.1.1.5. Đặc điểm của liên kết
Bên cạnh những đặc điểm chung của một liên kết, liên kết trong sản xuất và
chế biến tôm có nhiều điểm khác biệt so với liên kết trong các ngành hàng nông s ản
khác như lúa gạo, cà phê hay gia c ầm… Các đặc trưng này xuất phát từ những tính
chất riêng về kinh tế kĩ thuật gắn với đối tượng sản xuất ở đây là “con tôm” - có giá
tr ị tương đối cao hơn so với nhiều loại nông sản khác, rất nhạy cảm với dịch bệnh,
yêu cầu về đầu tư cho sản xuất tương đối cao và tôm nguyên li ệu thường buộc phải
qua các khâu chế biến với hơn 90% tôm nuôi thường chạy qua các nhà máy ch ế
biến trước khi đến tay người tiêu dùng (CASEP, 2013) và có yêu cầu tiêu chuẩn chất
lượng ngày càng kh ắt khe trước khi đưa ra thị trường tiêu
dùng (VASEP, 2013).
Trước hết, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thường có đặc điểm về
“khoảng cách” phải không được quá xa cách giữa các tác nhân tham gia trong liên
kết (Lê Văn Gia Nhỏ và cộng sự, 2012). Đặc điểm này xuất phát từ yêu cầu về sản
lượng đủ lớn, vận chuyển tươi sống (khoảng 90% sản lượng tôm nuôi được chuyển
về các nhà máy ch ế biến trước khi đưa ra thị trường) và tối thiểu hóa chi phí trung
gian nên các di ện tích ao nuôi tôm không được cách nhau quá xa để có thể tập

19

trung diện tích và sử dụng chung hệ thống CSHT đồng thời các vùng nuôi t ập
trung này cũng không được cách quá xa nhà máy ch ế biến tôm để việc vận
chuyển được nhanh chóng và với chi phí thấp (ADB, 2005).
Thứ hai, để có thể sản xuất tập trung, từng người nuôi tôm hay từng doanh
nghiệp chế biến cần đầu tư một cách bài bản hơn để có thể cùng đưa được sản
phẩm chung ra thị trường với chất lượng đồng nhất và đáp ứng yêu cầu. Đầu tư
đồng bộ về CSHT trong và ngoài ao nuôi ho ặc về cơ sở vật chất, trang thiết bị để
đảm bảo chất lượng tôm nuôi là rất cần thiết để liên kết ngang giữa những người
nuôi tôm có th ể vận hành tốt (Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản, 2012). Sau
đó, đầu tư cho hệ thống chuyển giao tiến bộ kĩ thuật, hệ thống đại lí, hệ thống
vận tải lại có ý nghĩa quan trọng trong việc tổ chức liên kết dọc từ doanh nghiệp
chế biến tới với khu vực sản xuất tôm nguyên li ệu. Nói cách khác, liên kết trong
sản xuất và chế biến tôm có đặc điểm về “đầu tư đồng bộ” giữa các tác nhân
cùng tham gia trong m ột liên kết.
Thứ ba, do tôm là vật nuôi rất nhạy cảm với dịch bệnh trong khi lại được
nuôi trong các di ện tích ao sử dụng chung hệ thống cấp thoát nước (thủy lợi nội
đồng) nên khả năng phát tán dịch bệnh là rất cao (Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy
sản, 2012). Do vậy, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thường có đặc điểm “tiêu
chuẩn” gắn với các quy trình kĩ thuật, đầu tư phải đồng bộ và bài b ản. Để có thể
tránh làm lây lan d ịch bệnh khi có phát sinh, quy trình lấy và xả nước trong từng
khu vực cần được điều hành một cách thống nhất. Các quy định về cảnh báo dịch
bệnh giữa các thanh viên tham gia liên k ết cũng cần được làm rõ trong các liên k ết
để giảm thiểu rủi ro. Mặt khác, để tôm có thể được tiếp nhận về nhà máy ch ế biến
cần đạt những tiêu chuẩn nhất định về chất lượng và VSATTP theo quy định của
Việt Nam hoặc quốc tế (Vũ Dũng Tiến và cộng sự, 2009).
Thứ tư, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm cũng có đặc điểm “rủi ro
cao” gắn với những rủi ro về dịch bệnh, môi trường, thời tiết khí hậu, thị
trường… ngày một nhiều và có m ức độ tác động mạnh hơn đối với ngành sản
xuất tôm (Tổng cục Thủy sản, 2012). Chính vì vậy, thời gian gần đây nội dung
về xử lí hoặc chia sẻ rủi ro đã bắt đầu được nhắc đến trong các hợp đồng liên kết
giữa các doanh nghiệp chế biến và người nuôi tôm. Điều này thể hiện rủi ro trong
lĩnh vực này đã gia tăng tới mức từng người sản xuất kinh doanh riêng lẻ rất khó
chống đỡ và cần có những liên minh, liên k ết hỗ trợ.

20

Thứ năm, do tôm có giá trị cao trong các mặt hàng nông s ản tiêu dùng
làm thực phẩm (Lê Xuân Sinh và c ộng sự, 2010) nên liên k ết trong sản xuất và
chế biến tôm luôn có đặc điểm “dễ bị tổn thương” gắn với khả năng vi phạm hợp
đồng liên kết cao vì yếu tố lợi ích kinh tế. Chính vì vậy, việc pháp lí hóa các hợp
đồng liên kết là rất cần thiết nhằm bảo hộ và tạo áp lực thực thi đối với các hợp
đồng đã được kí kết một cách hợp pháp.
Tóm l ại, liên kết trong sản xuất và chế biến tôm có nhiều đặc điểm rất
khác biệt so với các liên kết trong các lĩnh vực khác. Những đặc điểm này sẽ cần
được lưu ý trong quá trình triển khai các nội dung nghiên cứu phục vụ cho mục
tiêu đánh giá thực trạng liên kết trong sản xuất và chế biến tôm đồng thời đề xuất
các giải pháp để tăng cường được liên kết trong lĩnh vực này.
2.1.2. Tính hiệu quả, hiệu lực và b ền vững
“Hiệu quả” là một trong những yếu tố quan trọng có tính quyết định đến sự
tồn tại của liên kết. Tính hiệu quả trong liên kết sẽ đảm bảo cho liên kết đạt được
mục tiêu làm cho t ất cả các bên tham gia có được lợi ích tốt hơn so với khi tổ chức
sản sản xuất kinh doanh đơn lẻ. Bên cạnh đó, trong bối cảnh xã hội hiện đại tính hiệu
quả này ngày càng được mở rộng, bao hàm nhiều nội hàm liên quan đến cả kinh tế,
xã hội và môi trường. Một cách đơn giản, “hiệu quả” là việc đạt được mục tiêu đã
xác định với chi phí (thời gian, nhân lực, tài chính…) bỏ ra ít nhất.
“Hiệu quả kinh tế” của một hiện tượng (hoặc quá trình) kinh tế là một
phạm trù kinh t ế phản ánh trình độ sử dụng các nguồn lực (như nhân lực, tài lực,
vật lực, tiền vốn…) để đạt được mục tiêu xác định, nó biểu hiện mối quan hệ
tương quan giữa kết quả thu được và toàn b ộ chi phí bỏ ra để có kết quả, phản
ánh được chất lượng của hoạt động kinh tế đó (Ngô Đình Giao, 1997).
“Hiệu quả xã hội” là một thước đo thể hiện mức độ thành công ho ặc kết
quả đạt được đối với các mục tiêu xã h ội. Hiệu quả xã hội cũng có thể là một đại
lượng thể hiện mức độ ảnh hưởng của các kết quả của hoạt động sản xuất kinh
doanh đối với xã hội. Hiệu quả xã hội bao gồm một loạt các yếu tố không thể
thâu tóm được hết trong hiệu quả kinh tế như sự phát triển con người, cải thiện
điều kiện lao động, điều kiện sống, phúc lợi xã hội… (Ngô Đình Giao, 1997).
“Hiệu quả môi trường” là một đại lượng phản ánh mức độ ảnh hưởng của
quá trình hoạt động sản xuất kinh doanh đối với môi trường sinh thái. Hiệu quả

21

Luận Văn Liên Kết Trong Sản Xuất Và Chế Biến Tôm Thương Phẩm Ở Tỉnh Cà Mau.doc

Luận Văn Liên Kết Trong Sản Xuất Và Chế Biến Tôm Thương Phẩm Ở Tỉnh Cà Mau.doc

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Luận Văn Liên Kết Trong Sản Xuất Và Chế Biến Tôm Thương Phẩm Ở Tỉnh Cà Mau.doc

Similar to Luận Văn Liên Kết Trong Sản Xuất Và Chế Biến Tôm Thương Phẩm Ở Tỉnh Cà Mau.doc (8)

More from tcoco3199

More from tcoco3199 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (12)

Luận Văn Liên Kết Trong Sản Xuất Và Chế Biến Tôm Thương Phẩm Ở Tỉnh Cà Mau.doc