Foeke Sjoerds Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, deel 3, 1 stuk Leeuwarden Pieter Koumans 1767

Foeke Sjoerds
Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, deel 2, 1 stuk
Leeuwarden
Pieter Koumans
1767
wumkes.nl

INHOUDSOPGAVE
INHOUDSOPGAVE 3
IX. HOOFDSTUK. Beknopt vertoog van de vernietiging der Spaansche
Regering in 't verënigt Nederland, en de oprigting van dit vry
GEMEENEBEST. 11
§ I. Aanleiding tot het verwerpen van 't Spaansche jok in 't verëenigt
Nederland. 11
II. Der Nederlanders getrouheid aan den Koning. 11
III. Smeekschriften aan de Landvoogdesse. 13
IV. Concept van Moderatie. 14
V. Openbare prediking der Onroomschen. 15
VI. Gedrag van het Spaansche Hof. 15
VII. Beeldstorming. 15
VIII. Maatregelen van 't Hof te Brussel. 16
IX. Verdere verwarringen. 16
X. De Nederlanders schikken zig tot onderwerping. Wreed besluit in
Spanje. 17
XI. Alva's komst in Nederland, en wrede regeringe. 18
Zyn regeerwyze. 19
XII. De Prins van Oranje verzamelt een leger; dog vrugteloos. 20
XIII. Nieuwe Pogingen van Oranje. Tiende penning van Alva gevordert.
20
Tiende penning gevordert. 21
XIV. De Briel ingenomen. Veele steden vallen den Prins toe. 21
Veele steden kiezen de zyden van Oranje. 22
XV. De Prins als 's konings Stadhouder over Holland enz. erkent. Trekt
andermaal over de Maaze. 22
Trekt andermaal over de Maaze. 23
XVI. Alva's vertrek uit de Nederlanden. Graaf Lodewyk verslagen. Leiden
belegert. 23
Graaf Lodewyk verslagen. 24
XVII. Grote nood der landen. Gentsche vrede. 24
XVIII. Don Jan van Oostenryk Landvoogd. Matthias van Oostenryk. 25
XIX. Religions-vrede. 26
XX. De Hertog van Anjou in Nederland. 26
XXI. Dood van Don Jan, en Parma werd zyn Opvolger. 27
XXII. Afzonderlyk verbond der Walsche Provincien, 't geen de Utrechtsche
Unie bevordert. Bekragtiging van dat Verbond. 27
3
wumkes.nl

XXIII. De Prins van oranje een voornaam werktuig der Nederlandsche
Vryheid. Wort Opperhoofd der regeringe verklaart. Grote liefde jegens zyn
perzoon. 30
XXIV. Wort Stadhouder van Friesland. Zyn dood. Heerlyk lofschrift op
zyn graftombe. 33
XXV. regering der Nederlanden. Staten Generaal. 36
XXVI. Instructien, Rang ter Generaliteit. Magt en Aanzien der Algemene
Staten. 39
Rang der Generaliteit. 41
Magt en aanzien der algemeene Staten. 42
XXVII. Raad van State. 44
XXVIII. Collegien ter Admiraliteit 46
XXIX Stadhouderschap. 48
X. HOOFDSTUK. Form van Regeringe in FRIESLAND 56
§ I. Voorregten der Friesen, zedert de opregting van hun gemeenebest. 56
II. Stemregt in Friesland. 56
III. Volmagten ten Landsdage. 59
IV. Order van Stemminge tot Volmagten. 59
V. Uitschryving en bezigheden van den Landsdag. 61
VI. Hoedanigheden, in de Comparanten ten Landsdage vereischt. 62
VII. Vier Kwartieren der Regeringe. 63
VIII. Nader beschryvinge der Landsdagen, Procuranten en eed der
Volmagten. 66
Procuratien en Eed der Volmagten. 66
IX. Aanvang van den Landsdag. Wyze van raadplegen en besluiten. Rang.
67
Rang der Kamers, Grietenyen en Steden. 69
X. Waerdigheid en Hoogheid der Volmagten. 69
XI. Begevinge der Ambulatoire Ampten op den Landsdag. 70
XII. Daggelden der Volmagten enz. 72
XIII. Gecommiteerden tot het Mindergetal. 73
XIV. Secretaris van Staat. 75
XV. Voorregten en vermogen van den Staat. Wapen van Friesland. 76
Wapen van Friesland. 77
XI. HOOFDSTUK. Beschryving van het ampt van Stadhouder-Kapitein en
Admiraal Generaal in Friesland. 78
§ I. Inleiding dezer verhandelinge. 78
II. Oorspronk en natuur van het Stadhouderschap. 78
III. Uitgestrektheid van deze hoge waerdigheid. 79
IV. Aanstelling des Stadhouders behoort den Staten. 80
4
wumkes.nl

V. Hunne betrekking tot de Generaliteit, en Sessie in den Raad van State.
82
VI. Hun gezag in den oorlog en het Militaire. 84
VII. Inhoud van 't Stadhouderschap met den aankleve van dien. 85
VIII. Instructien tot het zelve. 86
IX. Vermeerdering dezer Waerdigheid in den jare 1748. 89
X. Raadsbestelling in de Steden. Curator Magnificentissimus van de Hoge
School te Franeker, enz. 94
Curator Magnificentissmus. 95
XI. Stadhouders Hof, Tuin enz. binnen Leeuwarden. Jaarwedde. 95
Jaarwedde. 96
XII. Schikkingen, ingevalle van minderjarigheid, van den Heere
Erfstadhouder. 96
XIII. Kort verhaal van alle de Stadhouders in Friesland. 105
Willem I. 105
Willem Lodewyk. 105
Ernst Kasimir. 106
Hendrik Ernst Kasimir. 106
Willem Frederik. 106
Hendrik Kasimir. 107
Jan Willem Friso. 108
Willem Karel Hendrik. 108
Willem de V. 109
Commissie voor Willem den V. 110
XIV. Besluit van dit gewigtig Hoofdstuk. 113
XII. HOOFDSTUK. Beschryving van het Collegie der Ed. Mog. Heeren
Gedeputeerde Staten, der Heeren Rekenmeesters, met den aankleve van dien.
115
§. I. Beschryving van de regten van 't Collegie. 115
II. Eerste instelling. 117
III. Uitgebreide magt, en instructie van 1611. 117
IV. Afhangkelykheid van 't Collegie van de Staten. 127
V. Bezorging van 's Lands veiligheid. 128
Zorge zoor 's lands veiligheid. 128
VI. Opzigt over 's Lands penningen. 129
VII. Uitvoering van 's Landsbesluiten, en zorg omtrent den Godsdienst.
132
Hunne zorg omtrent den Godsdienst. 132
VIII. Bezorging van 's Lands gebouwen. 133
IX. Begeving van veele ampten. 134
X. Eenige andere verrigtingen van 't Collegie. 136
5
wumkes.nl

XI. Aanstelling en eed der Gedeputeerden. 136
XII. Commissien en jaarwedden, enz. 137
XIII. Tytels. 139
XIV. Secretaris van 't Collegie. 139
XV. Clerquen ter Secretarye. 141
XVI. Kamerboden. 142
XVII. 's Lands advocaat en fiskaal. 143
XVIII. Tegenwoordige Heeren van 't Collegie. 144
XIX. Provinciale Rekenkamer, en hare instructie. 145
XX. Eenige bepalingen nopens dezelve. 147
XXI. Secretaris. 148
XXII. Pensionaris. 149
XXIII. Kamer der Financien. 149
XXIV. 's Lands Comptoiren. 149
XXV. Dat der Floreen. 151
XXVI. Der Consumptie. 152
XXVII. Der losserenten. 152
XXVIII. Der Lyfrenten. Jaarwedden der Lands Ontvangers. 153
Jaarwedden der Ontvangers. 153
XXIX. Instructie van den 24 May 1766. voor de generale Ontvangers,
mutatis mutandis. 154
XIII. HOOFDSTUK. Beschryvinge van het Hof Provinciaal en deszelfs
Suppoosten. 161
§. I. Uitgestrekte magt van het Hof in oude tyden. 161
II. Alle bewint van Regeringe aan 't Hof onttrokken. 162
III. Bezigheden van 't Hof: de Civile Justitie. 164
IV. Criminele Justitie. 166
V. Wyze van Raadplegen, enz. 167
VI. Tyd der Regtdagen en vacantien tot Hove. 168
VII. Aanstelling der Raadsheeren. 169
VIII. Hun getal. Voorregten van den President. 171
IX. Betrekking van den Stadhouder tot het Hof. 171
X. Lastbrief van de Heeren Raden. 172
XI. Jaarwedde. 173
XII. Cancellarye. 173
XIII. Titel van de Raden des Hofs. 175
XIV. Regten en Wetten, waar naar de zaken ten Hove behandelt worden.
175
XV. Namen der tegenwoordige Heeren Raden. 177
XVI. Rang van het Hof en der overige hoge Collegien. 177
XVII. Het ampt van den procureur Generaal. 178
6
wumkes.nl

XVIII. Van den Griffier. 180
XIX. Van den Substituit Procureur Generaal. 184
XX. Van den Substituut Griffier. 185
XXI Van den eersten Deurwaarder van den Hove. 186
XIV. HOOFDSTUK. Behelzende een beschryving van het ampt der Heeren
CURATOREN van 's Lands Hoge School; de Leden van het JAGTGERIGT,
en van het KRYGS-GERIGTE dezer Provincie. 187
§ I. Opkomst der Academie te Franeker. 187
II. Aanvang van het ampt van Curator Academiæ. 188
III. Curator Magnificentissimus. 188
IV. Aanstelling der Curatoren. 189
V. Hun regtsgebied. 189
VI. Namen der tegenwoordige Curatoren. 192
VII. Hun Secretaris. 192
VIII. JAGTGERIGT. Deszelfs regtsöeffeningen van ouds. 193
IX. Instelling van het tegenwoordig Jagtgerigt. 195
X. Deszelfs regtsgebied omtrent de jagt. 195
XI. Aangaande het Wildschieten, en Visschery. 196
En visschernye. 196
XII. Wyze van regtsöeffening. 197
XIII. Tyd van vergaderinge, enz. 198
XIV. Tegenwoordige Leden van 't Jagtgerigte. 198
XV. KRYGSGERIGT in Friesland, en deszelfs jurisdictie. 199
XVI. Order van procederen. 200
XVII. Ampt van den Gerigts-Scholtus, der Adsessoren, en Secretaris. 201
En der Adsessoren. 201
Als mede van de Secretaris. 202
XVIII. Bediening van der Kapitein Gewaldige. 202
XIX. Bedienden van 't Krygsgerigte. 203
XX. Aanstellinge der Leden en Dienaars. Tractementen. 204
Traktementen. 204
XXI. Tegenwoordige Leden en Suppoosten van 't Krygsgerigte. 204
XV. HOOFDSTUK. Beschryvinge van de Nedergeregten, zo der landen als
Steden, met het geen daar toe betrekkelyk is. 206
§ I. Regtsmagt der Nedergeregten. 206
II. Politike ordonnantien te maken. 207
III. Waarneming van Burgelyke regtzaken. 207
IV. Omtrent strafbare misdaden. 207
V. Moeten de beveelen van den Staat ter uitvoer stellen. 208
VI. Geregten ten platten lande. beschryving van het ampt eens Grietmans.
208
7
wumkes.nl

VII. In tyden van oproer enz. 211
VIII. Voorregten van het Grietmans-ampt. 212
IX. Deszelfs inkomsten. 213
X. Byzitters, hunne aanstelling en ampt. 215
XI. Hunne voordelen. 216
XII. Secretarissen. 217
XIII. Ontvangers der Boelgoederen. 218
XIV. Dorpregters. 220
XV. Fiskaal. 223
XVI. Executeurs en adsistenten. 223
XVII. Magistraten en regeringe der Steden. 225
XVIII. Burgemeesters, Schepenen, Raadsluiden, Bouwmeesters enz. 226
XIX. Begeving der Stads ampten. 227
XX. Wie niet tot de Stads regeringe werden toegelaten. 227
XXI. Raadsbestelling in de Steden, by wien van ouds en tegenwoordig dat
Regt geöeffent werd. 228
XXII. Voorregten der Magistraten boven de Geregten ten platten lande,
omtrent de begevinge van veele ampten; aanstelling van Volmagten te
Landsdage; Burgerregt te verlenen, Gilden op te regten of vernieuwen;
ordonnantien omtrent de Burgerwagt, Voorzitterschap in den Raad, opzigt en
regtsmagt over publyke gebouwen enz. Regt der Vroedschappen. 240
XVI. HOOFDSTUK. Beschryvinge van de Dyksgeregten dezer Provincie,
hunne regtsmagt en bedieninge. 244
§. I. Dyksgeregten, uit welke personen bestaan. 244
II. Wyze van hunne verkiezinge. 244
III. Ampt van den Dykgraaf, en ordinaris Dyksgedeputeerden. 245
IV. Der Dorps-Volmagten. 245
V. Extraordinaris Dyksgedeputeerden. 245
VI. Dyks-ontvangers of Secretaris. 245
VII. Wyze van belastinge tot de dykwerken. 246
VIII. Zylen en Duikelhoofden. 247
IX. Regtsmagt der Dyksgeregten. 247
X. Voornaamste wetten, rakende het Dykswezen. 248
XI. Voordeelen van zommige Dyksgeregten. 250
XII. Schikkingen nopens de Dykszaken, door den Heere Erfstadhouder
vastgestelt. 251
XIII. Afdelingen der byzondere Dyks-contributien. 251
XIV. Vyf delens Dyks contributie. 253
XV. Wonseradeels dyken, en die van Hemelumer-Oldevaart, en
Wymbritzeradeels-contributien. 256
XVI. Contributie der Zevenwouden. 257
8
wumkes.nl

XVII. Voorname wetten aangaande de Polderdyken aan den zeekant. 262
XVIII. Zeldzame aanmerkingen van Sixtus ab Hemminga, aangaande het
slegt onderhoud en bestier der zeedyken in Friesland. 264
9
wumkes.nl

VERVOLG VAN DE ALGEMENE BESCHRYVINGE VAN OUD EN
NIEUW FRIESLAND
II. DEEL. I. STUK.
10
wumkes.nl

IX. HOOFDSTUK. Beknopt vertoog van de vernietiging der
Spaansche Regering in 't verënigt Nederland, en de oprigting van
dit vry GEMEENEBEST.
§ I. Aanleiding tot het verwerpen van 't Spaansche jok in 't verëenigt
Nederland.
NIEMAND, der Nederlandsche zaken en gebeurtenissen. kundig, en met een
gezond oordeel beschouwende, kan [p. 003] twyffelen, of onze roemwaerdige
voorouderen gewigtige en regtvaerdjge redenen gehad heb ben, om zig der
Spaansche Regeringe te onttrekken, en, na zulks, een vry en onafhangkelyk
GEMEENEBEST op te regten. Het algemeen doelwit van Filips den II. en dat
van zyne heerschzugtige Staatsdienaren, om de gezamentlyke inwoners van
Nederland onder eene volstrekte beheersching te stellen, en hen in een' staat te
brengen van slaverny en afhangkelykheid, dewelke ten minsten die der
Italiaansche Onderdanen van dien Vorst evenaarde; en de tirannike middelen,
die, om dat doelwit te bereiken, werden aangewend wettigden zulks op eene
allerovertuigenste wyze. Het vertrappen en verscheuren van' s Lands Voorregten
en Vryheden, wel eer door den Landvorst heilig bezworen; de invoeringe van de
Spaansche Inquisitie of Geloofsonderzoek, volgens welke niemant zyn leven en
goederen veilig bezat, maar alles aan het believen der zogenaamde
Kettermeesters werd bloot gestelt; de besturinge des Lands door vreemdelingen,
Hofvleyers, bloed- en goedzuigers, en gezworene vyanden en benyders der
Nederlandsche Vryheid; het bedwingen der Landzaten door vreemd Krygsvolk;
en eindelyk het afperssen van onnoemelyke geldzommen tot verarminge van 's
Lands Ingezetenen, mitsgaders het spannen, bannen, hangen, worgen en
bloedig vervolgen van duizenden onschuldigen, die, naar 't ligt van hun geweten,
God tragtten te dienen: dit alles waren zaken, die den Landsheere regtvaerdiglyk
allen regt op zyne Onderzaten benamen, en in tegendeel den verdrukte [p. 004]
zieltogende Nederlanderen regt gaven, om hunne, anderzins wettige, Overheid,
allen dienst en gehoorzaamheid op te zeggen. Zynde het een en ander gegrond
op de onderlinge verbintenissen tusschen dein Landsheere en. zyne Onderzaten,
gelyk in dien tyd meermalen door 's Lands Staten, in hunne openbare
geschriften en verantwoordingen, duidelyk is aangewezen, en in de
geschiedboeken van die tyden te vinden is.
II. Der Nederlanders getrouheid aan den Koning.
Evenwel hebben de Nederlanders, hoe hard en wreed zy ook behandelt werden,
langen tyd niet konnen besluiten, om zig der gehoorzaamheid aan hunnen
Landvorst te onttrekken. Van den jare 1555. af tot in den jare 1565. vind men
niet, datze zelfs de gedagte geformt hebben, zig met openbare wapenen tegens
11
wumkes.nl

Philips den II. te verzetten. Alleenlyk gebruikten ze allerleye smeekingen en
kragtige redenen, tegens het invoeren der nieuwe Bisschoppen, tegens de
bloedige Plakaten, en vervolgingen der Inquisitie, en tegens het bestier van
Uitlanders in, den geheimen raad der Landvoogdesse; dog het kwaad steeds
verergerende, en de bevelen van den [p. 005] koning tot uitvoeringe der wreede
Plakaten gedurig strenger wordende, hebben eindelyk, in 't laatst van den jare
1565. eenige Eedelen zig t' zamen verbonden, om zig gezamentlyk verenigtte
houden, en zig, door; alle mogelyke middelen tegens het Geloofsonderzoek, en
't verbreken van 's Lands Voorregten, te stellen. Het geschrift het welk dit
verbond behelsde, ten 't geen men doorgaans geloofde door den Heer van S.
Aldegonde opgestelt te zyn, werd, ten opzigte van de onderlinge beloften die daar
in begrepen waren, Compromis, of t' zaam belofte genoemt. De inhoud was
hoofdzakelyk: „Dat de Koning, onder voorwendzel van den Godsdienst, door
staatzugtige en gierige vreemdelingen misleid, tegens zynen eed en pligt, bevel
gegeven hebbende tot het verzwaren der bloedige placaten; tot het geweldig
invoeren der inquisitie, zo strydig met alle Geestelyke en waereldlyke Regten, en
met de loffelyke privilegiën dezer Landen; en tot veele andere ongehoorde
wreedheden, door al het welk de Koophandel verbannen, de koning van alle
gezag over zyn Volk berooft, en veele beroerten en verwarringen veroorzaakt
zouden worden. Zy, als getrouwe Dienaars des Konings en voorname Edelen
des Lands niet konden nalaten om tegens alle deze onheilen te waken, en, ten
dien einde, een heilig Verbond te sluiten, waarby zy, met plegtigen eede,
beloofden, het invoeren der Inquisitie, met al hun vermogen, te zullen
verhinderen: ten hoogden betuigende, daar in, niets te beogen., dan de eere [p.
006] van God, den dienst des Konings, en het welvaren des vaderlands. Wyders
verbonden ze zig, elkanderen als broeders by te staan, met goed en bloed, indien
iemant van hen, uit hoofde van Inquisitie of plakaten, eenig leed mogt
wedervaren, enz. „Eindelyk smeekten ze God om den kragtdadigen bystand van
zynen Heiligen Geest, dat Hy hun verbond zegenen, en, tot eere van zynen
Naam, tot dienst der Koninglyke Majesteit, tot vrede en welstand der Landen,
en tot zaligheid van hunne zielen„ doen gedyen mogte."
1
Dit verbond werd
voornamelyk ondertekent door Henrik van Brederode, Lodewyk van Nassau, Karel
van Mansveld, Floris van Palland, Graaf van Kuilenburg, twee van den Bergen,
twee Batenburgen, en wyders van eene groote menigte uit den aanzienlyksten
Adel van Nederland, welker namen by Bor, op de ondergenoemde plaatzen,
konnen nagezien worden.
2
Dit was de eerste verbintenis, die tot nog toe van eenig aanzien, tegens het
gezag van den Koning, en tegens deszelfs harde behandeling werd opgeregt. Het
1 Bor II Boek, fol. 38.
2 Zie ook Sententien van Alva, bladz. 39, 60, 61, 72, 134,154, 175, 354, enz,
12
wumkes.nl

natuurlyk gevolg van hetzelve was eene algemene gisting der gemoederen in
gantsch Nederland; werdende de inhoud van dit verbond niet zo dra
waereldkundig, of men verfoeide de heilloze gewetensdwang ten hoogsten, en
begaf zig van alle kanten, niet slegts tot het uitstrojen van allerleye
schimpschriften tot smaad van de [p. 007] vreemde Staatsdienaars, maar ook tot
het inleveren van eene menigte smeekschriften, die door allerleye
Standsperzonen, dagelyks ten Hove aangeboden werden, zo om verzagtinge van
de Inquisitie, als om bescherminge van den Godsdienst, en vryheid van geweten,
te verwerven; 't geen, schoon 'er tegens 't een en ander harde bevélen
uitkwamen, van tyd tot tyd aanwies.
III. Smeekschriften aan de Landvoogdesse.
De aanwas van 't getal der verbondene Bedelen, gestyft door de grote menigte
van Gereformeerden en andere onroomschen hier te lande, maakte hen wel
haast vrymoediger; te meer, vermits verscheide Stadhouders der Provinciën
openlyk aan de Landvoogdes verklaarden, datze niet geneegen waren, nog het
vermogen hadden, om de Plakaten uit te voeren, en de hand aan de Inquisitie te
houden; willende liever, zo men zulks van hen bleef, vorderen, zig van hunne
ampten ontdoen: en dewyl zodanige Stadhouders teffens Leeden van den Raad
van State waren, werden, door diergelyke verklaringen, de Bondgenoten te
yveriger, om in hunne aangevangene ondernemingen voort te gaan; in zo verre,
datze zig, ten getale van omtrent vier honderd personen, hebbende den Heer
van Brederode, en Graaf Lodewyk van Nassau, aan 't hoofd, in 't begin van April
des jaars 1566., naar Brussel begaven, met oogmerk om aan den Landvoogdesse
en den Raad een Verzoekschrift in te leveren, 't geen hen, na eenige
beraadslagingen, tegen den vyfden dier maand ingewilligt werd. Brederode deed
aan de Landvoogdesse en de byzynde Heeren, eene deftige [p. 008] aanspraak
met overgeving van het smeekschrift, waar in de redenen hunner bezwaarnissen,
hunne verzoeken, om van de Inquisitie, de zware vervolgingen, en andere
onheilen verlost te zyn, en te gelyk de wegen en middelen, om het land weder in
stilte, en onder de gehoorzaamheid des Konings te verzekeren, op eene zeer
bondige wyze, vertoont werden.
3
Het antwoord der Landvoogdesse niet
voldoende werdende bevonden, gaven de Bondgenoten, op den agtsten een
nieuw verzoekschrift in, te kennen gevende hunne bekommeringen voor
meerdere onheilen, byaldien men op hunne betamelyke smeekingen geen agt
gave; betuigende als nog niets te beoogen, dan den dienst van zyne Majesteit, de
ruste des Lands, en den wezentlyken welstant der Ingezetenen, en met
vertoninge, dat, zo hun billik verzoek veragt werd, en hier op eenige beroerte
volgde, zy gehouden wilden zyn, ten vollen voldaan te hebben aan hunnen pligt,
13
wumkes.nl

enz. Hier op gaf de Landvoogdes dit bescheid, „dat zy zig verzekerde, de
Inquisiteurs en Overheden daar toe te zullen konnen houden, dat 'er geen
ergernis nog onheil ontdaan zou, zo 'er de Eedelen slegts geene aanleidinge toe
gaven, waar voor zy wel naaukeurig zorge te dragen hadden; gelyk mede, om
geen' meerderen aanhang te maken."
4
De Bondgenoten kwalyk met dit
antwoord voldaan, als weinig ter zake dienende, maakten, kort daarna, toestel
tot hun vertrek uit Brussel, stellende het opperbeleid [p. 009] aan vier Hoofden
van hun Bondgenootschap. Ook werden drie of vier personen inieder Provincie
benoemt, die heimelyk briefwisseling zouden houden met de verkorene
Hoofden; en toezien, dat het beloofde agtervolgt, en nergens eenig oproer
bespeurt werd. Verbindende zig wyders, geene verandering. te zullen maken in
den Godsdienst, nog in de Regeringe; maar, nopens het een en ander, het
besluit des Konings, en der algemeene Staten te zullen afwagten.
IV. Concept van Moderatie.
Kort daar na werd ten Hove een ontwerp van matiging der gestrenge plakaten
opgestelt, en, niet lang daar na, door twee Nederlandsche Heeren, den
Markgraaf van Bergen, en den Heer van Montigni, naar Spanje aan den Koning
gezonden. Dit zogenaamd Concept van moderatie. matigde wel eenigzins de
felste strengheid der bloedplakaten; dog niet zo, of 'er bleef nog schrik en vrees
voor de Belyders der waarheid, schoon. Hetzelve door 's Konings goedkeuringe
mogt bekragtigt worden. Het behelsde, „dat de Leeraars en aanhouders van
verbodene vergaderingen, als mede zy, die de nieuwe Leeraars herbergden,
gehangen, en hunne goederen verbeurt verklaart zouden werden. Die hunne
gevoelens verzaakten, zouden hun hoofd verliezen, en hunne erfgenamen hunne
goederen bekomen. Aan gemeene Ketters, die zig boetvaerdig toonden, zou
genade bewezen; dog de onboetvaerdigen zouden met ballingschap, behoudens
hunne goederen, gestraft worden: zy moesten niemant, dan hunne wettige
erven, hunne [p. 010] bezittingen nalaten; dog anderen verleid hebbende,
werden hunne goederen verbeurt verklaart. Hervalle Ketters, zo zy andermaal
berouw toonden, werden gebannen; dog Herdopers, schoon berouw hebbende,
„zouden evenwel hun leven verliezen."
5
Weinig genoegen gaf dit ontwerp aan de
Nederlanders, men noemde het, schimpswyze, een Concept van Moorderatie, en
maakte 'er allerley aanmerkingen op. In Spanje werd het goedgekeurt, en op den
derden July werd in Nederland een plakaat uitgegeven, meest geschoeit naar den
voet van het gezeide ontwerp.
6
4 Bor II Boek, fol. 42. Col. 3, 4.
5 Bor II Boek, fol. 45. Col. 4.
14
wumkes.nl

V. Openbare prediking der Onroomschen.
Midlerwyl groeide alöm het misnoegen tegen de Inquisitie en plakaten, en met
een de begeerte van duizenden van menschen, om Gods woord te horen
prediken; 't geen in zommige Provinciën steeds, met veele vrymoedigheid, zig
begon te verspreiden, en openbaar in de velden, in schuuren en bosschen,
gepredikt werd. De Leeraars waren, ten deele, uit Frankryk herwaarts gekomen;
dog naderhand werden 'er van Embden en elders, alwaar de hervorming reeds
een vasten voet had, ontboden. Hier en daar leidden dommige Priesters en
Monikken hun geestelyk gewaad, en dwaalleeringen af, en werden verkondigers
van het heilig Euangelie; 't geen zomwylen niet zonder stribbeling toeging, dog
doorgaans, vermits de meeste vergaderingen gewapend, en buiten de Steden
gehouden worden, met kragt wierd voortgezet.
VI. Gedrag van het Spaansche Hof.
Dit alles, ten wat meer tot nadeel van den Roomschen Godsdienst ondernomen
werd, maakte grote bewegingen aan het Hof van Spanje. Men oordeelde daar,
dat het grondbeginzel van alle de Nederlandsche beroerten moest gezogt
worden in de Staatzugt van zommige Grooten, waar door heimelyk, op meer
dan eene wyze, het vier van onlusten aangeblazen werd. Men meende derhalve
niets nodiger te zyn., om verdere onheilen voor te komen.; dan dat de Koning in
eigen persoon naar Nederland moest trekken, om, door het stellen van de
nodige ordres, de gemaakte verbintenissen te verbreken, een' vasten voet op de
regeringe te stellen, en, naar vereisch van zaken, het stuk van den Godsdienst te
behandelen; mits in alles de goedertierenheid voor de strafheid, en de
barmhertigheid voor het strenge der regtvaerdigheid te behartigen. Edog,
vermits des Konings reis niet zo schielyk kon aangevangen werden als de nood
vorderde, schreef hy aan de Landvoogdesse, dat, midlerwyl, de Inquisitie mogt
geschorst blyven. Dat men een nieuw ontwerp van matiging in Nederland moest
opstellen, 't geen verder door den Koning kon bepaalt worden; en dat 'er
vergiffenis aan de Bondgenoten zou mogen verleent worden, mits deze van
hunnen kant verzekering gaven voor de behoudenis van den Godsdienst, en het
behartigen van de rust der landen. Eindelyk moesten alle verbintenissen
afgeschaft, alle zamenkomsten, predikatien van onroomschen, en openbare
ergernissen, vernietigt worden: zulks niet konnende te wege brengen, [p. 012]
ontving de Landvoogdes last, om het een en ander met kragt van wapenen te
keer te gaan.
VII. Beeldstorming.
De verbondene Edelen hier van kennis bekomen hebbende, namen een besluit,
om zig, zo toen iets geweldigs tegens hen mogt ondernemen, gewapent te
verdedigen. Ook kregen ze, niet lang daar na, toezegging van hulp uit Frankryk;
terwyl, van den anderen kant, de Onroomschen, moedig op de magt der
15
wumkes.nl

Bondgenoten, het verwoesten der Beelden, byna op een' tyd, door gantsch
Nederland aanvingen, vernielende de beelden, schilderyen, boeken, kruissen,
altaren, sacramentshuizen en allerleye kerksieraadjen, zo ten platten lande als in
de lieden; 't geen meest door gemeen volk, zelfs ook Roomschgezinden, verrigt
werd, zonder dat men de eerste aanleggers kon aanwyzen. In en onder deze
verwarringen werd egter de openbare prediking der hervormde Leere, zo in veele
steden, als ten platten lande, byna door gantsch Nederland, met groten iever
voortgezet
VIII. Maatregelen van 't Hof te Brussel.
Te Brussel was men, wegens de berigten der beeldstorminge, dapper ontstelt.
De Landvoogdes, bedugt voor zwaardere onheilen, wilde zelve die stad verlaten,
om zig elders in veiliger oord te bergen; 't geen nogtans, op ernstig afraden van
zommige Raden, geen voortgang had. Zy nam toen het besluit om de Edelen te
beloven, dat niemant, wegens het openbaar prediken, zoude gemoeit worden,
mits dat men het niet verder zou uitbreiden dan op plaatzen, daar het alrede
geschied was, en men zig voor verdere ongeregeltheden [p. 013] wagtte, de
wapenen neêrlegde, en de Roomsche Godsdienstoefening ongekwelt liet. Zy
verdroeg met de Bondgenoten, dat zy, uit naam van den Koning, aannam, 't
Land van de Inquisitie te bevryden; dat 'er een nieuw plakaat op 't stuk van den
Godsdienst zou gemaakt worden; dat 'er eene algemene kwytschelding zou
bewerkt worden voor allen die zig in 't toekomende zouden wagten voor alles
wat tot nadeel van 's Konings gezag, 's Lands ruste, en tot ontëringe van den
Roomschen Godsdienst zou konnen, strekken. Ondertusschen moesten de
Edelen zig bevlytigen, om, zo veel mogelyk, alle misnoegden neer te zetten, en
te doen onderwerpen aan het geen, in 't toekomende van 's Konings wegen, met
toestemming der algemene Staten, zou vastgestelt worden. Dit verdrag, door de
Gemagtigden der verbondene Edelen, zo wel als aan de zyde van het Hof,
bekragtigt zynde,werd vervolgens aan alle Geregtshoven, Steden en Provinciën
toegezonden; dog op verre na niet stipt onderhouden, zo ten opzigte van de
vryheid der prediking, als in verscheide andere opzigten: zulks de Nederlanders
de regtvaerdigheid hunner wapenen ten groten deele naderhand gegrond hebben
op het verbreken van dit verbond door de Spaanschen.
IX. Verdere verwarringen.
De Gereformeerden ondertusschen overal in getal aanwassende, bemagtigden
hier en daar verscheide kerken, namen dikwyls meerdere vryheid dan hen by het
verbond was toegestaan, en het een en ander kon, door den tegenstant der
Roomschen, en door de maatregels van de Regering, niet te wege brengen [p.
014] dan meerdere verwarringen en verwyderingen; Ook dagt de Koning, die
geweldig verstoort was over het breeken der beelden, en de Bondgenoten de
voornaamste schuld daar van toeschreef, niets minder, dan het gemaakte verdrag
16
wumkes.nl

te bestendigen. Hy was allezins voornemens met de Nederlanders streng te
handelen, slaande niet alleen de aangebode bemiddeling des Keizers af, maar
leende zelfs het oor aan de harde manier van behandelingen, hem door den
Hertog van Alva, in weêrwil van andere gematigder raadgevingen, voorgeslagen,
om, namelyk de Nederlanders, met geweld van krygsvolk te overvallen, en, na
zulks, hen als op nieuw overwonne onderdanen, aan te merken. Terwyl, onder
dit alles, de Landvoogdes eenige manschap gewapent hebbende, den
Bondgenoten meer dan een' gevoeligen slag toebragt. Dit deed de voornaamste
Hoofden uit hunne ogen zien, en op middelen bedagt zyn om zig te
beschermen. Zommigen versterken hunne vestingen; anderen namen heimelyk
krygsvolk aan; en weder anderen, moedeloos op hunne zwakheid, tragtteden zig
met de Landvoogdes te verzoenen, en deden een' nieuwen Eed van
getrouwigheid. De Prins van Oranje, die, zedert enigen tyd verdagt was
geworden, van heimelyk met de Bondgenoten te zamen te spannen, weigerde
den eed, zeggende dat hy eens den Koning gezworen hebbende, daar mede
meende te konnen volstaan. Dog hier door te meer in 't oog lopende, en vaste
tyding uit Spanje bekomende, dat de Hertog van Alva, met een leger herwaarts
stond gezonden [p. 015] te werden, nam hy het besluit om zyne Ampten neder
te leggen, en naar zyne Duitsche Staten te vertrekken; welke reis hy in April des
jaars 1567. werkelyk aannam, reizende naar zyn graafschap Nassau. Hy
verklaarde op zyn vertrek, dat hy nimmer iets tegens den Koning ondernemen
zou, zo hy van hem, in zyne eer en goederen, ongemoeit gelaten werd, hebbende
toen van den Godsdienst nog weinig smaak.
7
Tenzelven tyde verlieten de
onroomsche Leeraars de Stad Antwerpen, waar na ook een groot getal Edelen,
Burgers en Leeraars uit verscheide Provinciën de vlugt naar Duitschland en
elders namen. De meeste plaatzen, voorheen met der Bondgenoten krygsvolk
bezet, werden verlaten, de kerken op nieuw den Roomschen Godsdienst
toegewyd, de vergaderplaatsen der Gereformeerden alom afgebroken, en het
vlugten was zo algemeen, dat men, in Holland en elders, dikwyls schepen
gebrek had, om de vlugtelingen, die zig meest naar Embden begaven, te
vervoeren; terwyl anderen, die zwarigheid maakten hun Vaderland te verlaten, al
bevende en schrikkende, de aankomst van het aannaderende Spaansche leger,
afwagteden.
X. De Nederlanders schikken zig tot onderwerping. Wreed besluit in
Spanje.
Het aanzienlyk Bondgenootschap, door het vertrek van veele Heeren, en den
afval van zommigen anderen, gesloopt zynde, tragtte de Landvoogdes de overige
Nederlanders in stilte te brengen, de Gereformeerden hier en daar te vangen en
straften, en, door het vernieuwen der strenge plakaten, den ouden [p. 016]
7 Reid Nederl. Hist, bladz. 5.
17
wumkes.nl

Godsdienst in den vorigen luister te herstellen. Ook had het een en ander
doorgaans de verwagtte uitwerking: want veelen van den Raad der
Landvoogdesse oordelende, dat men voortaan de getergde Landzaten wat zagter
behoorde te behandelen, zoude zig allenskens het volk tot gehoorzaamheid
geschikt hebben. Zommige Heeren in Spanje riedden den Koning insgelyks, dat
men voortaan den weg van zagtheid in Nederland moest houden; dog anderen,
aan welker hoofd de Hertog van Alva zig bevond, tragteden den Koning te
overreden tot het oeffenen van eene gestrenge wraak tegen de zogenaamde
Ketters en Oproermakers.
8
Alva's raad werd gevolgt, en het bewint over het
leger, dat herwaarts stond gezonden te werden, aan hem opgedragen. Dit
vastgestelt zynde, werd terstond bevél gegeven tot het werven van een groot
getal nieuwe krygslieden in Spanje, om die in Italiën, in de gewone bezettingen
te leggen, en de genen die aldaar waren, en allen oude en geöeffende benden
uitmaakten, naar de Nederlanden te zenden. De voornaamste kragt van het
voetvolk zou in Spanjaarden bestaan; en de ruitery uit Italianen, Bourgondiërs
en Duitschen. Men zou uit Duitschland ook eenige regimenten voetvolk, 't welk
men, wegens de bygelegenheid der plaatzen, met vaerdigheid en gemak kort
ligten, in Nederland doen intreden. De Landvoogdes midlerwyl het land
enigzins in ruste gebragt hebbende, tragtte wel het zenden van dit leger te rugge
te houden, waar in zy van veelen, uit den Raad, [p. 017] ondersteunt werd; dog
alle vertogen, hier tegen, waren vrugteloos, en de Koning bleef standvastig by
zyn genomen besluit, waar inhy door den Hertog van Alva gesterkt werd
XI. Alva's komst in Nederland, en wrede regeringe.
Alva met het bestemde leger door Italië, tot in Bourgondie aangekomen zynde,
bereikte in Augustus des jaars 1567. het Hertogdom Luxemburg: hier voegden
zig eenige Duitsche regimenten by hem, waar na hy, zyn leger in de
voornaamste steden van Brabant en Vlaanderen verdeelt hebbende, zig naar
Brussel begaf, alwaar hy, verzelt van veelen der voornaamste Heeren, nog voor
het einde der gemelde maand, zyn intrede deed. Zyn Lastbrief behelsde, dat de
Koning aan hem het opperbewint over het krygsvolk, als Kapitein Generaal, had
opgedragen, blyvende alzo de zaken der Regeringe in handen van de
Landvoogdesse. Dog dit laatste was slegts in naam: want de Hertog de wapenen
en het krygsvolk onder zyn bewint hebbende, begreep de Gouvernante duidelyk,
dat ook de voornaamste klem der Regeringe by hem zoude zyn. Zy klaagde
deswegens door brieven aan den Koning, en verzegt van de Landvoogdye
ontslagen te worden; 't geen haar ook, zonder veele moeite, toegestaan werd,
werdende Alva, in hare plaatze, aan het hoofd der Nederlandsche Regeringe
gestelt.
8 Bentivoglio Nederl. Hist. bladz 70 en volg.
18
wumkes.nl

Zyn regeerwyze.
't Is ondoenlyk, in dit kort begryp, de zeldzame wrede regeringe van den Hertog
van Alva, en de daar opgevolgde schrikkelyke beroerten en oorlogen in.
Nederland., aan te tekenen. Dit behoort tot de Nederlandsche Historie in 't
algemeen, en kan van ieder overvloedig [p. 018] worden nagezien by veele brave
Schryvers, die hier over de pen gevoert hebben. Men merke hier alleen aan, dat
de Hertog, kort na zyne aankomst, een Raad der beroerten opregtte, meest uit
mannen van zyne geaartheid bestaande, voor welken alles, wat eenige betrekking
tot de voorgaande of tegenwoordige bewegingen had, gebragt en afgedaan
moest worden. Edel en onedel werden voor dit geregtshof gedagvaart. Die niet
verscheen, werd met verbeurtverklaring zyner goederen, en met ballingschap
gestraft. Die men agterhaalde, werden gemeenlyk, op eene wrede wyze, ter dood
gebragt. Branden, vierendeelen, hangen, onthalzen en bannen op de galeyen,
was dagelyks werk. De geringste misdaden werden voor doodschuldig gerekent.
Onroomsche Leeraars, en allen die maar het minst in de voorgaande beroerten
hadden te zien geweest, werden, zonder eenige genade, ter dood gebragt. Zelfs
het inleveren en goedkeuren van smeekschriften tegen de Inquisitie, plakaten en
nieuwe Bisschoppen; het enkel toestemmen dat 'er predikatien gedaan waren;
het niet tegenstaan der kerkplunderingen; het enkel voorstaan en beroepen op
handvesten en vryheden; het huisvesten van predikanten; het bywonen van
gereformeerde lykplegtigheden, en honderd andere geringe dingen, werden door
den Raad der beroerten doodschuldig verklaart, waar door byna niemant
gevonden werd, die men niet, om een'of andere misdaad, kon veroordelen.
Veele Wethouders der Steden, die te slap tegen de nieuwe Predikaties geweest
waren, werden [p. 019] voor dezen Raad, die men, om deszelfs strengheid,
gewoonlyk de Bloedraad noemde, in regten betrokken. De Graven van Egmond
en Hoorn, die, straks na de aankomst van Alva, gevat waren, werden, by vonnis
van dit Geregtshof, den 3 Juny 1568., te Brussel onthalst, 't welk mede veele
andere Edelen te beurte viel. Oranje, de graven Lodewyk van Nassau, van den
Berge, en Hoogstraten, met een groot getal andere voorname Heeren, werden,
met verbeurtverklaring hunner goederen, ten Lande uitgebannen, Filips Willem,
oudste zoon van den Prins van Oranje, werd door Alva, van de hoge school te
Leuven geligt, en gevangen naar Spanje gevoert.
Dat het een en ander tegens de bezworene Vryheden en privilegiën der
landen streed, was waereldkundig: want volgens dezelven mogt niemant, buiten
de gewone regtbanken der Steden en Provinciën, voor eenige regtbank beroepen
worden. En de hoge school van Leuven had inzonderheid de vryheid, dat
niemant van daar gevangelyk mogt gevoert worden.
19
wumkes.nl

XII. De Prins van Oranje verzamelt een leger; dog vrugteloos.
De Prins Van Oranje, hertelyk begaan met den bedroefden toestand der
verdrukte Nederlanderen, verzamelde, midlerwyl, een leger in Duitschland,
meest op eigen kosten, waar van het een gedeelte, onder zyn beleid, over de
Maas trok; dog eerlang werd de Prins genootzaakt, zyn volk, by gebrek van geld,
af te danken. Hy zelf keerde eerst naar Frankryk, en van daar, in den jare 1569.,
weder naar Duitsland. Het ander gedeelte van het [p. 020] leger tragtte, onder,
graaf Lodewyk, broeder van Oranje, in Groningerland en Friesland te dringen;
dog werd van Alva, na dat hy eerst eenig voordeel by 't klooster Heiligerlee,
behaalt had, deerlyk geslagen. Alva, moedig op zyne overwinningen, vervolgde
onder dies de Hervormden te vuur en te zwaerd, zulks veele duizenden aan de
Spaansche wraaklust opgeöffert werden; terwyl byna niemant zyn leven zeker
zynde, veelen hun vaderland verlieten, om buiten 's Lands eene veilige
schuilplaats te zoeken.
XIII. Nieuwe Pogingen van Oranje. Tiende penning van Alva gevordert.
Terwyl Alva dus onmenschelyk te werk ging; de Inquisitie alle de Nederlanders,
(eenige weinigen uitgezonden) voor Kettersgezinden, en overzulks, voor
Majesteitschenders verklaart had, en dat men overal de Privilegiën en
Vryheidsbrieven, ten Hove invorderde, en, zo veel doenlyk verkragtte, nam de
dappere Prins van Oranje nogmaals het besluit, om iets tot redding van de
zieltogende Nederlanders te ondernemen. Dees Vorst, die nu reeds blyken had
gegeven van zyne aangekleeftheid aan den Hervormden Godsdienst, aan welken
hy de bedieninge van het zuiver woord en dienst Gods toeschreef
9
, had, door
den mond van Mr. Paulus Buis, Pensionaris van Leiden, een naauwkeurig berigt
bekomen, van den waren toestand der landen, en vond thans geraden,het geluk
der wapenen, dat hem te lande tegengelopen was, ter zee te beproeven, en aan
eenige gevlugtte Edelen, Koopluiden en anderen, lastbrieven te geven, om, met
[p. 021] schepen, die zommigen voor eigene rekening in zee bragten, te
vrybuiten. Hun getal wies allenskens aan: zy hadden de Engelsche havens
doorgaans tot hunnen dienst, ook hieldenze zig in de haven van Rochelle op,
gelyk mede op de rivieren de Elve, Eems en elders. Zy kruisten meest op de
Spaansch-gezinden, namen ook zomwylen andere schepen weg, en verkogten de
goederen in andere landen. Zelfs vielenze in zommige Provincien aan land, en
roofden en plonderden op de huizen en goederen der geenen die der Spaansche
regeringe waren toegedaan. Dikwyls ging het in alles niet zo effen toe, of zy
gingen hunnen last te buiten, rovende zo wel op vrienden als vyanden; 't geen,
meermalen, door den Prins ernstig gestraft werd. Het regt van dien Vorst, om
zodanige bedelbrieven te verleenden, en verdere krygshandelingen aan te
9 Bor IV Boek, fol. 165. Col..4.
20
wumkes.nl

vangen, was niet alleen gegrond in zyn Stadhouderschap over zommige
Nederlandsche Provinciën, uit kragt van welk ampt hy geregtigt en verpligt was,
de landen tegens allen geweld te beschermen; maar wel inzonderheid in het
verzoek van veele voorname Nederlanderen, die, tegen bezworen voorregten,
verdrukt wordende, gewettigt waren, hem voor hunnen Beschermer te
verkiezen.
Aan den anderen kant tragtte Oranje zig door uitheemsche
Bontgenootschappen, tegen Alva te sterken, zoekende onderstand in
Deenemarken, Zweeden, Frankryk en Engeland; dog het een en ander vond
weinig ingang en beantwoordde geenzins aan den nood [p. 022] waar in zig de
Nederlanden bevonden. Ook zogt de Prins, door geheime verstandhouding, zig
meester te maken van een' of andere Stad of haven binnenslands, om tot eene
bekwame wyk- en wapenplaats voor zyn scheeps- en oorlogsvolk te dienen; 't
geen te noodwendiger geöordeelt werd, om dat veele Kapiteinen ter zee, meer
hun eigen, dan 't gemeen belang beogende, weinig agt gaven op 's Prinsen
lastbrieven, maar roofden, zonder onderscheid, op vrienden en vyanden, en
hielden veeltyds het, veroverde voorzig zelfs.
Tiende penning gevordert.
Langen tyd had Alva, dien het allezins aan geld haperde, bezig geweest, met het
eischen van den tienden penning van alle goederen. De Staten bragten hier
tegens hunne zwarigheden in, en vertoonden de onbillikheid van dien eisch, als
strydig tegens de pligt van den Landsheer, die geene schattingen in de
Provinciën vermogt te heffen, dan met; bewilliging der Staten. Zommigen
kogten deze belasting met grote geldzommen af; terwyl anderen gedurig met de
strengste uitvoering der wet, tegens alle vertogen, bedreigt werden. Al het welk
bystere verwarringen in de Nederlanden veroorzaakten, en teffens te wege bragt,
dat veelen, zelfs Roomsch-gezinden, der Spaansche dwinglandy wars werden.
XIV. De Briel ingenomen. Veele steden vallen den Prins toe.
De Watergeuzen, (zo noemde men 's Prinsen Zeevolk) tragtten, in den jare
1572., eene of andere stad, in 't Noorderkwartier van Holland, te verrassen. De
Koningin Elizabet gebood hen om dienzelven [p. 023] tyd, de Engelsche havens
te ruimen, 't geen hen aanleiding gaf, om enig stuk van aanbelang te
ondernemen. Met dit inzigt koers naar Holland zettende, raakte de vloot, door
tegenwind, in den mond der Maaze: Zy eischten den Briel op, uit naam van den
Prins van Oranje, 's Konings Stadhouder, onder betuiging van de stad te willen
verlossen van Alva's dwinglandy. De stad werd terstond met geweld ingenomen,
op den eersten April des gemelden jaars, en, om dezelve voortaan als eene veilige
schuilplaats te mogen behouden, vond men goed, die te versterken, gelyk
geschiedde. En kort hier na kozen Vlissingen en Veere in Zeeland, en alle de
Noord-hollandsche Steden, 's Prinsen zyde.
21
wumkes.nl

Veele steden kiezen de zyden van Oranje.
Alva was in deze omstandigheden zo benart, dat hy openlyk van den eisch des
tienden en twintigsten pennings afstond; dog de haat tegens zyn bedryf had zo
diepe wortelen geschoten, dat veele steden, als Zierikzee, Oudewater, Gouda,
Leiden, Dordrecht, Gornichem en Haarlem, zig, de eene na de andere, voor den
Prins verklaarden; terwyl Alva, met het beleg van Bergen in Henegouwen (dat
door Lodewyk van Nassau, by verrassing was ingenomen,) bezig zynde, den
afval van zo veele aanzienlyke steden hoorde, zonder in staat te zyn van zulks te
konnen beletten. Ja zelfs Gelderland en Overyssel vielen gedeeltelyk den Prins
toe, werdende de meeste steden door deszelfs Bevelhebbers met eenig krygsvolk
verzekert. Wat, in dien opzigte, in Friesland, om dezen tyd, voorviel, staat
elders, op zyn plaatze, aangetekent te werden. [p. 024]
XV. De Prins als 's konings Stadhouder over Holland enz. erkent. Trekt
andermaal over de Maaze.
Op den vyftienden July 1572, hielden de Hollandsche Edelen en Steden die 's
Prinsen zyde gekozen hadden, hunne eerste vergaderingen te Dordrecht. De
Prins van Oranje zond hier den Heer van S. Aldegonde, om, uit zynen naam,
eenige voorstellingen aan deze Vergadering te doen. Zyne Doorlugtigheid werd
toen plegtig voor 's Konings Stadhouder, over Holland, Zeeland, Friesland en
Utrecht, erkent, en teffens besloten, dat men zou tragten te bewerken, dat hy
ook voor Beschermer van alle de Nederlanden, gedurende 's Konings
afwezigheid, werd aangenomen.
10
Ook werd een besluit genomen, om den Prins
met eene aanzienlyke zomme gelds, tot onderstand van zyn krygsvolk, by te
staan. Men zou ook andere steden, zo in, als buiten Holland, zoeken te
bewegen, om zig voor den Prins te verklaren; en de zulken, die zig hardnekkig
aan de zyde van Alva hielden, door voegzame middelen, tragten over te halen.
Nopens den Godsdienst werd vastgestelt, den Hervormden niet alleen, maar
ook den Roomschen, de onbelemmerde oefening van denzelven toe te staan,
zelfs de Geestelykheid ongemoeit latende, zo lange zy zig als gehoorzame en
vredige ingezetenen gedroegen, enz. Deze besluiten, zo wel als het ligten van 't
Spaansch Krygsvolk uit de steden tot het beleg van Bergen, gaven aanleiding,
dat, om dezen tyd, Rotterdam, Schiedam, Delft, Naarden, Woerden en
Schoonhoven, zig mede voor den Prins van Oranje verklaarden. [p. 025] Zulks
geheel Holland, behalven Amsterdam thans zig onderling tegens Alva
verzettede. De Raden en Koninglyke Amptenaars de bescherming der
Spanjaarden in Holland niet langer genietende, vertrokken naar Utrecht daar
het Hof nog enigen, tyd zitting hield; dog eerlang naaulyks in Holland erkent
werd.
10 Bor VI Boek, fol. 282. Col. 3.
22
wumkes.nl

Trekt andermaal over de Maaze.
De Prins een leger byëen gebragt hebbende, en met eenige geldzommen
ondersteunt zynde, vond zig nu in staat om, met vier-en-twintig duizend man,
op te trekken. Hy trok andermaal over de Maaze, nam Mechelen en Leuven in,
en zogt Bergen, dat nog door Alva belegert was, te ontzetten; dog dit mislukte,
en wyl hy den Hertog nog niet tot een' veldslag kon dwingen, werd hy, by
gebrek van geld, wederom genoodzaakt, zyn volk af te danken. Waar op Graaf
Lodewyk zig gedrongen zag, om Bergen by accoord aan Alva over te geven, 't
geen, kort daar op, op een' eerlyke wyze, geschiedde. Door deze overwinning
vielen terstond de Brabantsche steden den Hertog toe. Alva deed ook, door zyn
zoon Don Frederik, Zutfen innemen, waar na gantsch Gelderland den
Spaanschen wederom toeviel. In Friesland ging insgelyks alles aan hen over.
Naarden werd ook door de Spanjaarden verovert, en, even als Zutfen, deerlyk
mishandelt. Hier op volgde het beleg van Haarlem, dat in December des jaars
1572. werd aangevangen, en niet voor den twaalfden July des volgenden jaars,
met het veroveren der stad, eindigde. De Spaanschen belegerden daar op
Alkmaar; dog door de wakkere verweering der Burgery, en het [p. 026]
doorsteken van den Oosterdyk, waar door het water over 't land gebragt werd,
werd het beleg eerlang opgebroken. Kort hier na behaalden de Nederlandsche
schepen eene heerlyke overwinning over de Spaanschen op de Zuiderzee. Bossu,
de Spaansche Admiraal, werd gevangen, en de zaken der Nederlanders
veranderden toen merkelyk ten goede. Daarentegen behaalden de vyanden
eenige voordelen in Holland: de Heer van S. Aldegonde werd, by 't innemen
van de Schans te Maaslandssluis, gevangen genomen; de Spanjaarden maakten
zig meester van den Haage, waar uit meest alle de ingezetenen naar Delft
vlugteden. Ook belegerde Don Frederik, op den 30 October 1573., de stad
Leiden; welke belegering daar na vrugteloos werd opgebroken.
XVI. Alva's vertrek uit de Nederlanden. Graaf Lodewyk verslagen. Leiden
belegert.
Ondertusschen had Alva, zo door verscheide mislukte ondernemingen, als door
het gevoel van den algemenen haat; die men tegens hem had opgevat, een'
tegenzin in de Regering gekregen. Ook ontving hy berigt, dat de Koning hem
eenen opvolger had toegeschikt. Het een en ander deed hem, al zedert eenigen
tyd, onder andere voorwendzelen, aanhouden om zyn ontslag; 't geen hem
ligtelyk van den Koning werd toegestaan, die, ten zelven tyde, Don Louis de
Requesens. Groot Commandeur van Kastilie, tot Landvoogd, herwaarts zond, aan
wien Alva, op den 29 November 1573., het bewint overdroeg: waar na de
Hertog uit de Nederlanden vertrok naar Spanje, roemende dat hy, gedurende
zyn bewint, dat maar zes jaren [p. 027] geduurt had, meer dan agtien duizend
menschen, had doen ombrengen.
23
wumkes.nl

Requesens ondernam, in 't begin syner Regeringe, het ontzet van Middelburg,
welk door 's Prinsen volk belegert was; dog deze onderneming mislukte, en de
stad werd, op den agtienden Februari 1574., aan den Prins van Oranje, by
verdrag, overgegeven
Graaf Lodewyk verslagen.
Inmiddels had de Prins eenig' onderstandt van geld uit Frankryk ontvangen,
waar mede Graaf Lodewyk een leger verzamelde tegen over Maastricht. De
Landvoogd Requesens dit vernemende, werft schielyk eenig krygsvolk, 't welk
gevoegt by de knegten die, toe hier toe, in 't beleg van Leiden waren gebezigt,
en eenige anderen die hy uit Holland ligtte, een tamelyk aantal uitmaakte,
dewelke, onder Sanchio d' Avila, tegens Graaf Lodewyk optrokken. De legers
raakten op den veertienden April slaags op de Mookerheide, alwaar het Prinsen
volk de nederlaag bekwam, met verlies van den braven Graaf Lodewyk en
Henrik van Nassau, 't geen een smertelyk nadeel voor de Nederlanderen was, en
onder andere merkwaerdigheden, ten gevolge had, dat de Spanjaarden, op den
zes-en-twintigsten May 1574., de stad Leiden ten tweedenmale belegerden. Dit
beleg, dat het Gemeenebest veele bekommering gaf, werd, met ongelooflyk
geweld begonnen, en met geene mindere moeite, aan den kant van den Prins
getragt te verydelen. Men tragtte den vyand, door middel van het water, te
verjagen, en, ten dien einde, de sluizen te openen, en de dyken door te steken;
dog, wegens [p. 028] de oostlyke winden, geen water genoeg over 't land
vloejende, viel de stad in de uiterste benaautheid en elende. Eindelyk ontstond
een felle storm uit den noordwesten, die zo veel waters over het land bragt, dat
de vyand zyne schansen verliet, en 's Prinsen vloot, tot ontzet van de stad
geschikt, op den derden October, gelukkig binnen raakte. Onbeschryflyk was de
blydschap over deze verlossinge, en de Prins met de Regering van Holland, ten
uitersten voldaan over de standvastigbeid der Leidsche Burgers, vereerden de
stad met het Octroi tot de opregting eener Hoge Schole, die, kort daar na tot
stand gebragt, in weinigen tyd zeer beroemd werd.
XVII. Grote nood der landen. Gentsche vrede.
De Spaansche Landvoogd dus van zyn oogmerk versteken, hervatte, in den jare
1575., de onlangs aangevangene vrede-handeling met Holland en Zeeland; dog
dezelve liep, na verscheide voorstellingen aan weêrzyden, eindelyk vrugteloos af.
Waar na de Spaanschen den oorlog, met nieuw geweld, weder tragtten aan te
vangen. Zy vermeesterden verscheide steden en sterkten in Holland, hadden ook
eenige ondernemingen op Zeeland, en bragten die twee Provinciën, in zulk eene
verlegenheid, dat de Prins van Oranje, hoe standvastigen onvermoeid anders,
een voorslag deed, om de molens te verbranden, de dyken door te steeken, en,
met alles wat men mee konde nemen, het land te verlaten. Dog midden onder
deze benaauwtheid gaf de Goddelyke Voorzienigheid eene onverwagte uitkomst
24
wumkes.nl

en verandering [p. 029] van zaken. De Landvoogd Requesens die Alva in beleid
en bescheidenheid verre te boven ging, en veele hoedanigheden bezat om zynen
Koning dienst te doen, stierf op den vyfden Maart des jaars 1576. Waar na de
Raad van State de algemene Regering, te Brussel aanvaardde, met dat gevolg,
dat het krygs- en Staatswezen, aan de Spaansche zyde, wel haast in verwarring
raakte, en byna alle de Provinciën eerlang overeenkwamen tot het aangaan van
een Verdrag, dat voornamelyk door den Prins van Oranje bewerkt, en eindelyk
op den agtsten November 1576., te Gent gesloten werd, zynde bekent by den
naam van Gentsche vrede of Pacificatie van Gent, waar van de voornaamste
inhoud was, om onderling de Spaansche Soldaten het land te doen ruimen; niets
te ondernemen tegens den Roomschen Godsdienst; de Religie in denzelfden
staat te laten, waar inze toen was, tot dat daar op, door de Staten van alle de
Provinciën, nader order zou gestelt worden; en het Stadhouderschap van den
Prins van Oranje, over de Provinciën, die voorheen onder hen behoort hadden,
te beveiligen.
XVIII. Don Jan van Oostenryk Landvoogd. Matthias van Oostenryk.
Egter duurde de rust, die het natuurlyk gevolg van deze bevrediging had konnen
zyn, niet lang: want Don Jan van Oostenryk, bastaartzoon van Keizer Karel, door
den Koning tot Requesens opvolger bestemt, in de Nederlanden aangekomen,
ontdekte wel haast door zyn gedrag, dat hy de kunst van veinzen, op eene
uitstekende wyze geleert had, en men derhalve meer op zyne daden dan
woorden te letten had [p. 030] toonde zig genegen om de Gentsche bevrediging
te willen onderhouden, en sloot met de Provincien een Verbond, waar by deze
beloofden den Roomschen Godsdienst, den vrede van Gent, en de
gehoorzaamheid aan den Koning, te zullen voorstaan; onder voorwaarde, dat het
Spaansche krygsvolk het land ruimen zoude. Holland en Zeeland egter, door
den Prins van Oranje gewaarschuwt, weigerden hunne toestemming, en de
uitkomst deed wel haast zien, dat Don Jans handel enkel op den ondergang des
Lands gemunt was. Hy gaf wel een plakaat uit tot bevestiging van het Verdrag,
en deed zelfs het Spaansche krygsvolk vertrekken; dog, kort daar na, maakte hy
zig, by verrassing, meester van 't kasteel van Namen, en van de Vesting
Charlemont. Waar op de oorlog op nieuw weder aangevangen, en Don Jan
openlyk voor 's Lands vyand verklaart werd. Veele Provinciën hadden, by deze
gelegenheid, den Prins van Oranje tot algemeen Land-Voogd over alle de
Nederlanden, gaern willen verheffen: ook werd zyne Doorlugtigheid dadelyk in
Brabant geroepen, en aangestelt tot Gouverneur van die Provincie, dog eenige
voorname Heeren, den Prins min gunstig, bragten te wege, dat de meeste
Provinciën den Aartshertog Matthias van Oostenryk, tot Opperlandvoogd
25
wumkes.nl

verkoren; 't geen toen van de anderen werd nagevolgt; mits hy Oranje tot zynen
Stadhouder verklaarde, 't geen wel haast zyn volle beslag kreeg.
11
[p. 031]
XIX. Religions-vrede.
Onder dit alles had de hervorming Van Godsdienst, in veele Provinciën, goeden
voortgang, en de prediking der Gereformeerden werd op zommige plaatzen,
goedwillig aangenomen, elders werdze met geweld van wapenen ingevoert; 't
geen dikwyls, niet zonder krenking van de Gentsche bevrediging, (waar by,
onder anderen, de ongestoorde oefening van den Roomschen Godsdienst, was
vastgestelt) toeging. De Hervormden leverden meer dan een smeekschrift aan
den Aartshertog en de algemene Staten in, begerende vryheid van Godsdienst-
oefening, boven het geen by den Gentschen vrede (die tog aan de Spaansche
zyde reeds was verbroken) vastgestelt was. Waar op de Aartshertog en de Raad
van State een ontwerp van eene Religions- of Geloofsvrede maakten, welker
voorname inhoud was, 't vergeten en vergeven van alle verongelykingen zedert
den Gentschen vrede; 't herstellen van den Roomschen Godsdienst in Holland
en Zeeland, met eenige bepalingen; eene vrye oefening van Godsdienst voor de
Onroomschen door gantsch Nederland, met aanwyzing door de Magistraten,
van bekwame vergaderplaatzen; nalating van onderzoek naar iemants geloof;
niemant aanstoot in den Godsdienst geven, enz.
12
Deze Religie vrede werd
doorgaans van Roomschen en Onroomschen niet aangenomen; op zommige
plaatsen, als in Friesland, de Groninger Ommelanden en elders, verklaarde men
zig naar dezelve te willen schikken. In Gelderland [p. 032] tragtte Graaf Jan van
Nassau, Stadhouder dier Provincie, de hervorming sterk door te dryven, 't geen,
niet zonder opschuddingen, toeging. Te Gent voer Dathenus geweldig uit tegens
den Prins van Oranje, om het toelaten der Roomsche Religie, hem scheldende
als een' die geen werk van God of Godsdienst maakte. In andere plaatzen ging 't
niet veel beter: kortom, de beraamde Geloofsvrede scheen aanleiding te geven
tot grote verdeeltheden tusschen de Provinciën, Steden en Leden van die.
XX. De Hertog van Anjou in Nederland.
De onmagt, waar in de algemene Staten zig bevonden, om het geweld der
Spaanschen tegen te staan, en de overwinningen, die Don Jan nu en dan
behaalde, gaven den Staten, die door den Aartshertog Matthias weinig gesterkt
werden, aanleiding, om naar andere Uitheemsche hulp om te zien. Met
Frankryk was men, zedert eenigen tyd, in onderhandeling getreden, en veele,
inzonderheid de Roomschgezinde Staten, waren genegen, tot het inroepen van
den Hertog van Anjou; te meer, wylze vreesden dat de Onroomschen te zeer
zouden gestyft werden door de hulp van Joan Kasimir, dewelke met een'
11 Zie de articulen, waar op de Aartshertog werd aangenomen, Bor XII Boek. fol. 7.
12 Meteren VIII. Boek. fol. 141.
26
wumkes.nl

aanzienlyken hoop krygsvolk, meest door; Engelschen betaalt werdende, naar de
Nederlanderen kwam afzakken. Dit deed hen het hoofd neigen naar den Hertog
van Anjou, en men deed hem grote beloften van de genegenheid, der
Nederlanderen jegens zyn persoon. Hy kwam daar op met eenig krygsvolk in
Henegouwen, onder den titel van beschermer der Nederlandsche vryheid, en [p.
033] won eenige Steden in die gewesten. En eerlang kwam men, nopens de
voorvaarden waar op hy zou werden aangenomen niet hem overeen.
13
Zyn leger
verënigde zig met dat der algemene Staten, op den zes-en-twintigsten Augustus
1578. Zyn gedrag strekte egter tot weinig nut: want met Joan Kazimir niet
overeen komende, dankte hy eer lang zyn leger af, en trok naar Frankryk terug,
waar over in 't algemeen weinig te klagen was, alzo het Fransche krygsvolk
doorgaans zig meer met roven en plonderen ophield, dan met den vyand afbreuk
te doen.
XXI. Dood van Don Jan, en Parma werd zyn Opvolger.
Don Jan van Oostenryk was op den eersten October 1578., aan de pest
overleden, of, als anderen meenen, aan vergif. Het opperbewind over het leger
werd toen opgedragen aan den Prins van Parma, die ook vervolgens., door den
Koning, toe Landvoogd werd aangestelt; 't geen de Staten wel haast deed
ondervinden, dat zy met veel scherpzinniger en voorzigtiger Krygs- en
Staatsman te doen hadden dan Don Jan geweest ware.
XXII. Afzonderlyk verbond der Walsche Provincien, 't geen de
Utrechtsche Unie bevordert. Bekragtiging van dat Verbond.
Zommige der Walsche Provinciën misnoegt over het beleid der zaken, en
veelligt moedeloos over de uitkomst, verbonden zig onderling, in 't begin des
jaars 1579, om het verdrag, dat voormaals op den negenden Januari 1577. te
Brussel gesloten
14
en tot stavinge van de Gentsche bevrediging ingerigt was, te
handhavenen, en, ingevolge van dien, den Roomschen Godsdienst, 's konings
[p. 034] gehoorzaamheid, en de Gentsche bevrediging, te bekragtigen; hunne
kragten te voegen tegens allen, die het Gentsche Verbond niet nakwamen, en
zig te ontdoen van den Prins van Oranje.
15
Dit Verdrag gaf, aan den eenen kant,
een zwaren slag aan 't vermogen der algemene Staten; terwyl het, aan de andere
zyde, den weg baande, tot het sluiten der vermaarde Unie van Utrecht, die, na
eenige onderhandelingen, op kragtig aandryven van den Prins van Oranje, op
den drie-en-twintigsten Januari, gesloten en getekent werd. Natuurlyk waren de
redenen toe deze nadere Unie. De Prins zag al ras, na de aankomst van Don Jan,
dat de Gentsche vrede geen stand zoude konnen houden: ook het verbond van
13 Zie Bor XII Boek, fol. 43.
14 Bor X Boek, fol. 210.
15 Hooft Nederl, Hist. bladz. 617.
27
wumkes.nl

Brussel den voornaamsten band van dien alrede had verzwakt. De buitenste
Provinciën begonnen zig, van tyd tot tyd, te neigen naar den heerschenden
Roomschen Godsdienst, en de gehoorzaamheid des Konings; daar, in tegendeel,
in Holland, Zeeland, Gelderland, en de overige binnen-Provinciën, de
hervorming reeds met kragt was doorgedrongen, en overzulks de Landzaten,
hoe langer hoe meer, afkerig werden van de Roomsche Kerkzeden, en de
overheersching der Spanjaarden. Oranje benaerstigde zig derhalve al overlang,
om eene nadere Vereniging tusschen de laatstgemelde Provinciën te bewerken.
Hier toe bezigde by overal bekwame werktuigen, en het stuk werd eindelyk zo
verre bevordert, dat 'er, na eene en andere mislukte ondernemingen, eene [p.
035] byëenkomst te Utrecht gehouden werd alwaar het Verbond der nadere
Unie op den gezeiden tyd, gelukkig tot stand gebragt daar door den grondslag
van ons gezegend Gemeenebest gelegt werd. Wy behoeven hier de inhoud van
deze Unie of van dit Verbond der verëniginge, dat uit zes-en twintig Leden
bestaat, niet woordelyk op te geven alzo hetzelve overal by de Nederlandsche
Geschiedschryvers gevonden wort.
16
Alleen tekenen wy aan, dat dit Verbond
eerst ondertekent werd door Graaf Jan van Nassau Stadhouder van Gelderland
en 't Graafschap Zutfen, en vervolgens door de afgezondenen uit de
Ridderschap dier twee gewesten, gelyk mede door die van Holland, Zeeland,
Utrecht, en de Groninger Ommelanden. In Friesland had het eenige hapering:
want hoewel twee Leden uit het Collegie der Gedeputeerden, Baart Idsaerda en
Douwe Sixma naar Utrecht waren afgezonden, om de handelingen der
vereniginge by te wonen, durfdenze egter niet tekenen, dan op naderen last der
Staten dier Provincie, vermits de Roomschgezinden, zedert enigen tyd, nieuwen
moed schenen te bekomen. Het Hof schreef in Februari eenen Landsdag uit
tegen den vierden Maart, welks voornaamste onderwerp de Utrechtsche Unie
zoude wezen. [p. 036] Dog veelen hielden het met het Verbond de Walsche
Provinciën, en tragteden zig met den Koning te verzoenen, en de Roomsche
Religie stand te doen houden, waar inze, heimelyk, door den Stadhouder
Rennenberg, die den Roomsch- en Spaansgezinden vryheid gaf om mede ten
Landsdage te verschynen, ondersteunt werden. De Provincie was, hier door, in
twee partyen verdeelt, en van wederzyden werden verzoekschriften aan den
Stadhouder ingelevert, de eene om het aannemen van de Unie te bevorderen, en
de andere om hetzelve te weeren.
17
De Stadhouder scheen zig, uiterlyk, onzydig
te houden, voedende egter heimelyk de onenigheid, zulks op den Landsdag geen
vast besluit kon genomen werden. Dog de Volmagten. Van Franeker,
Leeuwarden en Sneek, benevens eenige Edelen, en de Volmagten van
16 Zie onder anderen Bor XIII Boek, fol. 85. Aitzema Herstelde Leeuw, agter de Voorrede.
Schotanus Friesche Hist. bladz. 822. En, wat het zakelyke aangaat, Vaderl. Hist. VII Deel,
bladz. 251. Tegenw. Staat. der Verënigde Nederl. I Deel. bladz. 146. En Elders.
17 Schot. Hist. bladz. 826.
28
wumkes.nl

Baarderadeel, Wymbritzeradeel, Westdongeradeel, Leeuwarderadeel,
Ferwerderadeel, Weststelling-werf, enz. met derzelver Grietsluiden, magtigden,
op den twaalfden Maart twee Gedeputeerden, namelyk Baert Idsaerda en Jelle
Sybes, Burgemeester te Leeuwarden, om zig naar Utrecht te begeven, en, na
behoorlyke overweginge, het Verbond te tekenen, 't geen ook den drie-en-
twintigsten derzelve Maand geschiedde. De andere gezintheid deed, op den 13
Maart, in tegendeel eene verklaringe aan Aufonius Galema en Floris Thin,
afgevaerdigden van Utrecht tot dezen Landsdag, „dat zy voor als nog meenden
genoeg verbonden te zyn uit kragt van de Gentsche Vredehandelinge, [p. 037]
om den Vyand gemeenzamerhand tegen te staan, en de landen in vryheid te
bewaren; waar toe zy, tot nog toe alles hadden aangewend, en vervolgens dagten
aan te wenden. Belovende voorts alle goede vrienden nabuurschap te willen
houden; 't geenze ook van de andere Provincien verwagten." De zaken dus
staande, werden de afkeerige leden der Regeringe door de Staten van 't
Utrechtsche Verbond, naderhand op nieuw aangezogt; dog de Inlandsche
onënigheid, het tegenspartelen van het Spaanschgezind Hof, en de sterke
bewegingen der Roomsche Geestelyken, beletteden, voor enigen tyd, den
voortgang van het werk; maar de Prins van Oranje het Utrechtsche Verbond, op
den derden May 1579., getekent hebbende, werd eindelyk de Stadhouder
Rennenberg bewogen, om dit voorbeeld na te volgen. Waar op door zyn
aandryven, de Steden, Leeuwarden, Franeker, Sneek, Bolswart, IJlst, Sloten,
Stavoren en Workum, op den tweeden Juny, het Verbond aannamen; werdende,
kort daar na, gevolgt van gantsch Westergoo, veelen van, Oostergoo, en het
overige van de Zevenwouden. Die hunne toestemming weigerden, werden
gehouden voor goedgunners van den Vyand, en wangunstig aan 't Gemeenebest.
Rennenberg zelve tekende het Verbond op den elfden Juny. Zedert werd het
getekent door de afgevaerdigden van Yperen, Antwerpen, Breda, Brugge, Lier,
en het Landschap Drenthe; dog de genoemde Steden hebben geen of weinig
deel aan de gemeene Regering gehad, en zyn naderhand [p. 038] weder onder
den Koning van Spanje geraakt. Overyssel draalde lang eer 't zyne toestemming
gaf, en zulks geschiedde eerst in 't volgende voorjaar; wanneer de Prins die van
deze Provincie deed zweeren, aan den Koning, als Heere van Overyssel; aan de
algemene Staten, in de nadere Unie verënigt, aan den Aartshertog, aan den Prins
van Oranje, en aan de Staten des Landschaps. De stad Groningen Heeft de
Unie niet aangenomen, voor dat zy, in den jare 1594., door de wapenen van de
algemene Staten, bestiert door Prins Maurits van Oranje, den Spanjaarden
ontweldigt werd.
29
wumkes.nl

XXIII. De Prins van oranje een voornaam werktuig der Nederlandsche
Vryheid. Wort Opperhoofd der regeringe verklaart. Grote liefde jegens zyn
perzoon.
Dus werd, door de beveiliging van het Utrechtsche Verbond, de grondslag van
dit beroemt Gemeenebest gelegt, welks verdere opbouw en voltrekking in 's
Lands geschiedenissen breedvoeriger kan nagezien werden, Terwyl we ons hier
vergenoegen met aangewezen te hebben, de merkwaerdigste omstandigheden
der gewigtige gebeurtenissen, die aanleiding gegeven hebben, tot de stigting
dezer Republyk, en gevolgelyk, tot eene volkomene verwerping der Spaansche
Regeringe in de zeven verenigde Landschappen, die, ruim twee jaren na het
vaststellen der Unie, door eene geheele afzweeringe des Konings, voorviel,
wanneer de Staten, by openbaren plakate, van den zes-en-twintigsten July
1581., den Koning van Spanje verklaarden vervallen te zyn van al zyn Regt op
de verenigde Provinciën
18
; met bevél, zyn naam en zegel niet meer te gebruiken,
[p. 039] maar dat van den Prins en de algemene Staten; dog in zaken, die ieder
Provincie in 't byzonder aangingen, moest het zegel der Staten van den
Landschappe gebezigt werden. 's Konings naam en wapens moesten niet meer
op de munte geslagen worden: en alle hoge en lage Amptenaars werden verpligt,
ieder, aan hunne byzondere Staten te zweeren, dat zy den algemene Staten, als
hunne wettige Overheden, tegens den Koning van Spanje en deszelfs aanhang,
getrou zouden zyn.
Dat de Prins van Oranje, Willem de I. een voornaam werktuig in de hand van
de albeheerschende Goddelyke Voorzienigheid, geweest is tot de Grondlegging
van de Republyk der Verenigde Nederlanden, zal tegenwoordig, meen ik,
niemant in deze Gewesten lochenen
19
Zyn doordringend verstand, gescherpt
door eene veeljarige verkeringe in 't Hof van Keizer Karel den V., en het by
wonen van de geheimste Raadsvergaderingen, ten Hove, maakten hem tot een
der grootte Staatkundigen van zynen tyd, als die overlang gelegenheid hadde
gehad, het aanbelang, en het [p. 040] vermogen der meeste Vorsten van Europa,
te leren kennen. Hy was, op aanpryzen van den Keizer, door Filips den II.,
aangestelt, tot Gouverneur van, Holland, Zeeland, Utrecht en Bourgondië; had
18 Zie 't Plakaat by Bor, XVI Boek, fol 35. Col. 3 en volg.
19 Ik zegge tegenwoordig: want dat het tegendeel, voor eenigen tyd, is gezien, behoeft niet
gezegt te worden. Dog de omstandigheden zyn nu verandert, en zy, die voorheen hunne
tongen en pennen scherpten om de nagedagtenis van 's Lands Verlossers te bezwalken, ziet
men thans, niet zelden, de voorbarigsten, om den lof dier onsterflyke Helden uit te bazuinen.
Zulks men, ten aanzien van dat zoort van wanschepzels, schynt te moeten denken, dat leugen
en waarheid onverschillige zaken zyn; dat gunst en ongunst, liefde en haat zig bewegen en
drajen met den wind van eigenbelang, als de Weerhaan op den toren; en dat lof en laster
alleenlyk hun voedzel bekomen door de verschillende op- en inzigten, die iemant, naar de
verscheidenheid van tyden, zaken en personen, waar in by men zyn voordeel meent te vinden,
tragt te bejagen. Zo bedriegt de waereld, en wort bedrogen.
30
wumkes.nl

stem en zitting in Konings Raad van State, en heeft, van 's Vorsten wege,
verscheide gewigtige bezendingen en Staats- en Krygsampten bekleed.
Naderhand, ter gelegenheid van de ontstane beroerten, merkende dat zyn
persoon en diensten den Koning niet aangenaam waren, en hy verdagt
gehouden werd als een der voornaamste Hoofden der beroerte; dat ook Alva
mee een sterk Leger op weg was, wiens aart en inborst hy kende, vertrok hy naar
Duitschland. Alva in Nederland ongehoorde wreedheden bedryvende, deed den
Prins voor den Bloedraad dagen, en verklaarde hem, voor oproerig. Oranje
beriep zig op den hogen Raad van Brabant, op den Koning zelve, en de Ridders
van het gulde vlies, als zyne regtmatige regters; dat van ieder gebruikt werd: dog
de Hertog in zyne woede voortvarende, werd de Prins van een groot getal
gevlugte Edelen en verdrukte Landzaten gebeden, om de wapenen op te nemen
voor de vryheid der landen, en tot verlossing der ingezetenen; dog [p. 041] dit
ondernemende, behaagde het den Hemel niet zyn voornemen, als zodanig, te
zegenen, en de Prins, moest met hartzeer en schade zyn krygsvolk afdanken, als
voorheen gezien is. Na het innemen van den Briel, verklaarde zig geheel
Holland en Zeeland voor den Prins, die, met een nieuw leger uit Duitschland
gekomen, door de Staten tot Gouverneur verklaart werd, over Holland,
Zeeland, Westfriesland, en 't Stigt van Utrecht, ingevolge de waerdigheden,
voormaals door den Koning aan hem opgedragen. Hebbende zyne
Doorluchtigheid, uit dien hoofde, regt en magt, om dezelve Provinciën, en alle,
die daar van gebruik geliefden te maken, voor alle geweldenaryen en
onderdrukkingen te beschermen, als daar by den eed, voormaals aan den Koping
gedaan, (waar van nooit wettige afstand of ontbindinge geschied ware)
verbonden zynde.20
In die hoedanigheid verleende hy Commissien aan hoge
bevelhebbers, gaf Plakaten uit op eigenen name, stelde ordonnantien en
reglementen op den voet der Regeringe, en bestierde de zaken van Staat en
oorlog, in die verwarde tyden, met weinig minder magt en gezag dan die van een
Souverain Vorst
21
; zynde daar toe, uit hoofde van zyne aanstellinge, gemagtigt,
en van
'
s Lands Staten openlyk erkent. In den jare 1575. werd 'er een ontwerp
ter vereniging tusschen Holland en Zeeland, gemaakt; en vervolgens eene
nieuwe Ordonnantie op de Regeringe [p. 042] geringe dier Landschappen, waar
by aan de Prins werd opgedragen, de magt, om, gedurende den oorlog, als
Souverain en Opperhoofd, in alles, wat de behoudenis en bescherming betrof, te
gebieden en verbieden,
22
Op krygszaken mogt hy bestellinge maken, de
krygsampten begeven, de bezettingen verleggen, de overtreders der krygswetten
straffen. Hy zou het bestier der penningen, door de Staten tot den oorlog
ingewilligt, hebben, en zelfs tot twintig duizend guldens toe, mogen ligten,
20 Bor VI Boek, fol. 282. Col. 3.
21 Ibid. fol. 283, 284, 290. Col. I en 4. 291. Col. 3.
22 Vaderl Hist. VII Deel, bladz. 16.
31
wumkes.nl

zonder bewilliging der Staten. De Justitie zou hy, uit 's Konings naam,
handhavenen door het Hof Provinciaal; hoge Amptenaren, uit eene benoeming
der Staten, aanstellen. Aan hem zoude staan het verlenen van gunsten,
vergiffenissen, enz. Gelyk mede het vernieuwen van de Magistraten der Steden
op de gewone order, en zelfs, des noods, buiten den gewoonlyken tyd; met
bescherminge van alle Privilegiën, Vryheden en loffelyke gewoonten; als mede
de oefening der Gereformeerde Religie, met afstellinge van die der
Roomschgezinden; alles zonder onderzoek van iemants geloof omtrent het stuk
van den Godsdienst. Voorts mogt de Prins, naar eigen genoegen, enige
Nederlanders, meest Hollanders en Zeeuwen, tot zynen Raad aanstellen, enz.
Op al het welk de Staten, Amptenaars, Wethouders, Schutteryen en
Gemeenten, den eed van gehoorzaamheid en onderdanigheid aanden Prins zouden
doen; die ook van zynen kant, onder gelyken eede zou moeten beloven, 's Lands
Voorregten en Vryheden te zullen [p. 043] beschermen. Alles volgens de Acte,
wegens Holland, by de Ridderschap, Edelen, grote en kleine Steden, op de
Staatsvergaderinge binnen Dordrecht, opgerigt, den 11 Juny 1575.
23
Het gemelde ontwerp ter vereniging tusschen Holland en Zeeland, werd
vervolgens, den vyfen-twintigsten April 1576., binnen Delft, met eenige
veranderingen, bekragtigt, en daar by op nieuw de gemelde hoge waerdigheid
aan den Prins van Oranje, opgedragen, als elders te zien is.
24
En hoewel in 't
stuk der hoge Regeringe der Landen zo weinig als in de bedieninge van die
Stadhouderlyke waerdigheden, in dia benaaude en verwarde tyden, onmogelyk
altoos een vasten voet kon gehouden werden, vermits 's Lands zaken dikwyls,
door een toevallige zamenloop van verwisselende zaken en omstandigheden,
deerlyk geslingert werden, zo ziet men egter uit zodanige staaltjes, welk een
vertrouwen de Landen al vroeg gestelt hebben op het beleid,de onwrikbare
standvastigheid, en vaderlyke trouwe van dien groten Vader des Vaderlands,
Willem den I. Gelyk mede aan te merken staat, dat zodanige Lastbrieven, als in
die tyden aan zyne Doorluchtigheid gegeven werden, naderhand gedient hebben
tot ontwerpen, waar naar men 'in 't vervolg de instructien der volgende
Stadhouders, met eenige weinige veranderingen, gewoon was in te stellen.
Niet minder was doorgaans de liefde des [p. 044] volks jegens dien
roemwaerdigen Prins: groot en klein, door zyn gedrag overtuigt, datmen hem
als den Verlosser des Vaderlands had aan te merken, waar van hy een eindeloos
aantal proeven gegeven had, tragtte uit te munten in het verëeren en roemen van
zyn persoon en daden, enkel ingerigt, om, met opöfferinge van zyne eigene
middelen, en perzonele belangens, het land uit den algemenen nood te redden;
waar van de bewyzenbyna op ieder blad van 's Lands geschiedboeken staan
aangetekent. De Prins door de landen reizende, om, in voorvallende
23 Bor VIII Boek, fol. 118. Col. 4.
24 Bor IX Boek, fol. 138.
32
wumkes.nl

ongelegenheden, order te stellen, was het onmogelyk te beschryven, de grote
blydschap die overal bespeurt werd: elk agtte zig gelukkig die hem konde zien;
zy hielden hem, naast God, voor den enigen Verlosser van 's Lands elanden, en
het werktuig waar door men uit de Spaansche slaverny gered was. 't Gemene
volk noemde hem niet anders dan Vader Willem, zeggende daar hy aankwam,
Vader Willem is gekomen, en dat met zo eene toegenegenheid, dat men het
innerlyk genoegen uit de aangezigten lezen kon. Wat hy voorstelde werd
omhelst en agtervolgt, en wat hy het dienstigst oordeelde, ried hy met allen
ernst aan, zulks 'er meesten tyd eene volmaakte eendragt, liefde, trouwe en
genegenheid tusschen dien roemwaerdigen Vorst en de Landzaten gezien werd.
En niet alleen het gemeen, maar ook de Staten der byzondere Provinciën,
waren, zelfs in de gewigtigste raadslagingen, niet te bewegen, om enig besluit te
nemen, tot verkleininge van het aanzien van dien braven Vorst. [p. 045] Ten
bewyze hier van strekke, onder veele anderen, het gedrag van Holland en
Zeeland, gedurende de Staatshandelingen nopens het al of niet aannemen van
den Hertog van Anjou, en het afzweeren van den Koning van Spanje. „Zynde,
In dien tyd, de stantvastige meeninge van die twee Provinciën, den Prins van
Oranje te handhavenen in zyn authoriteit en absolut Gouvernement van
Holland en Zeeland, zonder aldaar iemant anders te erkennen en toe te laten, zo
lange de oorlog zoude duuren; volgens het geen by de voorgemelde vereniging
dier twee Provincien, was vastgestelt, uit kragte van welk hem opgedragen was
volkomen bevél en volstrekte magt, omme te gebieden zo te water als te lande,
zo wel in 't stuk van de Politie, Justitie, zaken van oorlog als anderzins. Dit
werd, zes maanden daar na, uitdrukkelyk bedongen met de algemene Staten, in
de Pacificatie van Gent; 't geen ook de reden was, dat deze twee Landschappen
nooit hebben willen aannemen het verdrag met Don Jan, dan onder voorwaarde
dat de artikelen van de Gentsche bevrediging, in alle hare puncten stand zouden
houden, en dat alle de Steden van Holland en Zeeland zouden blyven onder het
Gouvernement van d«n Heer Prinse; zonder dat enig ander Gouverneur daar
over zou hebben te gebieden, 't Geen ook de reden geweest is, dat die twee
Provinciën nooit enig bevel van den Aartshertog Matthias, (toen die tot het
algemeen Gouvernement verkoren was) nog van zynen Rade, hebben [p. 046]
willen aannemen of gehoorzamen, maar hebben alleen aangenomen de bevelen
en ordonnantien, uitgegaan op den naam van den Prins van Oranje"
25
XXIV. Wort Stadhouder van Friesland. Zyn dood. Heerlyk lofschrift op
zyn graftombe.
De Regeringe van Friesland., allenthalven overtuigt, van de doorlugtige
hoedanigheden van den Prins Willem I., was niet weiniger dan die van Holland,
begerig, om hem aan het hoofd van hun Staatsbestier te zien. Ten dien einde
25 Bor XIII Boek, Fol 131. Col. 3.
33
wumkes.nl

werden, van dien kant ernstige vertogen gedaan aan den Aartshertog Matthias
en de algemene Staten, om den Prins van Oranje aan te stellen tot Gouverneur
van die Provincie, 't geen ook geschiedde uit kragt van den Lastbrief van den
elfden Juny 1588 Zyne Doorluchtigheid nogtans niet geraden vindende, om zig
zo verre landwaarts in te begeven, en het oog op de bewegingen der vyanden
moetende houden, stelde, in zyne plaats, tot Lieutenant Stadhouder den Heer
Bernard van Merode, Heer van Rumen, zvnde tot zodanige aanstellinge uit
hoofde van zvne Commissie gemagtigt; gevende ook volgens dien aan den Heer
van Merode Commissie in dato den vyf-er-twintigsten derzelve maand: waar
op, twee dagen later, Merode den eed van getrouwigheid, in handen van den
Prins Willem afleide.
26
Wy zullen hier na gelegenheid hebbe, om nopens de
natuur in 't byzonder, het een en andere aan te tekenen; merkende hier slegts in
't voorbygaan aan, dat de Prins, [p. 047] wel verre van deze waerdigheid gezogt
te hebben, of begerig te zyn naar uitgestrekter gebied, zeer bezwaarlyk is te
bewegen geweest om, dit gewigtig ampt op zig te nemen, als Schotanus
omstandig aantekent.
27
Gelyk het ook uit dien zelfden grond van eigen
belangeloosheid sproot, dat dees roemwaerdige Vorst naderhand het aannemen
van den Hertog van Anjou tot Gouverneur generaal over de Nederlanden, met
al zyn vermogen bevorderde; niet tegenstaande die van Holland zig afkerig
toonden, en hunne afgezondenen ten algemene vergaderinge geenen last gaven
om den Hertog aan te nemen, staande reeds met den Prins in onderhandelinge,
om hem tot Graaf van Holland te verhieffen, na datze hem alvorens de hoge
Overheid over hunne Provinciën hadden opgedragen, als elders wydlopiger kan
gezien worden.
28
Dog dees groote Prins, wiens grootmoedige ziel niet vatbaar
was voor eenige verkeerde zucht tot eigen belang, en die altoos zyn eigen
interest agter dat van 't algemeen stelde, begeerde geenzins, dat, om zynent
wille, het welvaren des Lands zoude veragtert worden; en, hebbende toen een
hoog gevoelen van de Fransche hulp, en de waarschynlykheid om ook door dien
weg de Koningin van Engeland aan de Nederlanden te verbinden, zette, met
kragt van redenen, de Regeringen der Landschappen onder zyn opzigt, om
datze zig in dezen met de overige Provinciën voegden, 't geen ook en niet eerder
zyn voortgang kreeg. [p. 048]
Na den verraaderschen aanslag van den Hertog van Anjou op Antwerpen,
willende voor zig den weg tot de Opperheerschappy, en voor den Roomschen
Godsdienst het aloud gezag in de, Nederlanden bereiden, gingen de Staten van
Holland nog verder, dragende aan den Prins de Graaflykheid over hunne
Provincie op, waar toe ook die van Zeeland en Utrecht ernstig werden
26
Zie Winsemius, bladz. 669-672. Bor XV Boek, fol. 217. Col. 3.
27
Friesche Hist. bladz. 852.
28
Bor XVII Boek, fol. 9.
34
wumkes.nl

aangezogt
29
; en het werk zou, waarschynlyk, zyne voltrekking bekomen hebben:
dog eer dit geschiedde, werd dees doorluchtige Vorst, door eenen Balthasar
Geerards, een Bourgondiër, op den tienden July. 1584., in zyn Hof binnen Delft,
vermoord, zynde toen omtrent twee-en-vyftig jaren oud, nalatende den lof van
een der beroemdste Prinsen der waereld geweest te zyn, wiens standvastig
gedrag in de neteligste tyden alöm in de Nederlandsche Geschiedenissen staat
aangetekent; zynde scharnder, bedaart, voorzigtig, naerstig, vriendelyk,
minzaam, en tot den dood toe getrouw voor de Nederlanden, welker vryheid in
Staat en Godsdienst hy gegrondvest, en met zyn bloed verzegelt heeft. De
Staten der Vereenigde Nederlanden hebben, (door den Spaanschen Treves, in
den Jare 1609., voor vrye en onafhangkelyke Volken verklaart zynde) de
gedagtenis van dezen doorluchtigen Prins vereeuwigt met het opregten van een
kostelyk Graftombes binnen Delft in de nieuwe, kerk, zynde een der heerlykste
konststukken der waereld, welks [p. 049] opschrift, in 't Latyn gestelt, op dezen
zin uitkomt:
„Ter eer Van den Almagtigen God, en ter eeuwiger gedagtenisse van
WILLEM van NASSAU, Prins van Oranje, Vader des Vaderlands, die den dienst
en welvaart der Nederlanden meer heeft geacht dan zyn eigen voorspoed en het
welvaren van de zynen, en overzulks, meest uit zyne eigene middelen, heeft
bekostigt en op de been gebragt, tot tweemalen, twee magtige Legers, en daar
mede, door last en hulp van de Heeren Staten van den Lande, de Tyranny van
de Spanjaarden, verdreven en afgeweert; den waren Godsdienst, en de
Voorregten en Vryheden van den Lande herstelt, en in vorigen stant gebragt; en
ten laatsten, de Vryheid van 't Vaderland wederom bekomen zynde, gevestigt in
handen van den Prins Maurits, zynen Zoon en erfgenaam van zyne deugden.
Dien, uitgemunt hebbende in opregte Godvrucht, wysheid en onverwinlyke
kloekmoedigheid, Philippus den II, Koning van Spanje, eene vrees voor Europa,
zelfs gevreest heeft, dog niet vervaert nog ondergebragt, maar door een
omgekogten beul, met schelmsche verraderye en bedekte lagen, van het leven
heeft doen beroven. Hebben de Verenigde Provinciën dit doen stellen tot een
eeuwig teken van zyne diensten,"
Onbeschryflyk was de ontsteltenis van 's Lands inwoners in 't algemeen, over
het onverwagt omkomen van Hem, op wien men naast God, in dien
kommerlyken tyd, zyn [p. 050] betrouwen voornamelyk stelde. 's Prinsen dood
werd aangemerkt als een doodsteek aan de nieuw opgekomene Republyk, die
hare grondlegging aan Hem, als het werktuig in Gods hand, te danken had; en
die weder met Hem scheen ten grave te zullen dalen. De Staten zeiden in hunne
openbare geschriften, dat zy vreesden, dat het teere gebouw van dezen nieugeboren
Staat, zoude instorten, en dat de inwoners weder vervallen zouden onder de
29
Bor XV Boek, fol. 198-200. XVIII Boek, fol. 53. Hooft, bladz. 877-882. Vaderl. Hist. VII
Deel, bladz. 511.
35
wumkes.nl

Spaansche Slaverny. Onderwyl verheugden de vyanden zig, en meenden dat zy
alles, gewonnen hadden. Zy verhieven, op eene onbeschaamde wyze, de daad
en, verdienden van den Moordenaar, spraken hem zalig, en merkten, o grouwel!
zyne welverdiende doodstraffe aan, als het lyden van eenen onschuldigen
Martelaar.
Wy besluiten dit vertoog met de woorden van een' kundig en kunstig Digter.
Ziet hier 's Lands Vader en des Hemels Bondgenoot
Prins Willem, 't werktuig; door Gods band aan ons gegeven:
Die Neêrland redde van den oever van den dood.
Die Spanjens magt en trots het eerst heeft neêrgedreven,
Al wykt hy voor Duc d' Alb, hy keert ter goeder uur,
En dryft het Spaansch gebroed eerlang uit Hollands steden.
XXV. regering der Nederlanden. Staten Generaal.
Zo veel meenden wy, tot onderregting van minkundigen, te moeten zeggen, [p.
051] aangaande den oorspronk van het Gemenebest der Verënigde
Nederlanden: Nu zullenwe om die eigen reden, kortelyk aantonen, hoedanig die
Republyk geregeert en bestiert wort. Wy beginnen niet de beschryving der
algemene Staten, doorgaans genaamt, de HOOG MOGENDE HEEREN
STATEN GENERAAL DER VERENIGDE NEDERLANDEN, zynde die
aanzienlyke Vergaderinge van Gevolmagtigde afgevaerdigden uit de seven verenigde
Provinciën, tot Waarneming en handhaving van het gemeen belang der Bontgenoten.
Waaromtrent men vooraf hebbe aan te merken, dat de Souverainiteit of
Oppermagt niet, dan zeer onëigenlyk, aan deze luisterryke Vergadering kan
worden toegeschreven; nadien men de Verenigde Landschappen niet moet
aanmerken als verscheide Provinciën onder een Oppermagt, maar als verscheide
Oppermagtige Landschappen, waar van de Staten van ieder Provincie Souverain
zynde, en onäfhangkelyk van de anderen, het Oppergezag voeren over alles, wat
hunne Provincie, in 't byzonder aangaat. Namelyk het maken van wetten,
Justitie te doen uitvoeren, hunne Stem te geven ter Generaliteit tot het maken
van oorlog en vrede; Schattinge in te voeren of af te stellen, hunne eigene
Raden, Amptenaars, Overheden enz. aan te stellen, enz. Makende alzo de zeven
verenigde Provinciën zo veel afzonderlyke Republieken tot, die in een gemeen
Bondgenootschap tot hun algemeen best, verënigt zyn.
Deze zeven verënigde Landschappen, namelyk Gelderland, Holland, Zeeland,
Utrecht, [p. 052] Friesland, Overyssel en Stad en Lande, hebben, elk in hun'
eigene Provincie, eene byzondere Staten Vergaderinge, om hunne particuliere
Regerings zaken te behandelen, werdende genoemt de Edele Mogende Heeren
Staten; uitgenomen dat die van Holland zig den tytel geven van Edele Groot
Mogende; die egter door de Staten van Friesland, tot nog toe, aan hen niet
gegeven wort.
36
wumkes.nl

Tot de Algemene Vergaderinge van hun Hoog Mogende, die thans in 's
Gravenhage een altoos durende zitting houd, werden uit de zeven Provinciën zo
veele Gemagtigde Leden afgevaerdigt, als elke Provincie goed vind; mits dat
ieder Landschap de kosten der afgevaerdigden voor eige rekening bezorge.
Zulks het getal der leden ter Vergaderinge van hun Hoog Mogenden zomtyds wel
veertig of vyftig kan uitmaken; dog hoe groot het getal der Afgevaerdigden zyn
moge, hebben de Heeren tot ieder Provincie met malkanderen niet meer dan
ééne Stem. Aan deze luisterryke Vergadering is alzo de bestieringe aanbevolen
van alle zaken, die het Gemenebest der verenigde Nederlanden in 't gemeen
betreffen. De gewone zaken worden door Hun Hoog Mogenden, by meerderheid
van Stemmen, afgedaan; dog elk, Gemagtigde is gehouden zig te gedragen,
overëenkomstig de last en order, die hy van zyne Provincie ontvangen heeft: ook
konnen Hun Hoog Mog. niets besluiten, rakende de buitengewone zaken, 't zy
een oorlog aan te vangen, krygsvolk te werven en penningen te ligten, het zy
verbonden met andere Mogentheden aan te gaan, of diergelyke gewigtige [p.
053] zaken, dan met eenparigheid van Stemmen, en uitdrukkelyke
toestemminge van de zeven Staten, die, ieder in hunne Provincie, in zodanige
voorvallen, eene Vergadering uitschryven, om alzulke buitengewone zaak
alvorens in overweging te nemen, en hunne Staatsbesluiten ter Vergaderinge van
Hunne Hoog Mogenden te doen inbrengen.
Men heeft tyden gezien dat de Vergadering der Algemene, Staten werd
aangemerkt als de Hoge en Souveraine Overheid over alle der verenigde
Provinciën, of, gelyk men zomtyds sprak, als representerende de Souverainiteit
der Landen.
30
De Staten Generaal noemde zig insgelyks, als representerende de
Souverainiteit en de hoogste Overigheid van de geuniëerds Provinciën.
31
Elders leest
men: dat de Vergadering der algemene Staten is het weerdigste en hoogste, en het
Hoofd van 't verënigt lighaam, in dewelke de Majesteit en Oppermagt bestaat.
32
Dog
dit is geenzins naaukeurig gesproken. De Oppermagt van de verënigde
Nederlanden is niet by de Vergadering der Heeren. Staten Generaal; maar, als
gezegt is, by ieder byzonder Landschap. De Leden der Algemene Vergaderinge
hebben geen vrye magt om, in gewigtige zaken, besluiten te maken naar hun
believen, maar zy vertonen daar; het geen, alvorens Staatswyze in hunne
Oppermagtige Provinciën besloten is; en zo dikwyls iets voorvalt, waar omtrent
zy niet genoeg [p. 054] gelast zyn, moeten zy telkens ruggespraak met hunne
Principalen houden, en van alles bescheid doen. De Verenigde Provinciën staan
niet malkanderen in een naau verbond; zy hebben by die verbintenis eenige
voorwaarden vastgestelt, waar aan zy allen gehouden zyn; (dog deze
overtredende, of niet, naar vereisch, opvolgende, konnen zy door de andere
30
Winsemius, bladz. 802.
31
Ibid. bladz. 803.
32
Schotanus Beschryvinge van Friesl. bladz. 134. Aitz. I Deel, bladz. 85.
37
wumkes.nl

Bondgenoten gedwongen worden tot vervullinge van het Verbond: waar van in
's Lands geschiedenissen verscheide voorbeelden te vinden zyn.
33
Dog zodanige
gevallen tenten geenzins weg de ware Oppermagt der verbondene Provinciën,
maar zy werden alleenlyk verpligt tot onderhoudinge van het gemaakte verbond,
en gestraft over het niet nakomen der gestelde voorwaarden tusschen de hoge
Bondgenoten. Ook is het meermalen gebeurt, dat de onenigheid in eene
Provincie te hoog lopende, de zwakste party geene middelen tot verweeringe
hebbende, zig gedrongen zag om hare toevlugt te nemen tot de kragtige
bescherminge der Staten Generaal
34
waar toe niet alleen ieder Lid der
Regeringe, uit kragt van de Unie, geregtigt is, maar in welk een gevalle Hun
Hoog Mog. ook verpligt zyn, den onderdrukten de sterke hand te bieden.
35
[p.
055]
Maar buiten zodanige gevallen die de handhaving van de voorwaarden der
gemene Unie aangaan, zo heeft het meerdergetal der Bondgenoten over de
anderen niets te zeggen; ook niet de meest contribuerende over de allergeringste.
Ieder Regeringe heeft in hare eigene Provincie eene onäfhangkelyke
Oppermagt: 't geen ook de reden is, dat 'er geen appél of beroep tot hoger
Regtbank uit de byzondere Landschappen tot de vergadering der Staten
Generaal, kan plaats hebben, 't geen door de Staten van Friesland zeer bondig' is
beweert in hun schryven aan de algemene Staten, in den jare 1628.
36
Omtrent
welk stuk de Regeringe dezer Provincie naderhand zo sterk geyvert heeft, dat
ieder, die eenige klagten over het bestier des Lands ter vergadermge der
algemene Staten zoude inbrengen, schuldig zou gehouden worden aan misdaad
van gekwetste Majesteit.
37
Ten tyde van de eerste opregtmg van dit Gemenebest, hadden de algemene
Staten geene altoos durende Vergadering: zy kwamen niet byëen, dan op
beschryvinge van den Raad van State, die, eerst met den Prins van Oranje en
naderhand onder Leicesters Landvoogdye de voornaamste klem der Regeringe
in handen had. Deze laatste, om te gemakkelyker het roer der landbestieringe
naar zyn' eigen zin te wenden, liet doorgaans de Staten Generaal langen tyd
onbeschreven; dog na zyn vertrek, de Staten by ervarenheid geleert hebbende,
hoe nadelig deze wyze van doen [p. 056] voor hunne vryheid was, besloten hun
verblyf in den Haage te nemen, hebbende eerst hunne vergadering te
Middelburg, zedert te Utrecht, en daar na te Delft, gehouden. Evenwel begon
33
Reid Nederl. geschied. XVII Boek, bladz. 607-612. Sande vervolg op Reid. XIII Boek,
bladz. 188. op 't jaar 1635. Dezelve, bladz. 206. Aitz. XV Boek. bladz. 17. en volg. XVII
Boek, bladz. 488-508.
34
Wins. bladz. 802.
35
Art. I. van de Utrechtsche Unie. Bor. Boek. XXXIV Boek, fol. 9.
36
Aitzema. VIII Boek, bladz. 644.
37
Placaat van den 14 Febr. 1678.
38
wumkes.nl

hunne, vaste vergadering niet voor het jaar 1593. Tot dien tyd toe brakende
hunne byëenkomsten geduriglyk af, en van toen af werdze eindelyk eene
onafgebrokene vergadering. Door deze schikking verloor het Stadhouderschap
een deel van zyn gezag; 't geen nogtans aan hetzelve enigzins vergoed werd door
de vermeerdering van genegenheid en gunst die 't algemeen bekwam, gemerkt
de voonaamste ampten, van daar, maar de belastingen en schattingen van elders
kwamen.
XXVI. Instructien, Rang ter Generaliteit. Magt en Aanzien der Algemene
Staten.
Vermits ieder der Leden van dit aanzienlyk Lighaam de Souverainiteit van
deszelfs afvaerdigers vertoont, zynze allen verpligt, by de intrede ter vergadering
hunnen Lastbrief of Commissie te vertonen, waar by geblykt de wettigheid
hunner zendinge. Zommige Provinciën hebben hare byzondere Instructien voor
derzelver afgevaardigden ter Generaliteit. De Staten van Holland en Zeeland
stelden hunne Instructie op in den jare 1643. In Gelderland waren die van
Zutfen en 't quartier van de Veluwe, daar toe mede genegen; dog dat van
Nimwegen was van een ander gevoelen. De Regering der Provincie van Utrecht
weigerde mede hare toestemming; werdende daar in nagevolgt door die van Stad
en Lande. In Zeeland, hoewel daar de Instructie, in 't algemeen was
goedgekeurt, werd het bezweeren derzelve egter [p. 057] tegen gehouden. In
Friesland hebbenze die van Oostergoo en Westergoo goedgekeurt; maar die van
de Wouden en Steden waren 'er tegen.
38
Evenwel werdze, door een staatsbesluit,
van den derden Juny deszelven jaars, vastgestelt; voorbehoudens het regt om
daar in te mogen veranderen. In Holland, alwaar de instructie was opgestelt en
goedgekeurt, weigerde het Lid der Edelen, enigen tyd, den eed daar op te doen.
Ja de Heer van Mathenes, afgevaerdigde ter Generaliteit, wilde liever zyne
Commissie neerleggen, dan de Instructie bezweeren.
39
Zy bestond in agtien
leden. Het eerste bepaalde de handhaving van de Utrechtsche Unie. Het twede
de bewaringe van 's Lands Vryheden en privilegiën. Het derde dat niemant, in,
dienst of gagie van andere Heeren zynde, tot de Vergaderinge mogt afgevaerdigt
worden. Het vierde zegt, dat by de algemene Staten niet moge gehandelt
worden, zonder last van hunne Afvaerdigers, van Vrede of Treves, Oorloge,
handelinge niet andere Potentaten, Landen of Steden van alliantien, secoursen,
verlenen of continueren van eenige generale of inportante Octrojen, waar by de
Provincie zou schade konnen lyden; aannemen, continueren of afdanken van eenig
Krygsyolk; nog mede van, het zenden van eenige Ambassadeurs of aanmerkelyke
38
Aitzema op dat jaar. bladz. 528.
39
Ibid. 562, alwaar ook de redenen gevonden worden van deze verscheidenheid van
gevoelens. De Instructie zelve is te zien aldaar, bladz. 552. En de Eed daar op te doen, bladz.
555.
39
wumkes.nl

deputatien buiten 's Lands; gelyk mede in [p. 058] 't stuk van de munten; Convojen
en Licenten sluiten of openen van dezelven; verlenen van Pardonnen, remissien van
delicten, tegens den Staat begaan; als mede niet over kwytscheldinge, van
Confiscatien, by Sententie vastgestelt, of eenige gewigtige materie, den Staat van het
Land betreffende. Zynde alle zodanige zaken, by de Unie van Utrecht, aan de
Provinciën gereserveert. Volgens het vyfde artikel werd belast, dat de algemene
Staten niet mogen verkopen of vervreemden, eenige Generaliteits Domeinen,
goederen of vastigheden, zonder voorgaande petitie van den Raad van State, en
consent der Provinciën. Gelyk mede niet, (volgens art. zes) bezwaren of belusten
de goederen der Generaliteit toebehorende. Het zevende gebied, dat alle
penningen der Generaliteit van buiten toekomende, ter bestellinge van den
Raad van State, moeten gelaten worden. Uit kragt van het agtste mogen de
algemene Staten geen Regtsgebied oefenen over personen of zaken, binnen de
verënigde Provinciën; maar die, zo veel de Generaliteit aangaan, overlaten aan
den Raad van State, of aan de Collegiën ter Admiraliteit. Dog in geval van
Revisie mogen, volgens Art. negen, de Leden der Generaliteit zig behoorlyk
laten gebruiken. Volgens het tiende mogen de algemene Staten niet doen stille
staan of doen ophouden eenige regtsplegingen van een of ander Collegie der
Generaliteit. In 't elfde art. wort bevolen dat de afgevaerdigden ter Vergadering
der algemene Staten moeten kennis geven aan de Staten hunnes Provincie, van
alles wat in de Vergadering [p. 059] ter Generaliteit voorvalt of aldaar
verhandelt en besloten wort. Gelyk zy mede, nopens alles, wat wegens hunne
Provincie ter algemene Vergaderinge voorkomt, met hunne principalen moeten
raadplegen; zonder met iemant anders te mogen corresponderen, 't geen de
inhoud is van het twaalfde lid In 't dertiende, werd hen bevolen de Instructien
van andere Generaliteits Collegiën niet te veranderen, maar zorge te dragen dat
die allezins werden agtervolgt. Het veertiende, behelst verbod aan de
afgevaerdigden, om, zonder voorgaande kennis en goedkeuring hunner
principalen, eenige ampten en officien te laten Confereren of resigneren; nog
eenige nieuwe Ampten, tractementen of aanmerkelyke vereringen, toe te staan.
By het vyftiende wort hen verboden eenig deel te hebben in leverantien aan 't
gemeene Land, in verpagtingen van de Generaliteits middelen, nog in 't kopen
van enige Ordonnantien, 't zy den algemenen Staat, of byzondere Provinciën
betreffende. Het zestiende bepaalt de gewone en buitengewone daggelden der
Afgevaerdigden ter Generaliteit. Het zeventiende belast hen den behoorlyken
Eed te doen ter nakominge van dit Berigtschrift; en by het agtiende behouden de
Provinciale Staten het regt, om de voorgemelde artikelen naar goedvinden te
interpreteren, te vermeerderen en verminderen,
In Holland waren, als gezegt is, de Edelen voornamelyk tegen het bezweeren
dier Instructie; egter zynze, eenigen tyd, daar verpligt geweest. Dog deze
gewoonte is, [p. 060] by de herstelling van 't Stadhouderschap, in den jare
40
wumkes.nl

1672., afgeschaft, en zedert niet wederom in gebruik gebragt
40
; blyvende nogtans
het wezentlyke van de Instructie, in zyn geheel, voor zo verre, door volgende
Staatsbesluiten, niet verandert is. De Afgezondenen ter Generaliteit, hunnen
pligt niet behoorlyk waarnemende, moeten te regt gestelt worden in de
Provincie, van welke zy afgevaerdigt zyn.
Rang der Generaliteit.
Nopens den rang van Voorzitten ter algemene Vergadering en anderzins, heeft
Gelderland altoos den voorrang, om dat het voormaals een Hertogdom geweest
is. Daar op volgen de eertyds gewezene Graafschappen Holland en Zeeland;
waar van Holland, de eerste plaats heeft. Utrecht en Friesland hebben dikwyls
om den voorrang getwist. Al in den aanvang der voorgaande Eeuwe was 'er een
Regtsgeding tusschen die twee Provinciën over dat stuk voor Prins Maurits en
de Algemene Staten, waar in de Friesen, ten hunnen voordele bybragten, dat
hen door Karel den V. en Filips den II., den rang boven Utrecht gegeven was.
Ook schynt de Vergadering der Staten, in 't plakaat tot afzweeringe van den
Koning van Spanje, aan Friesland dat regt te hebben toegekent.
41
Die van
Utrecht beweerden daarentegen, dat men hen, die voor de Friesen in de Unie
geweest waren, en altyd kerkelyk gezag in Friesland geöeffent hadden, den
voorrang [p. 061] niet weigeren kon. 't Geschil schynt eindelyk ten voordele van
Utrecht afgedaan te zyn; althans die Provincie heeft zig van den bovenrang
bedient, tot zy, in den jare 1671., in de magt der Fransche gevallen zynde, van
de Generaliteit werd afgescheiden. De vyanden de stad en Provincie van Utrecht
ontruimt hebbende, weigerde Friesland voor zyn aandeel, het Landschap van
Utrecht weder tot de Unie toe te laten, ten zy die van Utrecht aan Friesland den
voorrang afstond. 't Geschil werd aan de Stadhouders Willem den III., en
Hendrik Casimir, opgedragen
42
, en eindelyk ten nadeele van Friesland,
uitgesproken, waar by het zedert altoos gebleven is. Na Friesland volgt in rang
de Provincie van Overyssel; en eindelyk die van stad Groningen en
Ommelanden.
Het Landschap Drenthe, zig begerende te gedragen als eene Provincie op zig
zelve, heeft meermalen geëischt om stem en zitting te hebben in de Vergadering
der algemene Staten. In den jare 1618. gaf de Regering dier Landschappe eene
wydlopige Deductie ter Generaliteit over, vertonende, met veels oude en latere
acten, regt te hebben, om in dat verzoek niet afgeslagen te worden. Dog daar is
toen niet opgevolgt, in 't jaar 1651. Staats-Resol. van 13 Dec. 1673, en 15 May
1674.[p. 062] werden die van dat Landschap, wegens Hun Hoog Mog. mede
40
Tegenwoordige Staat der Nederl. I Deel, bladz. 244, 245.
41
Bor XVI Boek, fol. 38.
42
Staats-Resol. van den 18 Nov. 1673. Werdende gevolgt van eene wydlopige Deductie, tot
betoging van Frieslands regt in dezen. Getekent den 13 Dec. 1673.
41
wumkes.nl

Foeke Sjoerds Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, deel 3, 1 stuk Leeuwarden Pieter Koumans 1767

Foeke Sjoerds Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, deel 3, 1 stuk Leeuwarden Pieter Koumans 1767

Recommended

Recommended

More Related Content

More from Historische Vereniging Noordoost Friesland

More from Historische Vereniging Noordoost Friesland (20)

Foeke Sjoerds Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, deel 3, 1 stuk Leeuwarden Pieter Koumans 1767