19-naabhas yog parighyan

1. 1pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
1
ØeOeeve ieJes<ekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
he$e mecevJeÙekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
hee" uesKekeâ - [e@0 ieCesMe ef$ehee"er
DeefmemšsCš Øeeshesâmej, cegòeâmJeeOÙeeÙeheer"ced
jeef°^Ùemebmke=âlemebmLeeveced, pevekeâhegjer, veF& efouueer
hee" meceer#ekeâ - Øees. jeceÛevõ heeC[sÙe
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
lekeâveerkeâer meceer#ekeâ - Øees. mebpeÙe heeC[sÙe
ØeÙegòeâ ieefCele efJeYeeie, YeejleerÙe ØeewÅeesefiekeâer mebmLeeve,
keâe.efn.efJe.efJe.
Yee<eemebheeokeâ - [e@. ßeerke=â<Ce ef$ehee"er
Jewefokeâ oMe&ve efJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâeMeerefnvotefJeÕeefJeÅeeueÙe, JeejeCemeer
hee"Ÿe›eâce-pÙeesefle<eHeâefuele
hee"Ÿemeece«eer efvecee&Ce
Dee@veueeFve-mveelekeâesòej hee"Ÿe›eâce efJe<eÙemetÛeer
he$e keâe veece - ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee"Ÿe›eâceefveoxMekeâ – [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" – GVeerme -(veeYeme Ùeesie heefj%eeve)

2. 2pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
2
hee"efJeJejCeced
hee"Ÿe›eâce pÙeesefle<eHeâefuele
he$e ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee" GVeerme-(veeYeme Ùeesie heefj%eeve)
19.1 heÇmleeJevee –
efheÇÙeÛÚe$e ! U.G.C. Éeje mebÛeeefuele MOOC keâeÙe&keäÇâceevleie&le SWAYAM
keâs mveelekeâesllej mlejerÙe pÙeesefle<e hee"ŸekeäÇâce keâs ye=nppeelekeâ veecekeâ Meer<e&keâ keâs GvveermeJesb
hee" veeYeme Ùeesie heefj%eeve cesb Deehekeâe neefo&keâ mJeeiele nw ~ Fme hee" cesb Deehe 32 heÇkeâej
keâs veeYeme Ùeesieesb keâs ue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb he{sbies ~
metÙee&efo mehle ieÇn DeekeâeMe cesb Deheveer Deheveer keâ#ee cesb cenod Devlejeue hej GOJee&Oe:,
ÙeecÙeesllej, hetJee&hej ™he cesb efmLeefle nesles nwb ~ Skeâ ieÇn mes otmejs ieÇn keâer otjer keâjesÌ[eW
efkeâueesceeršj nesleer nw~ efkeâvleg o=ef<š met$e cesb Jes Skeâ ner jsKee cesb DeekeâeMemLe efoKeeF& osles nw~
efpevekeâs keâejCe heÇleerkeâelcekeâ ™he mes Deekeâ=efle efJeMes<e ™he cesb heefjueef#ele nesles nwb~ efpevekeâes nce
veeYeme Ùeesie keânles nwb ~ veYemed Meyo keâe DeLe& neslee nw DeekeâeMe leLee DeekeâeMe cesb ieÇnpeefvele
Ùeesieesb keâes veeYeme keâne peelee nw ~ Ùes veeYeme Ùeesie Deheves Deehe cesb Deefle efJeefMe<š nesles nQ~
keäÙeesefkeâ DeekeâeMemLe Deekeâ=efle efJeMes<e cesb pevce uesves Jeeues peelekeâ cesb Yeer leoveiegCe efJeefMe<š
iegCeesb keâe meceeJesMe neslee nw ~ cetue ™he mes veeYeme Ùeesieesb keâer mebKÙee 32 keâner ieF& nw~
leLeeefhe Fmekeâs Deveskeâ Yeso nQ~ efpemekeâs yeejs cesb heÇmlegle hee" cesb yeleeÙee ieÙee nw ~ Fmekeâs Ûeej
Yeso nesles nQ-oue-DeeßeÙe-mebKÙee-Deekeâ=efle ~ Fmecesb oueÙeesie keâs 2, DeeßeÙe Ùeesie keâs 3,
mebKÙee Ùeessie keâs 7, leLee Deekeâ=efle Ùeesie keâs 20 Yeso nesles nwb ~ Fme heÇkeâej cegKÙe ™he mes

3. 3pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
3
32 Yeso nesles nwb ~ ÙeJeveeÛeeÙeeX ves heÇlÙeskeâ ueive keâs Devegmeej Yeso heÇmleej efJeefOe mes 1800
Yeso keâne nw leLee meYeer keâe heâue Yeer he=Lekeâd he=Lekeâd yeleeÙee nw ~ Jejenefceefnj ves Deheves
hetJe&Jeleer& DeeÛeeÙeeX keâs ieÇvLeesb keâe DeJeueeskeâve keâjkeâs keâsJeue 32 heÇkeâej keâs Ùeesieesb keâe ner
GuuesKe efkeâÙee nw leLee peneB hej efpeme Ùeesie cesb mewæeefvlekeâ ™he mes efJemebieefle heÇehle nes jner
nw, Gmekeâe GuuesKe SJeb efvejekeâjCe Yeer efkeâÙee nw ~
meYeer Ùeesieesb cesb Ùen veeYeme Ùeesie DelÙevle cenòJehetCe& nesles nwb keäÙeebsefkeâ Fvekeâe heÇYeeJe ceveg<Ùe
peerJeve cesb heÇefleheue heÌ[lee jnlee nw leLee ceveg<Ùe Fmemes heÇYeeefJele neslee jnlee nw ~ ceveg<Ùe keâe
Ûeefj$e, ceve, ue#eCe, yegefæ, Oeve, heÇefle<"e, DeepeerefJekeâe FlÙeeefo meYeer Fme veeYeme Ùeesie mes
heÇYeeefJele nesles jnles nwb ~ efpemekeâer heef$ekeâe cesb efpeme heÇkeâej keâe veeYeme Ùeesie neslee nw, Gmekeâs
heâue keâs Devegmeej ner peelekeâ keâe peerJeve Yeer efJeefJeOe he#eesb mes heÇYeeefJele neslee jnlee nw ~ Fve
meYeer cenòJehetCe& he#eesb keâes osKeles ngS ner Jejenefceefnj vesb Deheves ieÇvLe ye=nppeelekeâ cesb Fmekeâe
GuuesKe efkeâÙee nw leLee heâue Yeer yeleeÙee nw ~ veeYeme Ùeesieesb keâs heâueesb keâe efÛevleve DeefieÇce
hee" cesb meej ™he cesb efkeâÙee ieÙee nw leLee heÇmlegle hee" cesb keâsJeue Gvekeâs ue#eCeesb keâs efJe<eÙeesb cesb
ner yeleeÙee ieÙee nw ~ veeYeme Ùeesie ue#eCe cesb keâYeer-keâYeer Skeâ Ùeesie mes otmejs Ùeesie keâer
meecÙelee heÇehle nesleer nw~ lees Ssmeer efmLeefle cesb efkeâme Ùeesie keâe DeeßeÙe uesvee ÛeeefnS leLee
efkeâmekeâe heÇcegKe heâue keânvee ÛeeefnS~ Fme efJe<eÙe cesb Yeer Jejenefceefnj ves mhe<š efveoMe&ve efkeâÙee
nw Deewj Gmekeâe GuuesKe Yeer efkeâÙee nw ~ Dele: Fve meYeer he#eesb keâes o=ef<š cesb jKeles ngS Ùen
hee" Deehekeâs efueS Deefle cenòJehetCe& efmeæ nesiee~ Fme keâejCe mes OÙeevehetJe&keâ Fme hee" keâe
DeOÙeÙeve keâjsb ~
19.2 GodosMÙe -
Fme hee" keâe efJeefOeJeled DeOÙeÙeve keâjves keâs he§eeled DeOÙeslee ieCe -

4. 4pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
4
 veeYeme Ùeesieesb keâs efJeefJeOe efJekeâuheesb keâs yeejs cesb peeve mekeâssbies ~
 veeYemeÙeesieesb keâs 4 heÇcegKe efJekeâuhe keâes mhe<š ™he mes peeve mekeâsbies ~
 oue-DeeßeÙe-mebKÙee-Deekeâ=efleÙeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb peeve mekeâsbies ~
 Ùeessieesb keâer meecÙelee cesb keâewve mee Ùeesie heÇYeeJeer nesiee, Ùen %eele keâj mekeâsbies ~
19.3 veeYemeÙeesie heÇkeâej
veeYeme Ùeesieesb keâs efJeefJeOe efJekeâuhe DeeÛeeÙeeX Éeje keâns ieS nw efpemekeâe JeCe&ve
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb Jejenefceefnj Éeje efkeâÙee ieÙee nw -
veJeefoiJemeJeefŒekeâeefiveJesowieg&efCelee efÉef$eÛelegefJe&keâuhepee: mÙeg: ~
ÙeJevewefŒeiegCee efn <ešdMeleer mee keâefLelee efJemlejleesÓ$e lelmeceeme: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - veJe-efokeâd-JemeJe: · 9-10-8 keâes, ef$ekeâ-Deefive-Jesow: ·
3-3-4 mes, iegefCelee · iegCee keâjvesb hej, efÉ-ef$e-Ûeleg:-efJekeâuhepee: · 2-3-4 efJekeâuhe,
mÙeg: · nesles nwb ~ ÙeJevew: · ÙeJeveesb ves, efn · efve§eÙe, ef$eiegCee · ef$eiegefCele, <ešdMeleer ·
Ún meew, mee · Gmekeâess, efJemlejle: · efJemleej mes, keâefLelee · keâne nw ~ De$e · ÙeneB hej,
leled-meceeme: · Gmekeâe meb#eshe nw ~
JÙeeKÙee – efJeefJeOe DeeÛeeÙees& ves Deheves Deheves celeevegmeej veeYeme Ùeesie keâes heÇcegKe ™he mes
Ûeej ßesCeerÙeesb cesb yeeBše nw ~ keâgÚ DeeÛeeÙe& keâsJeue Deekeâ=efle Ùeesie keâes ner mJeerkeâej keâjles nwb
leLee DevÙe mebKÙee-DeeßeÙe-oue Ùeesieesb keâes mJeerkeâej venerb keâjles nwb, Ùen heÇLece efJekeâuhe nw ~
keâgÚ DevÙe DeeÛeeÙe& Deheves yegefæ keâs Devegmeej Deekeâ=efle Deewj mebKÙee Ùes oesveesb keâes mJeerkeâej
keâjles nw leLee DeeßeÙe SJeb oue Ùeesie keâes mJeerkeâej venerb keâjles nwb, Ùen efÉleerÙe efJekeâuhe nw ~
keâgÚ DeeÛeeÙe& veeYeme Ùeesie keâss leerve efJekeâuhe Deekeâ=efle-mebKÙee-DeeßeÙe mJeerkeâej keâjles nwb leLee
keâgÚ DeeÛeeÙe& veeYeme Ùeesie keâs Ûeejesb efJekeâuheesb Deekeâ=efle-mebKÙee-DeeßeÙe-oue keâes mJeerkeâej
keâjles nwb ~ meJe& ueeskeâ ceevÙe efmeæevle Ùener nw efkeâ veeYeme Ùeesie keâs Ûeej efJekeâuhe nw ~

5. 5pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
5
efJekeâuhe keâe DeLe& ÙeneB hej Yeso mecePevee ÛeeefnS DeLeJee DeeÛeeÙe& keâe cele mecePevee ÛeeefnS ~
DeeßeÙe Ùeesie keâes cegKÙe ™he mes melÙeeÛeeÙe& ves mJeerkeâej efkeâÙee nw leLee oue Ùeesie keâes hejeMej
ves mJeerkeâej efkeâÙee nw ~
9-10-8 keâes 3-3-4 mes iegCee keâjves hej 27-30-32 nesles nwb Ùener 2-3-4 efJekeâuhe
keâs ™he cesb peeves peeles nwb ~ ÙeneB hej mebKÙeeDeesb keâes iegCee keâjves keâes keâesF& efJeMes<e DeewefÛelÙe
venerb nw keâsJeue efJekeâuhe yeleevee ner cegKÙe heÇÙeespeve nw ~ ÙeJeveeÛeeÙees& ves efJemleej ™he mes
ef$eiegefCele Ún meew DeLee&led 1800 Yeso yeleeÙee nw ~ ÙeneB keâsJeue Gmekeâe meb#eshe ™he ner
heÇmlegle nw ~ Fve meYeer keâe mhe<š efveoMe&ve DeOeesefueefKele efÛe$e cesb heÇmlegle nw ~
efÛe$e 19.1 veeYeme Ùeesie efJekeâuhe ÛekeäÇâ
efÛe$e 19.2 ÙeJeveeÛeeÙees&keäle veeYeme ÛekeäÇâ
efJekeâuhe heÇLece efÉleerÙe le=leerÙe ÛelegLe&
veece Deekeâ=efle Deekeâ=efle$mebKÙee Deekeâ=efle$mebKÙee$DeeßeÙe Deekeâ=efle$mebKÙee$DeeßeÙe$oue
mechetCe&
Ùeesie
20 20$7 ·27 20$7$3 · 30 20$7$3$2 · 32
Deekeâ=efle
Ùeesie
ieoe Deekeâ=efleÙeesie
keâs Deefleefjkeäle Ùeesie
ÙeJeveeskeäle
mechetCe&
Deekeâ=efleÙeesi
e
mebKÙee
Ùeesie
Yeso
heÇmleej
efJeefOe mes
mebKÙee
keâs Yeso
mechetCe&
Ùeesie Skeâ
ueive cesb
12
ueiveesb cesb
20 3 23 7 127 (23$12
7·)
(150²
12)18

6. 6pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
6
Skeâ ueive cesb mebKÙeeÙeesie keâs meele ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee – 07
oes – oes ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee – 21
leerve –leerve ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee - 35
Ûeej –Ûeej ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee - 35
heeBÛe – heeBÛe ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee – 21
Ún –Ún ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee – 07
meele ieÇnesb keâs yeoueeJe mes Yeso mebKÙee - $ 01
Fme heÇkeâej Skeâ ueive cesb Yeso heÇmleej efJeefOe mes mebKÙee Ùeesie 127
ÙeJeveeÛeeÙees&keäle Deekeâ=efleÙeesie mebKÙee $ 23
Fme heÇkeâej Skeâ ueive cesb mecemle veeYeme Ùeesie mebKÙee 150
Fme heÇkeâej 12 ueiveesb cesb veeYeme Ùeesie mebKÙee 150 ² 12 · 1800
19.4 DeeßeÙeÙeesie SJeb oueÙeesie ue#eCe
150 00
ieoe mes
ÛekeäÇâ heÙe&vle
1.ÛelegLe& SJeb mehlece
(MebKe Ùeesie)
2.mehlece SJeb oMece
(yeYeüg Ùeesie)
3.oMece SJeb ueive
(OJepe Ùeesie)
JeerCee
mes Ùegie
heÙe&vle

7. 7pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
7
DeeßeÙeÙeesie SJeb oueÙeesie keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb yeleeÙee
ieÙee nw-
jppegce&gMeueb veue§ejeÅew: melÙe§eeßeÙepee peieeo Ùeesieeved ~
keâsvoÇw: meomeÅeglewo&ueeKÙeew meÇkeâmeheew& keâefLeleew hejeMejsCe ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - melÙe: · melÙeeÛeeÙe& ves, Ûej-DeeÅew: · Ûej Deeefo jeefMeÙeesb
Éeje, DeeßeÙepeeved · DeeßeÙeeslhevve, jppeg: · jppeg, cegMeueb · cegMeue, veue: · veue,
Ùeesieeved · Ùeesieesb keâes, peieeo · keâne nw ~ hejeMejsCe · hejeMej ves, keâsvoÇw: · keâsvoÇ mes,
meod-Demeod-Ùeglew: · MegYe-DeMegYeieÇn-Ùegle Éeje, oue-DeeKÙeew · oue-meb%ekeâ, meÇkeâ-meheew& ·
meÇkeâ-mehe&, keâefLeleew · keâne nw ~
JÙeeKÙee – veeYeme Ùeesieesb cesb efJeMes<e ™he mes melÙeeÛeeÙe& ves DeeßeÙe Ùeesieesb keâes leLee
hejeMejeÛeeÙe& ves oueÙeesieesb keâes keâne nw ~ veeYeme Ùeesieesb keâs heÇLece Yeso cesb meJe&heÇLece
DeeßeÙeÙeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee peelee nw ~ DeeßeÙe Ùeesie keâs leerve heÇcegKe Yeso nwb – jppeg,
cegMeue leLee veueÙeesie ~ Ùeefo meYeer meele ieÇn Ûej jeefMe (Ûeejesb Ûejesb cesb, leerve Ûejesb cesb, oes
Ûejesb cesb Ùee Skeâ Ûej jeefMe) cesb nes lees jppegÙeessie, efmLej jeefMe cesb nes lees cegMeue Ùeesie SJeb
efÉmJeYeeJe jeefMe cesb nes lees veue Ùeesie neslee nw ~
Fve Ùeesieesb cesb keâsvoÇeefo YeeJeesb keâer heÇOeevelee vener jnleer nw DeLee&led Ùes Ùeesie efkeâmeer Yeer YeeJeesb cesb
yeve mekeâles nw efkeâvleg meYeer ieÇn Ûejeefo jeefMeÙeesb cesb ner nesvesb ÛeeefnS ~ GoenjCe mebKÙee 1 -
3 lekeâ cesb Fve Ùeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw ~ veeYeme Ùeesieesb keâs efÉleerÙe Yeso cesb
oueÙeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee peelee nw ~ Fve oue Ùeesieesb YeeJeesb keâer heÇOeevelee nesleer nw,
jeefMeÙeesb keâer venerb ~ Ùes Ùeesie efkeâmeer Yeer Ûejeefo jeefMeÙeesb cesb nes mekeâles nw ~ Ùeefo meYeer MegYeieÇn
(yegOe,ieg®,MegkeäÇâ) keâsvoÇ cesb (leerve keâsvoÇesb cesb, oes keâsvoÇesb cesb, Skeâ keâsvoÇ cesb) nes leLee DeMegYe
ieÇn (metÙe&,keâgpe,Meefve) yeenj nes lees meÇkeâ (ceeuee) Ùeesie neslee nw Deewj meYeer heeheieÇn keâsvoÇ cesb

8. 8pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
8
nes Deewj MegYe ieÇn yeenj nes lees mehe& Ùeesie neslee nw ~ oueÙeesie cesb ÛevoÇ keâes MegYeeMegYelJe keâs
oes<e mes cegkeäle jKee ieÙee nw ~ GoenjCe mebKÙee 4 Deewj 5 cesb Fve Ùeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee
ieÙee nw ~
efÛe$e 19.3 DeeßeÙe Ùeesie ÛekeäÇâ
(1) jppeg Ùeesie
(2)cegMeue Ùeesie
(3)veue Ùeesie
2 1 12
3 Meg›eâ metÙe& yegOe
11
4 ieg® Ûevõ
5
7
Meefve 9
6 8
10 ceÁue
2 Ûevõ Meefve 12
3 1 11 ceÁue
4 10
5 7 9
metÙe& yegOe
Meg›eâ
6 8ieg®

9. 9pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
9
efÛe$e 19.4 oue Ùeesie ÛekeäÇâ
(4) meÇkeâd Ùeesie
2 1 12 ieg®
3 Ûevõ
Meefve
11
4 10
5 7
9 ceÁue
8
6
Meg›eâ metÙe& yegOe
metÙe&
Meg›eâ
ieg® yegOe
Meefve ceÁue

10. 10pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
10
(5) mehe& Ùeesie
19.5 Ùeesie meecÙelee cesb heâue keâLeve efJeMes<e
veeYeÙe Ùeesie cesb hejmhej meecÙelee nesvesb hej efkeâmekeâe heÇYeeJe jnsiee, Fmekeâe JeCe&ve
efvecveefueefKele Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw -
Ùeesiee: JeÇpevlÙeeßeÙepee: mecelJeb ÙeJeeypeJepeÇeC[peieesuekeâeÅew: ~
keâsvoÇesheiew: heÇeskeäleheâueew oueeKÙeeefJelÙeengjvÙes ve he=Lekeâd heâueew leew ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - DeeßeÙepee: · DeeßeÙeeslhevve, Ùeesiee: · Ùeesie, ÙeJe-Deype-
JepeÇ-DeC[peieesuekeâeÅew: · ÙeJe-JepeÇ-heef#e-ieesueeefo Ùeesieesb mes, mecelJeb · meceevelee keâes,
JeÇpeefvle · heÇehle nesles nwb ~ Fefle · Deeng: · DevÙes · DevÙe DeeÛeeÙe&, he=Lekeâd · Deueie
mes, leew · Fve oesveesb keâe, heâueew · heâue, ve · venerb (keâns nwb efkeâvleg), keâsvoÇ-Gheiew: ·
keâsvoÇ-iele, oue-DeeKÙeew · oue-meb%ekeâ Ùeesieesb keâe, heÇeskeäle-heâueew · heâue cesjs Éeje keâne
ieÙee nw ~
JÙeeKÙee –keâgÚ DeeÛeeÙe& veeYeme Ùeesie cesb DeeßeÙe SJeb oue Ùeesie keâes mJeerkeâej venerb keâjles nwb
~ efpemekeâs keâejCe Gvekeâe heâue Yeer GefuueefKele venerb nw efkeâvleg Jejenefceefnj ves DeeßeÙe SJeb oue
Ùeesieesb keâes mJeerkeâej efkeâÙee nw leLee Gvekeâe heâue Yeer keâne nw ~ veeYeme Ùeeieesb cesb keâYeer keâYeer
Ûevõ
Meefve
yegOe
metÙe&
Meg›eâ
ceÁue
ieg®
#

11. 11pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
11
Skeâ ner Ùeesie cesb otmejs Ùeesie keâe ue#eCe Ieefšle nesvesb ueielee nw~ efpemekeâs keâejCe oesveesb cesb
Devlej keâj heevee keâef"ve nes peelee nw ~ Fme keâejCe Jejenefceefnj ves DevÙe keâe cele heÇoefMe&le
efkeâÙee nw leLee Devle cesb Dehevee cele Yeer meceeOeeve ™he cesb GhemLeeefhele efkeâÙee nw ~ hetJees&keäle
DeeßeÙe Ùeesieesb keâer meceevelee Deekeâ=efle Ùeesieesb cesb ÙeJe-Deype-JepeÇ-DeC[pe-ieoe-Mekeâš leLee
mebKÙee Ùeesie cesb ieesuekeâ-Ùegie-Metue-keâsoej Ùeesieesb mes nesleer nw ~ Fme keâejCe mes keâgÚ DeeÛeeÙees&
ves DeeßeÙe SJeb oue Ùeesieesb keâe ue#eCe SJeb heâue he=Lekeâd ™he cesb venerb keâne nw ~ efkeâvleg
Jejenefceefnj vesb hejeMej SJeb melÙeeÛeeÙe& keâe DevegmejCe keâjles ngS DeeßeÙe SJeb oue Ùeesieesb keâe
ue#eCe SJeb heâue Yeer keâne nw ~
19.6 ieoe-Mekeâš-he#eer-ëe=”eškeâ-nue Ùeesieue#eCe
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb ieoe-Mekeâš-he#eer-ëe=”eškeâ-nueÙeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb
yeleeÙee ieÙee nw -
DeemevvekeâsvoÇYeJeveÉÙeiewie&oeKÙemlevJemleies<eg Mekeâšb efJenie: KeyevOJees: ~
ëe=”eškeâb veJeceheÃeceueivemebmLewue&iveevÙeiewn&ueefceefle heÇJeoefvle lep%ee: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - Deemevve-keâsvoÇYeJeve-ÉÙe-iew: · Deemevve-keâsvoÇYeJeve-ÉÙe-
ieleieÇn mes, ieoe-DeeKÙe: · ieoe-meb%ekeâ neslee nw ~ leveg-Demleies<eg · ueive-mehleceiele nesvesb
hej, Mekeâšb · MekeâšÙeesie (neslee nw) ~ Ke-yevOJees: · oMece-ÛelegLe&iele mes, efJenie: ·
he#eerÙeesie (neslee nw) ~ veJece-heÃece-ueivemebmLew: · veJece heÃeece-ueive-efmLele nesvesb hej,
ëe=”eškeâb · ëe=”eškeâ Ùeesie (neslee nw) ~, ueive-DevÙe-iew: · ueive mes-DevÙe-iele nesvesb hej,
nueb · nueÙeesie (neslee nw) Fefle · Ssmee, leled-%ee: · Gmekeâs-%eelee, heÇJeoefvle · keânles
nwb ~
JÙeeKÙee – Deekeâ=efle Ùeesieesb keâe JeCe&ve Fme Mueeskeâ mes heÇejcYe keâj jns nwb ~ yeerme heÇkeâej keâs
Deekeâ=efle Ùeesie nesles nwb~ efpemecesb ieoe-Mekeâš-he#eer-ëe=”eškeâ-nueÙeesieesb keâe ue#eCe heÇmlegle

12. 12pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
12
Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw ~ meJe&heÇLece ieoe Ùeesie keâe ue#eCe yelee jns nwb ~ efkeâmeer Yeer
vepeoerkeâ keâs oes keâsvoÇ YeJeveesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees ieoe Ùeessie neslee nw ~ Fmekeâs cegKÙe
™he mes Ûeej Yeso nesles nwb- efpemecesb ueive Deewj ÛelegLe& mes heÇLece heÇkeâej keâe, ÛelegLe& Deewj
mehlece mes efÉleerÙe heÇkeâej keâe, mehlece Deewj oMece mes le=leerÙe heÇkeâej keâe leLee oMece Deewj
ueive mes ÛelegLe& heÇkeâej keâe ieoe Ùeesie neslee nw ~ Jejenefceefnj ves Ûeejesb Ùeesieesb keâes ner ieoe
Ùeesie mes mecyeesefOele efkeâÙee nwb~ efkeâvleg ÙeJeveeÛeeÙeeX vesb keäÇâceMe: ieoe-MebKe-yeYeügkeâ-OJepe mes
heefjYeeef<ele efkeâÙee nw ~ ueive Deewj mehlece cesb meYeer ieÇn nes lees Mekeâš (yewueiee[er) Ùeesie neslee
nw ~ Ùeefo oMece Deewj ÛelegLe& cesb meYeer ieÇn nes lees efJenie (he#eer) Ùeesie neslee nw ~ ueive-
heÃece-veJece YeeJe cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees ëe=”eškeâ Ùeesie neslee nw ~ Ùeefo ueive keâes
Úes[keâj meYeer ieÇn hejmhej ef$ekeâesCeiele nes lees nue Ùeesie neslee nw ~ Ùen nueÙeesie leerve heÇkeâej
keâe neslee nw - efÉleerÙe-<e<"-oMece YeeJe cesb meYeer ieÇn nes lees heÇLece heÇkeâej keâe nue Ùeesie
neslee nw ~ le=leerÙe-mehlece-SkeâeoMe YeeJe cesb meYeer ieÇn nes lees efÉleerÙe heÇkeâej keâe nue Ùeesie
neslee nw ~ ÛelegLe&-De<šce-ÉeoMe YeeJe cesb meYeer ieÇn nes lees le==leerÙe heÇkeâej keâe nue Ùeesie neslee
nw ~ Ùen meYeer hejmhej ef$ekeâesCe iele nesles nwb ~ GoenjCe mebKÙee 6 mes 10 lekeâ cesb Fve
Ùeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw ~
efÛe$e 19.5 Deekeâ=efle Ùeesie ÛekeäÇâ (ieoe mes nue lekeâ)
(6) ieoe Ùeesie (7) Mekeâš Ùeesie

13. 13pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
13
(8) he#eer Ùeesie (9) ëe=”eškeâ Ùeesie
metÙe& MegkeäÇâ
yegOe
ÛevoÇ,keâgpe
Meefve,ieg®
Ûevo,keâgpe
Meefve,ieg® metÙe& MegkeäÇâ
yegOe
metÙe&,MegkeäÇâ
yegOe
ÛevoÇ keâgpe
Meefve,ieg®
Meefve
ieg®
metÙe&,MegkeäÇâ
yegOe
ÛevoÇ
keâgpe

14. 14pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
14
(10) nue Ùeesie
19.7 JepeÇ-ÙeJe-keâceue-Jeeheer Ùeesieue#eCe
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb JepeÇ-ÙeJe-keâceue-Jeeheer Ùeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb yeleeÙee
ieÙee nw -
MekeâšeC[peJeÛÚgYeeMegYewJe&peÇb leefÉhejerleiewÙe&Je: ~
keâceueb leg efJeefceßemebefmLelewJee&heer leÅeefo keâsvoÇyeendÙele: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - Mekeâš-DeC[peJeled · Mekeâš-he#eerÙeesie keâer lejn, MegYe-
DeMegYew: · MegYe-DeMegYe ieÇnesb mes, JepeÇb · JepeÇ Ùeesie (neslee nw) ~ leled –efJehejerle-iew: ·
Gmemes-efJehejerle-iele nesvesb mes, ÙeJe: · ÙeJe Ùeesie (neslee nw)~ efJeefceße-mebefmLelew: · efceefßele-
efmLele nesves mes, leg · lees, keâceueb · keâceue Ùeesie (neslee nw) ~ Ùeefo · Ùeefo, leled · Jen,
keâsvoÇ-yeendÙele: · keâsvoÇ mes - yeenj nesvesb mes, Jeeheer · Jeeheer Ùeesie neslee nw ~
JÙeeKÙee – yeerme heÇkeâej keâs Deekeâ=efle Ùeesie nesles nwb~ efpemecesb JepeÇ-ÙeJe-keâceue-Jeeheer keâe
ue#eCe heÇmlegle Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw ~ meJe&heÇLece JepeÇ Ùeesie keâe ue#eCe yelee jns nwb ~
Mekeâš Deewj he#eer Ùeesie keâer lejn keäÇâceMe: MegYe Deewj DeMegYe ieÇn nes lees JepeÇ Ùeesie neslee nw ~
hetJe& cesb yeleeÙee ieÙee efkeâ ueive Deewj mehlece cesb meYeer ieÇn nes lees Mekeâš Ùeesie leLee ÛelegLe&
metÙe&,MegkeäÇâ
yegOe
Meefve, ieg®
ÛevoÇ,keâgpe

15. 15pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
15
SJeb oMece cesb meYeer ieÇn nes lees he#eer Ùeesie neslee nw ~ Fmeer keâs DeeOeej hej ueive Deewj mehlece
cesb MegYe ieÇn nes leLee ÛelegLe& Deewj oMece cesb heeheieÇn nes lees JepeÇ Ùeesie neslee nw ~ Fmemes
efJehejerle DeJemLee nesvesb hej ÙeJe Ùeesie neslee nw DeLee&led ueive Deewj mehlece cesb heehe ieÇn nes
leLee ÛelegLe& Deewj oMece cesb MegYe ieÇn nes lees ÙeJe Ùeesie neslee nw ~ hegve: meYeer keâsvoÇesb cesb
MegYeeMegYe efceefßele ieÇn nes lees keâceue Ùeesie neslee nw ~ keâsvoÇ mes yeenj DeLee&led heCeheâue Deewj
Deeheesefkeäuece mLeeveesb cesb MegYeeMegYe efceefßele ieÇn nes lees Jeeheer Ùeesie neslee nw ~ GoenjCe mebKÙee
11 mes 14 lekeâ cesb Fve Ùeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw
efÛe$e 19.6 Deekeâ=efle Ùeesie ÛekeäÇâ (JepeÇ mes Jeeheer lekeâ)
(11) JepeÇ Ùeesie (12) ÙeJe Ùeesie
(13) keâceue Ùeesie (14)Jeeheer Ùeesie
ieg®
ÛevoÇ
metÙe&
keâgpe
Meefve
MegkeäÇâ
yegOe
metÙe&
Meefve
keâgpe
ÛevoÇ,ieg® MegkeäÇâ
yegOe

16. 16pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
16
19.8 JepeÇeefo Ùeesieesb cesb oes<e heÇoMe&ve
JepeÇeefo Ùeesie cesb keâgÚ efJemebieefleÙeeB mewæeefvlekeâ ™he mes heefjueef#ele nesleer nw, efpemekeâe efveoMe&ve
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw -
hetJe&MeeŒeevegmeejsCe ceÙee JepeÇeoÙe: keâ=lee: ~
ÛelegLes& YeJeves metÙee&p%eefmeleew YeJele: keâLeced ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - ceÙee · cewvesb, hetJe&MeeŒe-DevegmeejsCe · hetJe&MeeŒe-Devegmeej mes,
JepeÇ-DeeoÙe: · JepeÇ-Deeefo Ùeesie, keâ=lee: · efkeâÙee nw (efkeâvleg), metÙee&led · metÙe& mes, ÛelegLes&
· ÛelegLe&, YeJeves · jeefMe cesb, %e-efmeleew · yegOe-MegkeäÇâ, keâLeb · keâwmes, YeJele: · nesles nwb ~
JÙeeKÙee – hetJe& heef"le JepeÇ-ÙeJe Ùeesieesb cesb MegYeeMegYe ieÇnYeso mes keâgÚ ue#eCe Jele&ceeve
meceÙe cesb DemecYeeJÙe heÇleerle nesles nwb ~ DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj ves Deheves hetJe&Jeleer& DeeÛeeÙees&keäle
ieÇnue#eCeesb keâes leLeeJeled GodOe=le efkeâÙee nw leLee peneB hej Jele&ceeve keâeefuekeâ efJemebieefle heÇleerle
ngF& nw JeneB hej Gmekeâe efvejekeâjCe Yeer efkeâÙee ieÙee nw ~ JepeÇ Ùeesie cesb ueive-mehlece cesb
MegYeieÇn leLee ÛelegLe&-oMece cesb heeheieÇn nesvesb ÛeeefnS leLee Fmekeâs efJehejerle cesb ÙeJe Ùeesie neslee
nw ~ MegYe ieÇnesb cessb ÛevoÇ-yegOe-ieg®-MegkeäÇâ leLee heeheieÇn cesb metÙe&-ce”ue-Meefve Deeles nwb ~
Jele&ceeve meceÙe cesb metÙe& efmLele jeefMe mes keâLeceefhe ÛelegLe& jeefMe cesb MegkeäÇâ Ùee yegOe venerb nes
ce”ue
Meefve metÙe& MegkeäÇâ
yegOe
ieg® ÛevoÇ
ce”ue
Meefve
ieg®
metÙe&
MegkeäÇâ
yegOe
ÛevoÇ

17. 17pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
17
mekeâles nwb ~ Fvekeâe cenovlej oes jeefMeÙeesb lekeâ pee mekeâlee nw ~ Dele: ÙeJe JepeÇ Ùeesie cesb
ueive-mehlecemLe ÛevoÇ-yegOe-ieg®-MegkeäÇâ ieÇn leLee ÛelegLe&-oMecemLe metÙe&-ce”ue-Meefve nesvesb
ÛeeefnS~ efkeâvleg Fmecesb yegOe SJeb MegkeäÇâ keâLeceefhe ÛelegLe& jeefMemLe venerb nes mekeâles nwb ~ Fme
keâejCe mes ner Jejenefceefnj ves keâne nw efkeâ cewvesb hetJe& MeeŒeesb keâs DeeOeej hej JepeÇ-ÙeJe Ùeesieesb keâe
ue#eCe keâne nw efkeâvleg metÙe& mes hetJee&hej ÛelegLe& jeefMe cesb MegkeäÇâ-yegOe keâwmes nes mekeâles nwb ~
19.9 Ùethe-Mej-Meefkeäle-oC[ Ùeesieue#eCe
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb Ùethe-Mej-Meefkeäle-oC[ Ùeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb
yeleeÙee ieÙee nw ~
keâCškeâeefoheÇJe=llewmleg Ûelegie=&nielewieÇ&nw: ~
Ùethes<egMeefkeäleoC[eKÙee: nesjeÅew: keâCškeâw: keäÇâceeled ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - keâCškeâeefo-heÇJe=llew: · keâsvoÇeefo-heÇJe=lle, Ûelegie=&n-ielew: ·
Ûeej-YeeJe-iele, ieÇnw: · ieÇn mes, nesje-DeeÅew: · ueive-Deeefo, keâCškeâw: · keâsvoÇ, keäÇâceeled
· keäÇâce mes, leg · lees, Ùethe-F<eg-Meefkeäle-oC[-DeeKÙee: · Ùethe-F<eg-Meefkeäle-oC[-meb%ekeâ
(Ùeesie neslee nw) ~
JÙeeKÙee – yeerme heÇkeâej keâs Deekeâ=efle Ùeesie nesles nwb efpemecesb Ùethe-Mej-Meefkeäle-oC[ keâe
ue#eCe heÇmlegle Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw ~ keâsvoÇeefo heÇejcYe keâjkeâs Ûeej YeeJeesb cesb Ùeefo ieÇn
nes lees Ùetheeefo Ùeesie neslee nw ~ DeLee&led ueive-efÉleerÙe-le=leerÙe-ÛelegLe& YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees
Ùethe Ùeesie neslee nw ~ ÛelegLe&-heÃece-<e<"-mehlece YeeJeesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees F<eg (yeeCe)
Ùeesie neslee nw ~ mehlece-De<šce-veJece-oMece YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees Meefkeäle Ùeesie neslee nw
~ oMece-SkeâeoMe-ÉeoMe-ueive cesb meYeer ieÇn nes lees oC[ Ùeesie neslee nw ~ GoenjCe mebKÙee
15 mes 18 lekeâ cesb Fve Ùeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw ~
efÛe$e 19.7 Deekeâ=efle Ùeesie ÛekeäÇâ (Ùethe mes oC[ lekeâ)

18. 18pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
18
(15) Ùethe Ùeesie (16) F<eg Ùeesie
(17) Meefkeäle Ùeesie (18) oC[ Ùeesie
19.10 veew-keâtš-Ú$e-Ûeehe-DeOe&ÛevoÇ Ùeesieue#eCe
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb veew-keâtš-Ú$e-Ûeehe-DeOe&ÛevoÇ Ùeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb
yeleeÙee ieÙee nw-
veewkeâtšÛÚ$eÛeeheeefve leÉlmehle#e&mebefmLelew: ~
DeOe&ÛevoÇmleg veeJeeÅew: heÇeskeäle: lJevÙe#e&mebefmLelew: ~~
yegOe
ÛevoÇ metÙe& MegkeäÇâ
keâgpe
Meefve,ieg®
metÙe& MegkeäÇâ
Ûevo,keâgpe yegOe
Meefve,ieg®
keâgpe
Meefve,ieg®
metÙe&,MegkeäÇâ
yegOe
ÛevoÇ
ÛevoÇ
keâgpe
metÙe&
MegkeäÇâ
yegOe
Meefve
ieg®

19. 19pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
19
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - leled-Jeled · Gmeer-heÇkeâej mes, mehle-$e+#e-mebefmLelew: · meele-
jeefMe-efmLele ieÇn mes, veew-keâtš-Ú$e-Ûeeheeefve · veewkeâe-keâtš-Ú$e-Ûeehe (Ùeesie neslee nw) ~ veew
· veewkeâe, DeeÅew: · Deeefo mes, heÇeskeäle: · Gkeäle, DevÙe-$e+#e-mebefmLelew: · DevÙe-jeefMe-
efmLele mes, leg · lees, DeOe&ÛevoÇ: · DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~
JÙeeKÙee – yeerme heÇkeâej keâs Deekeâ=efle Ùeesie nesles nwb~ efpemecesb veewkeâe-keâtš-Ú$e-Ûeehe keâe
ue#eCe heÇmlegle Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw ~ hetJe& Mueeskeâ cesb efpeme heÇkeâej ueiveeefo keäÇâceMe:
Ûeej YeeJe iele ieÇn mes Ùetheeefo Ùeesie neslee nw~ "erkeâ Gmeer heÇkeâej ueivekeâsvoÇeefo keäÇâceMe: meele
jeefMe iele ieÇn mes veewkeâeefo Ùeesie neslee nw ~ DeLee&led ueive-efÉleerÙe-le=leerÙe-ÛelegLe&-heÃece-<e<"-
mehleced YeeJe iele meYeer ieÇn mes veewkeâe Ùeesie neslee nw ~ ÛelegLe&-heÃece-<e<"-mehleced-De<šced-
veJeced-oMeced YeeJe iele meYeer ieÇn mes keâtš Ùeesie neslee nw ~ mehleced-De<šced-veJeced-oMeced-
SkeâeoMe-ÉeoMe-ueive YeeJe iele meYeer ieÇn mes Ú$e Ùeesie neslee nw leLee oMeced-SkeâeoMe-
ÉeoMe-ueive-efÉleerÙe-le=leerÙe-ÛelegLe& YeeJe iele meYeer ieÇn mes Ûeehe (Oeveg<e) Ùeesie neslee nw ~
Gkeäle keâsvoÇeefo mes he=Lekeâd DeLee&led efÉleerÙeeefo heCeheâj leLee le=leerÙeeefo Deeheesefkeäuece mes keäÇâceMe:
meele YeeJeesb cesb meYeer ieÇnesb keâs nesvesb mes DeOe&ÛevoÇ veecekeâ Ùeesie neslee nw ~ GoenjCe mebKÙee
19 mes 23 lekeâ cesb Fve Ùeesieesb keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw ~
Ùen DeOe&ÛevoÇ veecekeâ Ùeesie efÉleerÙeeefo heCeheâj mes Ûeej heÇkeâej keâe leLee le=leerÙeeefo Deeheesefkeäuece
mes Ûeej heÇkeâej keâe neslee nw ~ keâgue efceueekeâj Dee" heÇkeâej keâe Ùen neslee nw ~ efÉleerÙe-
le=leerÙe-ÛelegLe&-he×Ûece-<e<"-mehlece-De<šce YeeJe iele meYeer ieÇn nes lees heÇLece heÇkeâej keâe
DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~ he×Ûece-<e<"-mehlece-De<šce-veJece-oMece-SkeâeoMe YeeJe iele
meYeer ieÇn nes lees efÉleerÙe heÇkeâej keâe DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~ De<šce-veJece-oMece-
SkeâeoMe-ÉeoMe-ueive-efÉleerÙe YeeJe iele meYeer ieÇn nes lees le=leerÙe heÇkeâej keâe DeOe&ÛevoÇ Ùeesie

20. 20pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
20
neslee nw SkeâeoMe-ÉeoMe-ueive-efÉleerÙe-le=leerÙe-ÛelegLe&-heÃece YeeJe iele meYeer ieÇn nes lees
ÛelegLe& heÇkeâej keâe DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~
Fmeer heÇkeâej le=leerÙeeefo Deeheesefkeäuece mes Yeer Ûeej heÇkeâej keâe DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~ le=leerÙe-
ÛelegLe&-heÃeced-<e<"-mehleced-De<šced-veJeced YeeJe iele meYeer ieÇn nes lees he×Ûece heÇkeâej keâe
DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~ <e<"-mehleced-De<šced-veJeced-oMeced-SkeâeoMe-ÉeoMe YeeJe iele meYeer
ieÇn nes lees <e<" heÇkeâej keâe DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~ veJece-oMece-SkeâeoMe-ÉeoMe-ueive-
efÉleerÙe-le=leerÙe YeeJe iele meYeer ieÇn nes lees mehlece heÇkeâej keâe DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw leLee
ÉeoMe-ueive-efÉleerÙe-le=leerÙe-ÛelegLe&-heÃeced-<e<" YeeJe iele meYeer ieÇn nes lees De<šced heÇkeâej keâe
DeOe&ÛevoÇ Ùeesie neslee nw ~
efÛe$e 19.8 Deekeâ=efle Ùeesie ÛekeäÇâ (veewkeâe mes DeOe&ÛevoÇ lekeâ)
(19) veewkeâe Ùeesie (20) keâtš Ùeesie
(21) Ú$e Ùeesie (22) Ûeehe Ùeesie
metÙeZ
MegkeäÇâ &
yegOe
ieg®
ce”ue Meefve
ÛevoÇ Meefve
ieg®ÛevoÇ
metÙe&
MegkeäÇâ
yegOe
keâgpe

21. 21pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
21
(23) DeOe&ÛevoÇ Ùeesie
19.11 mecegoÇ-ÛekeäÇâ Ùeesieue#eCe
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb mecegoÇ SJeb ÛekeäÇâ Ùeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb yeleeÙee ieÙee nw
-
SkeâevlejielewjLee&lmecegoÇ: <e[die=neefßelew: ~
efJeueiveeefoefmLelew§ekeäÇâefcelÙeekeâ=eflepemebieÇn: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - DeLee&led · efÉleerÙe YeeJe mes, Skeâ-Devlej-ielew: · Skeâ-
Devlej-iele, <e[d-ie=n-Deeefßelew: · Ún-YeeJe-Deeefßele ieÇnesb mes, mecegoÇ: · mecegoÇ Ùeesie neslee
ÛevoÇ
ieg®
Meefve
yegOe MegkeäÇâ
metÙe&
MegkeäÇâ
yegOe
metÙe&
ÛevoÇ
Meefve
keâgpe ieg®
yegOe keâgpeMegkeäÇâ
ieg®
MeefvemetÙe&
ÛevoÇ

22. 22pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
22
nw ~ efJeueiveeefo-efmLelew: · ueiveeefo-efmLele ieÇnesb mes, ÛekeäÇâb · ÛekeäÇâ Ùeesie neslee nw, Fefle ·
Fme heÇkeâej, Deekeâ=eflepe-mebieÇn: · Deekeâ=eflepevÙeÙeesieesb keâe-mebieÇn (efkeâÙee ieÙee) ~
JÙeeKÙee – yeerme heÇkeâej keâs Deekeâ=efle Ùeesie nesles nwb efpemecesb mecegoÇ SJeb ÛekeäÇâ Ùeessie keâe
ue#eCe heÇmlegle Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw ~ efÉleerÙe YeeJe mes heÇejcYe keâjkeâs Skeâ Skeâ YeeJe
ÚesÌ[keâj Ún YeeJeesb cesb meYeer meele ieÇn nes lees mecegoÇ Ùeesie neslee nw DeLee&led efÉleerÙeeefo mece
YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees mecegoÇ Ùeesie neslee nw ~ Fme heÇkeâej efÉleerÙe-ÛelegLe&-<e<"-De<šced-
oMeced-ÉeoMe YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees mecegoÇ Ùeesie yevelee nw ~ hegve: heÇLeceeefo efJe<ece YeeJeesb
cesb meYeer ieÇn nes lees ÛekeäÇâ Ùeesie neslee nw DeLee&led heÇLece-le=leerÙe-heÃeced-mehlece-veJece-SkeâeoMe
YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees ÛekeäÇâ Ùeesie neslee nw ~ Fme heÇkeâej Deekeâ=efle Ùeesieesb keâe ue#eCe SJeb
JeCe&ve MeeŒeesb cesb keâne ieÙee nw ~ GoenjCe mebKÙee 24 SJeb 25 cesb oesveesb Ùeesieesb keâe JeCe&ve
efkeâÙee ieÙee nw ~
efÛe$e 19.9 Deekeâ=efle Ùeesie ÛekeäÇâ (mecegoÇ Deewj ÛekeäÇâ Ùeesie)
(24) mecegoÇ Ùeesie (25) ÛekeäÇâ Ùeesie
19.12 mehle mebKÙeeÙeessie ue#eCe
Meefve MegkeäÇâ
ÛevoÇ
keâgpe
metÙe&
ieg® yegOe
metÙe& ieg®
Meefve
MegkeäÇâ
ÛevoÇ
keâgpe
yegOe

23. 23pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
23
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb JeerCee Deeefo meele mebKÙee Ùeesieesb keâs ieÇnue#eCeesb keâs efJe<eÙe cesb
yeleeÙee ieÙee nw -
mebKÙeeÙeesiee: mÙeg: mehle mehle#e&mebmLewjskeâeheeÙeeÉuuekeâer oeefceveer Ûe ~
heeMe: keâsoej: MetueÙeesiees Ùegieb Ûe ieesue§eevÙeevhetJe&cegkeäleeefvJeneÙe ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - mehle-$e+#e-mebmLew: · meele-jeefMe-efmLele mes, Skeâ-DeheeÙeeled ·
Skeâ-keâce keâjves mes, Jeuuekeâer · JeerCee, oeefceveer · efyepeueer, Ûe · Deewj, heeMe: · heeMe,
keâsoej: · keâsoej, Ûe · Deewj, Metue-Ùeesie: · Metue-Ùeesie, Ûe · Deewj, Ùegieb · Ùegie,
ieesue: · ieesue Ùeesie, hetJe&b · hetJe&, Gkeäleeved · keâefLele, DevÙeeved · DevÙe keâes, efJeneÙe ·
ÚesÌ[keâj, mehle · meele, mebKÙee-Ùeesiee: · mebKÙee-Ùeesie, mÙeg: · neslee nw ~
JÙeeKÙee – veeYeme Ùeesieesb keâe Deefvlece efJekeâuhe mebKÙee Ùeesie neslee nw ~ Ùen meele heÇkeâej
keâe neslee nw ~ efpemekeâe ue#eCe heÇmlegle Mueeskeâ cesb yeleeÙee pee jne nw ~ Ùe$e keâg$eeefhe meele mes
keâce keâjles ngS YeeJeesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees JeerCeeefo Ùeesie neslee nw ~ DeLee&led efpeme
efkeâmeer Yeer meele YeeJeesb cesb meYeer meele ieÇn nes lees JeerCee Ùeesie neslee nw ~ Fmeer heÇkeâej efpeme
efkeâmeer Yeer Ún YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees oeefceveer Ùeesie neslee nw ~ hegve: Fmeer heÇkeâej efpeme
efkeâmeer Yeer heeBÛe YeeJeesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees heeMe Ùeesie neslee nw ~ Fmeer lejn efpeme
efkeâmeer Yeer Ûeej YeeJeesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees keâsoej Ùeesie neslee nw ~ hegve: efpeme efkeâmeer Yeer
leerve YeeJeesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees Metue Ùeesie neslee nw ~ Fmeer heÇkeâej efpeme efkeâmeer Yeer oes
YeeJeesb cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees Ùegie Ùeesie neslee nw Deewj efpeme efkeâmeer Yeer Skeâ ner YeeJe cesb
meYeer ieÇn nes lees ieesue Ùeesie neslee nw ~ GoenjCe mebKÙee 26 mes 32 lekeâ cesb Fvekeâe
efJeJejCe efoÙee ieÙee nw ~
efkeâvleg Ùes meYeer Ùeesie leYeer Ieefšle nesles nw peye Fvekeâe hetJe& keâefLele Ùeesieesb mes meecÙe ve nes lees
~ Ùeefo hetJees&keäle Ùeesieesb mes Fvekeâer meceevelee nesleer nw lees Gvnerb hetJees&keäle Ùeesieesb keâes ner ieÇnCe

24. 24pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
24
keâjvee ÛeeefnS ~ meYeer mes Devle keâer DeJemLee cesb mebKÙee Ùeesie keâe ieÇnCe keâjvee ÛeeefnS ~
pewmes ueiveeefo keäÇâceMe: meele YeeJeesb cesb meYeer ieÇn keâs nesves mes veewkeâe Ùeesie DeLeJee ÛelegLee&efo
meele ieÇnesb keâs nesves mes keâtš Ùeesie neslee nw ~ ÙeneB hej JeerCee Ùeesie keâe Yeer ue#eCe Ieefšle nes
jne nw efkeâvleg ÙeneB hej mebKÙee Ùeesie heÇYeeJeer vener nesiee keäÙeebsefkeâ hetJees&keäle ue#eCeesb mes he=Lekeâd
efmLeefle nesvesb hej ner mebKÙee Ùeessie mecePevee ÛeeefnS ~ Dele: Fmemes efYevve keâer efmLeefle nes lees ner
JeerCee Ùeesie peevevee ÛeeefnS ~
Fmeer heÇkeâej ueiveeefo Ûeej YeeJeesb cesb meYeer ieÇn keâer efmLeefle mes Ùethe Ùeesie neslee nw ~ ÙeneB hej
keâsoej Ùeesie keâe ue#eCe Yeer Ieefšle nes jne nw efkeâvleg keâsoej Ùeesie keâe ue#eCe heÇYeeJeer venerb
nesiee, keâsJeue Ùethe Ùeesie ner heÇYeeJeer nesiee ~ Fmemes he=Lekeâd efmLeefle cesb ner keâsoej Ùeesie keâe
ue#eCe mecePevee ÛeeefnS ~
Fmeer heÇkeâej ueive Deewj ÛelegLe& YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees ieoe Ùeesie neslee nw ~ ÙeneB hej Ùegie
Ùeesie keâe ue#eCe Yeer Ieefšle nes jne nw efkeâvleg ÙeneB hej ieoe Ùeesie keâe ner heÇYeeJe mecePevee
ÛeeefnS ~ Fme heÇkeâej Deveskeâ mLeueesb hej mebKÙee Ùeesieesb keâer meecÙelee heÇehle nesleer nw~ efkeâvleg
JeneB hej mebKÙee Ùeesie keâe ue#eCe vener mecePevee ÛeeefnS ~ hetJees&keäle meYeer ue#eCeesb mes efYevve
efmLeefleÙeesb cesb ner keâsJeue mebKÙee Ùeesie keâe ue#eCe mecePevee ÛeeefnS ~ Fme heÇkeâej veeYeme Ùeesieesb
keâs ue#eCeesb mes mecyeefvOele Ùen hee" meceehle neslee nw ~ DeefieÇce hee" cesb Deehe Fmekeâs heâueesb keâs
yeejs cesb he{sbies ~
efÛe$e 19.10 mebKÙee Ùeesie ÛekeäÇâ

25. 25pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
25
(26) JeerCee Ùeesie (27)oeefceveer Ùeesie
(28) heeMe Ùeesie (29) keâsoej Ùeesie
MegkeäÇâ yegOe
metÙe& Meefve
ieg®
ÛevoÇ
ce”ue
ieg® ce”ue
ÛevoÇ
metÙe&,MegkeäÇâ,
yegOe
Meefve
ieg®
ÛevoÇ ce”ue
metÙe&,
MegkeäÇâ
yegOe
Meefve
metÙe&,
MegkeäÇâ
ce”ue
ieg®
Meefve
yegOe
ÛevoÇ

26. 26pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
26
(30) Metue Ùeesie (31) Ùegie Ùeesie
(32) ieesue Ùeesie
yegOe,Meefve metÙe&,MegkeäÇâ
ÛevoÇ,ieg®,
ce”ue,
ÛevoÇ,ieg®,
ce”ue,metÙe&, yegOe,
MegkeäÇâ,Meefve
ÛevoÇ,ieg®,
ce”ue,metÙe&
yegOe,MegkeäÇâ,Meefve

27. 27pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
27
19.13 meejebefMekeâe
 9-10-8 keâes 3-3-4 mes iegCee keâjves hej 2-3-4 efJekeâuhe nesles nwb ~
ÙeJeveeÛeeÙees& ves efJemleej ™he mes ef$eiegefCele Ún meew DeLee&led 1800 Yeso yeleeÙee
nw ~
 Ùeefo meYeer meele ieÇn Ûej jeefMe (Ûeejesb Ûejesb cesb, leerve Ûejesb cesb, oes Ûejesb cesb Ùee
Skeâ Ûej jeefMe) cesb nes lees jppegÙeessie, efmLej jeefMe cesb nes lees cegMeue Ùeesie SJeb
efÉmJeYeeJe jeefMe cesb nes lees veue Ùeesie neslee nw ~
 Ùeefo meYeer MegYeieÇn (yegOe,ieg®,MegkeäÇâ) keâsvoÇ cesb (Ûeejesb keâsvoÇesb cesb, leerve keâsvoÇesb cesb,
oes keâsvoÇesb cesb, Skeâ keâsvoÇ cesb) nes leLee DeMegYe ieÇn (metÙe&,keâgpe,Meefve) yeenj nes
lees meÇkeâ (ceeuee) Ùeesie neslee nw Deewj meYeer heeheieÇn keâsvoÇ cesb nes Deewj MegYe ieÇn
yeenj nes lees mehe& Ùeesie neslee nw ~
 Deemevve keâsvoÇ YeJeveÉÙe iele meYeer ieÇn nes lees ieoe Ùeessie, ueive Deewj mehlece cesb
meYeer ieÇn nes lees Mekeâš Ùeesie, oMece Deewj ÛelegLe& cesb meYeer ieÇn nes lees efJenie
Ùeesie, ueive-heÃece-veJece YeeJe cesb Ùeefo meYeer ieÇn nes lees ëe=”eškeâ Ùeesie, ueive
keâes ÚesÌ[keâj meYeer ieÇn hejmhej ef$ekeâesCeiele nes lees nue Ùeesie neslee nw ~
 ueive Deewj mehlece cesb MegYe ieÇn nes leLee ÛelegLe& Deewj oMece cesb heeheieÇn nes lees
JepeÇ Ùeesie, Fmemes efJehejerle DeJemLee nesvesb hej ÙeJe Ùeesie, keâsvoÇesb cesb MegYeeMegYe
efceefßele ieÇn nes lees keâceue Ùeesie leLee heCeheâue Deewj Deeheesefkeäuece mLeeveesb cesb
MegYeeMegYe efceefßele ieÇn nes lees Jeeheer Ùeesie neslee nw ~
 ueive-efÉleerÙe-le=leerÙe-ÛelegLe& YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees Ùethe, ÛelegLe&-heÃece-<e<"d-
mehleced YeeJeesb cesb nes lees F<eg Ùeesie, mehleced-De<šced-veJeced-oMeced YeeJeesb cesb nes lees

28. 28pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) veeYeme Ùeesie heefj%eeve (19)
28
Meefkeäle Ùeesie leLee oMece-SkeâeoMe-ÉeoMe-ueive cesb meYeer ieÇn nes lees oC[ Ùeesie
neslee nw ~
 ueiveeefo meele YeeJe iele meYeer ieÇn mes veewkeâe, ÛelegLee&efo meele YeeJe iele meYeer
ieÇn mes keâtš, mehleceeefo meele YeeJe iele meYeer ieÇn mes Ú$e leLee oMeceeefo meele
YeeJe iele meYeer ieÇn mes Ûeehe Ùeesie neslee nw ~ efÉleerÙeeefo heCeheâj SJeb le=leerÙeeefo
Deeheesefkeäuece YeeJeesb cesb keäÇâceMe: meele ieÇn nesvesb mes DeOe&ÛevoÇ veecekeâ Ùeesie neslee nw
~
 efÉleerÙeeefo mece YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees mecegoÇ Ùeesie leLee heÇLeceeefo efJe<ece
YeeJeesb cesb meYeer ieÇn nes lees ÛekeäÇâ Ùeesie neslee nw ~
 hetJees&keäle ue#eCeesb mes efYevve Ùeefo Skeâeefo mLeeveesb cesb meYeer ieÇn nes lees keäÇâceMe:
ieesue-Ùegie-Metue-keâsoej-heeMe-oeefceveer-JeerCee Ùeesie neslee nw ~