System rachunków narodowych

1. System rachunków narodowych
Wstęp
Rachunki narodowe są jednym z podstawowych narzędzi ekonomicznych dających stosunkowo
pełny obraz gospodarki narodowej i zmian jej struktury w czasie. Najogólniej możemy je zdefiniować
jako wewnętrznie uporządkowany zbiór spójnych, logicznych i zintegrowanych rachunków
makroekonomicznych, bilansów i tablic opracowanych według obowiązujących norm i reguł
statystycznych, służący do pomiaru efektów działalności gospodarczej. Rachunki narodowe są spójne
w zakresie pojęć i klasyfikacji z innymi statystykami społecznymi i gospodarczymi (zwłaszcza w zakresie
statystyki zatrudnienia, produkcji i handlu zagranicznego), co daje to możliwość prowadzenia szerokich
analiz, obejmujących kraje i regiony oraz obserwowania długookresowych zjawisk i tendencji. Są one
również podstawą prowadzenia zaawansowanych analiz, będących podstawą polityki gospodarczej.
Za prekursora koncepcji rachunków narodowych uważa się na ogół wybitnego przedstawiciela
fizjokratyzmu Franciszka Quesnay’a, który w 1758 roku opracował on tzw. „tablicę ekonomiczną” (fr.
le tableau économique). Był to pierwszy w dziejach myśli ekonomicznej schemat reprodukcji prostej i
pierwszy prototyp rachunków narodowych. W swym założeniu tablica miała dać możliwości
postawienia diagnozy co do sytuacji gospodarczej społeczeństwa.
Powstanie nowoczesnego, w swych założeniach funkcjonującego do dziś systemu rachunków
narodowych datuje się na lata międzywojenne. Obok szacunków dochodu narodowego i jego podziału
powstają wówczas m.in. pierwsze tablice przepływów międzygałęziowych (input/output). Warto w
rym miejscu wspomnieć, że w okresie międzywojennym powstał w Polsce, nowatorski jak na tamte
czasy, szacunek dochodu narodowego Polski w 1929 roku, opracowany przez Michała Kaleckiego i
Ludwika Landaua, którego metodologia szacunku odpowiadała zasadom stosowanym w wysoko
rozwiniętych gospodarczo krajach Europy Zachodniej). Po II Wojnie Światowej w większości krajów
rozpoczęto już regularne zestawianie rachunków narodowych.
Produkt Krajowy Brutto
Fundamentalną zasadą rachunków narodowych jest założenie, że wyprodukowane wyroby i
usługi muszą zostać w całości rozdysponowane. W otwartej gospodarce, biorącej udział w wymianie
międzynarodowej całkowita podaż wyrobów i usług składa się z produkcji krajowej i importu.
Natomiast do rozdysponowania zalicza się: zużycie pośrednie, spożycie ogółem (indywidualne i
zbiorowe), akumulację (nakłady brutto na środki trwałe, przyrost rzeczowych środków obrotowych
oraz nabycie pomniejszone o rozdysponowanie aktywów o wyjątkowej wartości) oraz eksport. W
ujęciu rzeczowym, można to zapisać w postaci poniższej równości:
produkcja globalna + import = zużycie pośrednie + spożycie ogółem + akumulacja brutto + eksport
Podstawowym rachunkiem jest Produkt Krajowy Brutto (PKB), najczęściej definiowany jako
zagregowana wartość towarów i usług wytworzonych w danej gospodarce w danym roku. PKB jest
liczone trzema metodami:
1. poprzez sumowanie wartości dodanej, co oznacza sumowanie wartości dodanych
wytworzonych w kolejnych etapach. Tak liczone PKB byłoby w przybliżeniu równe
zagregowanej podaży;

2. 2. poprzez sumowanie wydatków, co polega na sumowaniu wartości wytworzonych dóbr
finalnych w kraju. W tej metodzie PKB byłoby równe w przybliżeniu zagregowanemu popytowi
i zagregowanym wydatkom. Pamiętamy, że w tym podejściu PKB jest liczone jako suma
konsumpcji, inwestycji, wydatków rządowych i eksportu netto (eksportu pomniejszonego o
import) i zapisujemy to jako
PKB=C+I+G+Ex-Im
3. poprzez sumowanie dochodów, co oznacza sumowanie wielkości dochodów wygenerowanych
na kolejnych etapach produkcji. Najczęściej będą to płace pracowników, zyski przedsiębiorstw
oraz tzw. renta gruntowa. W przybliżeniu PKB byłoby tożsame z dochodem narodowym.
Niezależnie od wybranej metody, wartość PKB jest taka sama. Niemniej w praktyce
poszczególne metody dają nieznacznie różne wyniki. Urzędy statystyczne najczęściej obliczają PKB za
pomocą trzech powyższych metod i następnie uśredniają wartość produktu krajowego.
Mimo swej popularności PKB nie jest idealnym miernikiem dobrobytu społecznego. Na
dobrobyt społeczny składa się bowiem szereg elementów niematerialnych a nawet niemierzalnych,
które z definicji nie wchodzą w skład kategorii makroekonomicznych prezentowanych w systemie
rachunków narodowych.
Posłużmy się przykładem gospodarki chińskiej. Przez ostatnie lata kraj ten cechuje wysoki
wzrost gospodarczy. Państwo przeszło szereg reform, mających na celu ożywienie gospodarki.
Średnioroczne tempo wzrostu PKB w okresie 1979-2000 wyniosło 9,4 proc., a w 2005 roku PKB wzrósł
o prawie 10 proc. Jest to niebywały wzrost, gdyż oznacza że w ciągu jednego pokolenia produkcja
krajowa na jednego mieszkańca wzrosła dziesięciokrotnie. Zasadniczym motorem tego ożywienia był
wzrost kapitału, którego wkład we wzrost PKB wyniósł ponad 50 proc. Są to dane z rachunków
narodowych, które, w mojej opinii, niewiele mówią o poziomie dobrobytu Chińczyków. Np. z danych
tych nie dowiemy się, że wzrost kapitału, wynikał m. in. z faktu, że w Chinach nie ma zorganizowane
systemu opieki społecznej (publicznej służby zdrowia, ubezpieczeń społecznych, edukacji), na wzór
europejski. Wpływa tona wzrost oszczędności gospodarstw domowych, gdyż same muszą zadbać o te
aspekty swojego życia. Dodatkowo, w Chinach w ostatnich latach spadła dzietność (z 6 w latach 60-
tych, do niespełna 2 obecnie), co również wpływa na możliwości akumulacji kapitału. Jest to tylko jeden
wybrany przykład tego, że rzeczywiście informacje z rachunków narodowych niewiele mówią o
dobrobycie. Wgłębiając się w czynniki wzrostu gospodarczego tego kraju, zapewne można by tego typu
przykłady mnożyć.
PKB jako taki ma wiele wad. Ostatnie lata spowodowały coraz większe nasilenie krytyki
wynikające z gwałtownych przemian rzeczywistości gospodarczej spowodowanych przez światowy
kryzys finansowy oraz kryzys pandemiczny. Dodatkowym czynnikiem kwestionowania przydatności tej
kategorii rachunku narodowego było niewątpliwie załamanie się dotychczasowej ortodoksji
ekonomicznej wyrażającej się zarówno w dominujących teoriach ekonomicznych, jak i postawach
polityczno-gospodarczych.
W jego skład nie wchodzą usługi świadczone i konsumowane w tym samym gospodarstwie
domowym. W ten sposób rachunki narodowe nie dostarczają informacji na temat stosunkowo dużej
części produkcji. Z badań INSTRAW (1995) wynika, że wartość nieodpłatnej pracy gospodarstw
domowych dla różnych krajów waha się między 30 a 60 proc. wartości PKB. Dlatego rachunki narodowe
dają niepełny obraz struktury, wielkości i kierunków rozwoju działalności produkcyjnej. PKB nie
obejmuje także transakcji zachodzących w tzw. szarej strefie i na czarnym rynku, choć wpływają one
na społeczeństwo i gospodarkę. Z drugiej strony wliczana jest wartość produkcji tzw. antydóbr, które

3. nie służą człowiekowi, ale ich produkcja i obrót jest legalny, co zwiększa PKB – chodzi tu m.in. o
produkcję broni i uzbrojenia, przemysł tytoniowy czy alkoholowy. W rachunku PKB nie jest także brany
pod uwagę podział dochodu pomiędzy poszczególne grupy społeczne, tj. poziom nierówności
społecznych.
Po drugie, dane z PKB nie pozwalają na zmierzenie skali zaspokajania potrzeb. W rzeczywistości
istnieją wydatki, które nie zaspokajają żadnych realnych potrzeb i stanowią tzw. niepożądane wydatki
konieczne (np. koszty dojazdów do pracy, koszty związane z zanieczyszczeniem środowiska). Do tej
grupy wydatków należą wydatki, które spowodowane są określonymi warunkami społeczno-
ekonomicznymi i nie byłyby ponoszone w innych warunkach. Typowe wydatki tego typu związane są z
postępującą urbanizacją oraz zanieczyszczeniem środowiska. PKB nie obejmuje również korzyści z
czasu wolnego, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania człowieka, poziomu edukacji
czy opieki zdrowotnej. Ostatecznie również, PKB nie powinien być stosowany (lub stosowany bardzo
ostrożnie) w stosunku do krajów rozwijających się, gdzie sfera nie rynkowa odrywa dużą rolę.
Pozostałe rachunki narodowe
W gospodarce otwartej możliwe jest świadczenie usług przez czynniki produkcji, z czego ich
właściciele otrzymują dochody. W tej sytuacji PKB nie jest miarą właściwą. Koryguje się go o dochody
netto z tytułu własności z zagranicą. Taki skorygowany miernik nosi nazwę Produktu Narodowego
Brutto:
PNB = PKB + dochody netto z własności za granicą
PNB to miernik całkowitych dochodów osiągniętych przez obywateli danego kraju, niezależnie
od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji.
W gospodarce dodatkowo, jak należy zauważyć, następuje proces zużycia kapitału trwałego,
czyli amortyzacja. PNB pomniejszony o amortyzację to Produkt Narodowy Netto. Jest on nazywany
również Dochodem Narodowym.