1. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 01

3. ‫الجامعة‬ ‫مدير‬ ‫معالي‬ ‫برعاية‬
‫المزروع‬ ‫الله‬ ‫عبد‬ ‫بن‬ ‫عدنان‬ .‫د‬

4. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬1
‫طيبة‬ ‫جامعة‬ :‫المنظمة‬ ‫الجهة‬
.‫المزروع‬ ‫الله‬ ‫عبد‬ ‫بن‬ ‫عدنان‬ .‫د‬ ‫الجامعة‬ ‫مدير‬ ‫لمعالي‬ ‫الكريمة‬ ‫الرعاية‬ ‫تحت‬
.‫طيبة‬ ‫بجامعة‬ ‫اإلنسانية‬ ‫والعلوم‬ ‫اآلداب‬ ‫بكلية‬ ‫االستشراق‬ ‫قسم‬ :‫اإلشراف‬

5. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 2
‫الرؤية‬
.‫العالم‬ ‫في‬ ‫والثقافي‬ ‫الحضاري‬ ‫وأثرها‬ ‫وفضلها‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫دور‬ ‫إبراز‬ ‫في‬ ‫الريادة‬
‫الرسالة‬
.‫الشرق‬ ‫تجاة‬ ‫الغربية‬ ‫الحضارة‬ ‫أفرزته‬ ‫ما‬ ‫وتقييم‬ ‫للتعاون‬ ‫فعالة‬ ‫جسور‬ ‫وبناء‬ ،‫الغربي‬ ‫العالم‬ ‫مع‬ ‫الحضاري‬ ‫التواصل‬

6. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬3
:‫الندوة‬ ‫محاور‬
.‫الغربيين‬ ‫الرحالة‬ ‫أعين‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ :‫األول‬ ‫المحور‬
.‫اإلسالمية‬ ‫الحضارة‬ ‫حول‬ ‫الحديث‬ ‫االستشراق‬ ‫في‬ ‫واإليجابية‬ ‫السلبية‬ ‫الصور‬ :‫الثاني‬ ‫المحور‬

7. ‫أبحاثهم‬ ‫وملخصات‬ ‫الندوة‬ ‫في‬ ‫المشاركون‬

8. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬5
‫داتون‬ ‫ياسين‬ .‫د‬ :‫أوال‬
‫ـة‬‫ـ‬‫بجامع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العربي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫للدراس‬ ً‫ـاركا‬‫ـ‬‫مش‬ ً‫ـتاذا‬‫ـ‬‫أس‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫يعم‬ ‫ـلم‬‫ـ‬‫مس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫بريطان‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫عال‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫دات‬ ‫ـين‬‫ـ‬‫ياس‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫الدكت‬
‫ـطية‬‫ـ‬‫أوس‬ ‫ـرق‬‫ـ‬‫والش‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫للدراس‬ ً‫ـاعدا‬‫ـ‬‫مس‬ ً‫ـتاذا‬‫ـ‬‫أس‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫عم‬ .‫ـة‬‫ـ‬‫إفريقي‬ ‫ـوب‬‫ـ‬‫بجن‬ Cape Town ‫ـاون‬‫ـ‬‫ت‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫كي‬
‫الماجســتير‬ ‫علــى‬ ‫حاصــل‬ ‫وهــو‬ .‫أكســفورد‬ ‫بجامعــة‬ ‫العربيــة‬ ‫للغــة‬ ً‫ومدرســا‬ Edinburgh ‫إدنبــره‬ ‫بجامعــة‬
‫ـه‬‫ـ‬‫الفق‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫موضوع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫األكاديمي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫اهتمامات‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ . ‫ـدة‬‫ـ‬‫المتح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بالمملك‬ ‫ـفورد‬‫ـ‬‫أكس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـوراه‬‫ـ‬‫والدكت‬
‫ـر‬‫ـ‬‫الكثي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ل‬ .‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـاد‬‫ـ‬‫االقتص‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫وموضوع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بالبيئ‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫وعالقت‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫واإلس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫القرآني‬ ‫ـراءات‬‫ـ‬‫والق‬ ‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬
‫وكتاب‬ ، The Origins of Islamic Law: The Qur’an, the Muwatta and the Madinan ‘Amal ‫أشهرها‬ ‫من‬ ‫المؤلفات‬ ‫من‬
‫اإلصــدارات‬ ‫مــن‬ ‫العديــد‬ ‫علــى‬ ‫والتعليــق‬ ‫والترجمــة‬ ‫بالتحريــر‬ ‫وقــام‬ Original Islam: Malik and the Madhhab of Medina
‫ـان‬‫ـ‬‫الفرق‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لمؤسس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الثان‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫للمؤتم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المقدم‬ ‫ـاث‬‫ـ‬‫األبح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مجموع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وه‬ Codicology of Islamic Manuscripts ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫الكبي‬
‫ـات‬‫ـ‬‫موضوع‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الغرب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العال‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫الصي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ذائع‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫كت‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫الفص‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العدي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫كتاب‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـاهم‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ .‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـراث‬‫ـ‬‫للت‬
،‫ـة‬‫ـ‬‫العالمي‬ ‫ـوعات‬‫ـ‬‫والموس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدوري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـاالت‬‫ـ‬‫المق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـرات‬‫ـ‬‫العش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بكتاب‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ .‫ـك‬‫ـ‬‫مال‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلم‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫وفق‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫الكري‬ ‫ـرآن‬‫ـ‬‫والق‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫البيئ‬
‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫األربع‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫مقاالت‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫بينه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الغربي‬ ‫ـاط‬‫ـ‬‫األوس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الفق‬ ‫ـادر‬‫ـ‬‫مص‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫النظ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫نوعي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫نقل‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫أحدث‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬
. Islamische Zeitung ‫ـة‬‫ـ‬‫بمجل‬ ‫ـرت‬‫ـ‬‫نش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫والت‬ ،»‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الفق‬ ‫ـادر‬‫ـ‬‫«مص‬ ‫ـوان‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫تح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫األلماني‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫ترجم‬
،‫ـره‬‫ـ‬‫وأث‬ ‫ـادره‬‫ـ‬‫ومص‬ ‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الفق‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫آراء‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫فيه‬ ‫ـش‬‫ـ‬‫ناق‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫دولي‬ ‫ـرا‬‫ـ‬‫ومؤتم‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫محف‬ 50 ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫أكث‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ َ‫ـي‬‫ـ‬ ِ‫ع‬ُ‫د‬
‫واإلفريقيــة‬ ‫اإلســامية‬ ‫الدراســات‬ ‫ومدرســة‬ ‫وبرمنجهــام‬ ‫وكامبريــدج‬ ‫كأكســفورد‬ ‫عريقــة‬ ‫جامعــات‬ ‫فــي‬ ‫المؤتمــرات‬ ‫تلــك‬ ‫كانــت‬
‫ـم‬‫ـ‬‫بتحكي‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ق‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وق‬ ،‫ـي‬‫ـ‬‫والعرب‬ ‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العال‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫وكثي‬ ‫ـيكاغو‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫وجامع‬ ‫ـدن‬‫ـ‬‫والي‬ ‫ـتر‬‫ـ‬‫إكس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫وجامع‬ ‫ـدن‬‫ـ‬‫لن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بجامع‬
Islamic ‫ـة‬‫ـ‬‫كمجل‬ ‫ـرب‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫مج‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫الفع‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التأثي‬ ‫ذات‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلمي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدوري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـرات‬‫ـ‬‫العش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ومناقش‬
. The British Journal of Middle Eastern Studies ‫ومجلــة‬ ، Studies

9. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 6
‫ـث‬‫ـ‬‫حي‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫للدرس‬ ‫ـفورد‬‫ـ‬‫أكس‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫مرك‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫الزائ‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫الباح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫زمال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـمة‬‫ـ‬‫واألوس‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫الجوائ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العدي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫حائ‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫دات‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫والدكت‬
‫ـث‬‫ـ‬‫للبح‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫محم‬ ‫ـاه‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مؤسس‬ ‫ـزة‬‫ـ‬‫جائ‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫حائ‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫وه‬ ‫ـفورد‬‫ـ‬‫أكس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫القرآني‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫المخطوط‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫جم‬ ‫ـروع‬‫ـ‬‫لمش‬ ‫ـارا‬‫ـ‬‫مستش‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫عم‬
‫الفريــق‬ ‫ضمــن‬ ‫أنــه‬ ‫عــن‬ ‫فضــا‬ ،‫المتحــدة‬ ‫المملكــة‬ ‫فــي‬ ‫المتقدمــة‬ ‫للعلــوم‬ ‫اإلســامية‬ ‫الكليــة‬ ‫جائــزة‬ ‫وكذلــك‬ ‫إفريقيــة‬ ‫جنــوب‬ ‫فــي‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫بماليزي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫مالي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـادرة‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الفق‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لمجل‬ ‫ـاري‬‫ـ‬‫االستش‬
‫طيبة‬ ‫في‬ ‫رحالهم‬ ‫حطت‬ ‫الذين‬ ‫الغربيين‬ ‫الرحالة‬ ‫أهداف‬ :‫الندوة‬ ‫إلى‬ ‫المقدم‬ ‫البحث‬
‫منهــم‬ :‫فريقيــن‬ ‫علــى‬ ‫إنهــم‬ ‫أهدافهــم؟‬ ‫أغــوار‬ ‫يســبر‬ ‫أن‬ ‫للباحــث‬ ‫ــى‬ّ‫وأن‬ ‫البحــث؟‬ ‫بهــذا‬ ‫ــون‬َ‫عن‬ُ‫ي‬ ‫الذيــن‬ ‫الغربيــون‬ ‫هــم‬ ‫مــن‬
،‫الرســالة‬ ‫ومعاقــل‬ ‫الوحــي‬ ‫مهابــط‬ ‫لزيــارة‬ ‫وتطلعــوا‬ ‫رامــوا‬ ‫بطوطــة‬ ‫وابــن‬ ‫جبيــر‬ ‫كابــن‬ ‫واألندلــس‬ ‫الغــرب‬ ‫بــاد‬ ‫مــن‬ ‫المســلمون‬
‫ـث‬‫ـ‬‫للبح‬ ‫ـبيل‬‫ـ‬‫س‬ ‫وال‬ .‫ـة‬‫ـ‬‫طيب‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـدوا‬‫ـ‬‫وف‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الذي‬ ‫ـرب‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫وعلم‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫للكلم‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫المعاص‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫بالمعن‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫الغربي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ومنه‬
‫ـادر‬‫ـ‬‫مص‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫وتل‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫بالده‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫راجعي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫قفل‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫حينم‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الرح‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫تل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫كتبه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫روه‬ ّ‫ـط‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫إال‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫أهدافه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫معرف‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬
‫باللغــة‬ ‫الشــأن‬ ‫هــذا‬ ‫فــي‬ ‫كتــب‬ ‫لمــا‬ ‫النمــاذج‬ ‫لبعــض‬ ‫العجالــة‬ ‫تلــك‬ ‫فــي‬ ‫ســيعرض‬ ‫البحــث‬ ّ‫لكــن‬ .‫تاريخيــة‬ ‫كونهــا‬ ‫مــن‬ ‫أكثــر‬ ‫أدبيــة‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـدا‬‫ـ‬‫عب‬ ‫كان‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫فمنه‬ ‫ـواء؛‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫ليس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫وه‬ ،‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫رحالته‬ ‫ـود‬‫ـ‬‫مقص‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫يقولون‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـص‬‫ـ‬‫لتمحي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫اإلنجليزي‬
‫ـخصية‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـداف‬‫ـ‬‫األه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫فض‬ ،‫ـده‬‫ـ‬‫بل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لحكوم‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫عين‬ ‫كان‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ومنه‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫بنفس‬ ‫ـرا‬‫ـ‬‫مغام‬ ‫كان‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ومنه‬ ،‫ـه‬‫ـ‬ِّ‫يوج‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫أينم‬ ‫ـيده‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫خدم‬
‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـاذج‬‫ـ‬‫نم‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫ليذك‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الرحال‬ ‫ـؤالء‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـبعة‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫الباح‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫انتق‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وق‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫أيض‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الديني‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫وحت‬ ،‫ـافية‬‫ـ‬‫واالستكش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫واالقتصادي‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫والسياس‬
‫ـبعة‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـؤالء‬‫ـ‬‫وه‬ ،‫ـلم‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫علي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫صل‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫رس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مدين‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫صدوره‬ ‫ـخ‬‫ـ‬‫تواري‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫حس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫به‬ّ‫ورت‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ألغراضه‬ ‫ـرض‬‫ـ‬‫ليع‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫أعماله‬
John Lewis ‫ـاردت‬‫ـ‬‫بوردكه‬ ‫ـس‬‫ـ‬‫لوي‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫وج‬ ،‫5861م‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫الع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـدم‬‫ـ‬‫ق‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ،)Joseph Pitts( ‫ـس‬‫ـ‬‫بيت‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫جوزي‬ :‫ـم‬‫ـ‬‫ه‬
‫فيلبــي‬ ‫وهــاري‬ ،Arthur Wavel ‫وافــل‬ ‫وآرثــر‬ ، John Keane ‫كيــان‬ ‫وجــون‬ ،John Burton ‫بورتــون‬ ‫وريتشــرد‬ ،Burckhardt
‫نزل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مقارن‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫عدده‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫قل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫الرغ‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫وعل‬ .Lady Evelyn Coboold ‫ـد‬‫ـ‬‫كوبول‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫إيفيلي‬ ‫ـيدة‬‫ـ‬‫والس‬ ،Harry St. John Philby
.‫ـة‬‫ـ‬‫المبارك‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫طيب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫أقدامه‬ ‫ـأت‬‫ـ‬‫وط‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الذي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الغربيي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الرحال‬ ‫ـداف‬‫ـ‬‫أه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫واضح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫عام‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫فك‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫إلعط‬ ‫كاف‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫أن‬ ‫إال‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫عنه‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫وكت‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬

10. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬7
‫الرحيلي‬ ‫سليمان‬ .‫أ.د‬ :‫ثانيا‬
‫مؤرخــي‬ ‫وأحــد‬ ،‫طيبــة‬ ‫بجامعــة‬ ‫والحضــارة‬ ‫التاريــخ‬ ‫أســتاذ‬ ‫هــو‬ ‫الرحيلــي‬ ‫ســليمان‬ ‫الدكتــور‬ ‫األســتاذ‬
‫ـوا‬‫ـ‬‫وعض‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بالجامع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـس‬‫ـ‬‫بالمجل‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫عض‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫وعم‬ ،‫ـانية‬‫ـ‬‫اإلنس‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫والعل‬ ‫اآلداب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لكلي‬ ‫ـبق‬‫ـ‬‫األس‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العمي‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫وه‬ ،‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬
‫ـه‬‫ـ‬‫ول‬ .‫ـى‬‫ـ‬‫األول‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫دورت‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بالمدين‬ ‫ـدي‬‫ـ‬‫البل‬ ‫ـس‬‫ـ‬‫بالمجل‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫وكذل‬ ،‫ـاض‬‫ـ‬‫بالري‬ ‫ـاري‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫فيص‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫المل‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫مرك‬ ‫إدارة‬ ‫ـس‬‫ـ‬‫بمجل‬
‫ـادي‬‫ـ‬‫الن‬ ‫إدارة‬ ‫ـس‬‫ـ‬‫مجل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫وعضوي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫ودراس‬ ‫ـوث‬‫ـ‬‫بح‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫لمرك‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلمي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫اللجن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫عضوي‬ ‫ـغل‬‫ـ‬‫وش‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫ـوث‬‫ـ‬‫ببح‬ ‫ـاص‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اهتم‬
‫ـات‬‫ـ‬‫الجه‬ ‫ـض‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـارا‬‫ـ‬‫مستش‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫عم‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫أن‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ،‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بالمدين‬ ‫ـياحة‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫تنمي‬ ‫ـس‬‫ـ‬‫بمجل‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫وكذل‬ ،‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بالمدين‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫األدب‬
.‫الحكوميــة‬
،‫ـة‬‫ـ‬‫الفرنج‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ودول‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫العباس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدول‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫السياس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫العالق‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫كت‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ،ً‫ـورا‬‫ـ‬‫منش‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫وبحث‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫كتاب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ثالثي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫أكث‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الرحيل‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫للدكت‬
:‫ـدر‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫النب‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫الطري‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫وكت‬ ،‫ـارة‬‫ـ‬‫والحض‬ ‫ـخ‬‫ـ‬‫التاري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫وكت‬ ، ‫ـة‬‫ـ‬‫البيزنطي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدول‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـفارات‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫وكت‬
،‫ـري‬‫ـ‬‫للمط‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫الهج‬ ‫دار‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫معال‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫الهج‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫أنس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫بم‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫التعري‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫كت‬ :‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـراث‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫كت‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العدي‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫بتحقي‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ،‫ـر‬‫ـ‬‫وعب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫معال‬
:‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العالمي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلمي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدوري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫المنش‬ ‫ـاث‬‫ـ‬‫األبح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـرات‬‫ـ‬‫العش‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ول‬ .‫ـي‬‫ـ‬‫منكل‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الب‬ ‫ـوب‬‫ـ‬‫المنس‬ ‫ـروب‬‫ـ‬‫والح‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫الحي‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫وكت‬
‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫أكث‬ ‫ن‬ ّ‫دو‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫أن‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ .‫ـبكي‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الدي‬ ‫ـاج‬‫ـ‬‫ت‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫التاريخ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫والفك‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫تاريخي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫الح‬ ‫ـار‬‫ـ‬‫ون‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫األم‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫العص‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫والة‬
‫ـائل‬‫ـ‬‫والرس‬ ‫ـوث‬‫ـ‬‫البح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العدي‬ ‫ـش‬‫ـ‬‫وناق‬ ‫ـم‬‫ـ‬ّ‫حك‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫والعربي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المحلي‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫الصح‬ ‫ـهر‬‫ـ‬‫أش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫صحفي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مقال‬ ‫ـين‬‫ـ‬‫وخمس‬ ‫ـبعمائة‬‫ـ‬‫س‬
.‫ـة‬‫ـ‬‫والعربي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المحلي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الجامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلمي‬

11. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 8
)‫تقويمية‬ ‫(نظرة‬ ‫الغربيين‬ ‫الرحالة‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ :‫الندوة‬ ‫إلى‬ ‫المقدم‬ ‫البحث‬
‫وقافليــن‬ ‫صادريــن‬ ‫والقفــار‬ ‫الفيافــي‬ ‫يقطعــون‬ ‫فهــم‬ ‫وجــوالت‬ ‫صــوالت‬ ‫المدينــة‬ ‫وطئــوا‬ ‫الذيــن‬ ‫الغربييــن‬ ‫للرحالــة‬ ‫كانــت‬
‫ـم‬‫ـ‬‫مأله‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫ق‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫وه‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫مجتم‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫بأنظاره‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫يلق‬ ‫أن‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫يلبث‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ث‬ ‫ـاوز‬‫ـ‬‫المف‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫وتجهده‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الرح‬ ‫ـتغرقهم‬‫ـ‬‫تس‬
‫أهــل‬ ‫أنمــاط‬ ‫غيــر‬ ‫علــى‬ ‫حياتهــم‬ ‫يمارســون‬ ‫وهــم‬ ‫المغــرض‬ ‫ومنهــا‬ ‫الصائــب‬ ‫منهــا‬ ‫قــراءات‬ ‫عقولهــم‬ ‫واجتــرت‬ ‫والتطلــع‬ ‫الشــوق‬
‫مالحظاتهم‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫مكث‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫أنه‬ ‫ـارئ‬‫ـ‬‫الق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫يظ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وربم‬ ،‫ـل‬‫ـ‬‫والتحلي‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫والنق‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫الوص‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫لتعم‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ألقالمه‬ ‫ـان‬‫ـ‬‫العن‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫يلق‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ث‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬
.‫ـوالت‬‫ـ‬‫وج‬ ‫ـرات‬‫ـ‬‫وخط‬ ‫ـرات‬‫ـ‬‫نظ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ولكنه‬ ً‫ـورا‬‫ـ‬‫وده‬ ‫ـنين‬‫ـ‬‫س‬
‫ـو‬‫ـ‬‫فه‬ ‫ـجال‬‫ـ‬‫والس‬ ‫ـاش‬‫ـ‬‫النق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫كثي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫ووق‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫كتاباته‬ ‫ـص‬‫ـ‬‫تفح‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫المدن‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫الناق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بعي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫نظرته‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫ينظ‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫فالباح‬
‫ـروف‬‫ـ‬‫والظ‬ ‫اآلراء‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫تل‬ ‫ـتقراء‬‫ـ‬‫اس‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫له‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫زياراته‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫أثن‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫المن‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫للمدين‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الغربيي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الرحال‬ ‫ـاف‬‫ـ‬‫وأوص‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫آرائه‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫نق‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫يرك‬
‫ـال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫وم‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫بعضه‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫به‬ ‫ـع‬‫ـ‬ّ‫تقن‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـداف‬‫ـ‬‫واأله‬ ‫ـماء‬‫ـ‬‫األس‬ ‫و‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫قدم‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫والبيئ‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الرحال‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫أولئ‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫وثقاف‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫بالمدين‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العام‬
‫ـة‬‫ـ‬‫الداخلي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫بنظرت‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الخارجي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫نظرته‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫يقاب‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫فالباح‬ .‫ـة‬‫ـ‬‫خاص‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المقدس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫األراض‬ ‫ـو‬‫ـ‬‫نح‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫دوله‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫وسياس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المعرفي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫خلفياته‬
.ً‫ـرا‬‫ـ‬‫حاض‬ ‫و‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫ماضي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ومعالمه‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وأحواله‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وظروفه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المدين‬ ‫ـخ‬‫ـ‬‫بتاري‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫خبي‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫نظ‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وه‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫التقويمي‬

12. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬9
‫سرور‬ ‫محمد‬ ‫نذير‬ ‫محمد‬ .‫د‬ :‫ثالثا‬
‫ـة‬‫ـ‬‫والتنمي‬ ‫ـوة‬‫ـ‬‫الدع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوراه‬‫ـ‬‫الدكت‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫حاص‬ ،‫ـرية‬‫ـ‬‫البش‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫والتنمي‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫باح‬
‫اإليــذاء‬ ‫موضــوع‬ ‫فــي‬ ،UM ‫الوطنيــة‬ ‫ماليــا‬ ‫جامعــة‬ ،‫البشــرية‬ ‫والتنميــة‬ ‫الدعــوة‬ ‫قســم‬ ‫مــن‬ ،‫البشــرية‬
‫ـود‬‫ـ‬‫والجه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدنماركي‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫الرس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫حادث‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫بح‬ ،‫ـلم‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫علي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫صل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫النب‬ ‫ـاة‬‫ـ‬‫حي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫والنص‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ،‫ـاز‬‫ـ‬‫ممت‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫بتقدي‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫طيب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـوة‬‫ـ‬‫الدع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتير‬‫ـ‬‫الماجس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫حص‬ ،‫ـرة‬‫ـ‬‫النص‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬
‫ـن‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫محم‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـوة‬‫ـ‬‫الدع‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوس‬‫ـ‬‫والبكالوري‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫الدعوي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫رض‬ ‫ـفيان‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫أب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫معاوي‬ ‫ـود‬‫ـ‬‫جه‬ ‫ـوع‬‫ـ‬‫موض‬
.‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـعود‬‫ـ‬‫س‬

13. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 10
‫ـى‬‫ـ‬‫صل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫النب‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫الحدي‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـلبية‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫الص‬ :‫ـدوة‬‫ـ‬‫الن‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـدم‬‫ـ‬‫المق‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫البح‬
»ً‫ـا‬‫ـ‬‫نموذج‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الكاريكاتوري‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫الرس‬ « ‫ـلم‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫علي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬
‫بعــض‬ ‫فــكان‬ ،‫الكريــم‬ ‫والجنــاب‬ ،‫الشــريف‬ ‫المقــام‬ ‫إلــى‬ ‫اإلســاءة‬ ‫فــي‬ ‫اإلســام‬ ‫أعــداء‬ ‫تفنــن‬ ‫الحديــث‬ ‫العصــر‬ ‫هــذا‬ ‫فــي‬
‫ـر‬‫ـ‬‫كبي‬ ‫ـكل‬‫ـ‬‫بش‬ ‫ـهموا‬‫ـ‬‫وأس‬ ،‫ـه‬‫ـ‬‫وأحاديث‬ ‫ـنته‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫وحرف‬ ‫ـريرته‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـيرته‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوا‬‫ـ‬‫فطعن‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫خلفه‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫لم‬ ‫ـوء‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫طالئ‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬
‫ـا‬‫ـ‬‫وتبع‬ ،ً‫ـا‬‫ـ‬‫عموم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الغربي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫المجتع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫فض‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الغرب‬ ‫ـرد‬‫ـ‬‫الف‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫خي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ت‬ ّ‫وأم‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫دين‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫وع‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـلبية‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫ص‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫رس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫قص‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫وع‬
‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـاءة‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫ص‬ ‫ـرز‬‫ـ‬‫أب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫وم‬ .‫ـه‬‫ـ‬‫وأهل‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫مفرطي‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫وتوجس‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫حساس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫المجتمع‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫تل‬ ‫ـراد‬‫ـ‬‫أف‬ ‫ـدى‬‫ـ‬‫ل‬ ‫ـدوا‬‫ـ‬‫أوج‬ ‫ـك؛‬‫ـ‬‫لذل‬
‫ـاة‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫علي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫النب‬ ‫ـخص‬‫ـ‬‫لش‬ ‫ـيئة‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الكاريكاتوري‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫الرس‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫تل‬ ) 2010-2001 ( ‫ـي‬‫ـ‬‫الحال‬ ‫ـرن‬‫ـ‬‫الق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫األخي‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العق‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫حصل‬
.‫ـا‬‫ـ‬‫تبع‬ ‫ـريعته‬‫ـ‬‫وش‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ولدين‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫أصال‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫والس‬
‫ـم‬‫ـ‬‫الدع‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫لقي‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫أنه‬ ‫إال‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫أمره‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بداي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫وإعالميي‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫صح‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـدأت‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـيئة‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الكاريكاتوري‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫الرس‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫أن‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫وبالرغ‬
‫ـاء‬‫ـ‬‫إللق‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫محاول‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الورق‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫وه‬ .‫ـم‬‫ـ‬‫ألهوائه‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وفق‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫يفضلونه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التعبي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫حري‬ ‫ـوى‬‫ـ‬‫بدع‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫رؤوس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫والتأيي‬
‫ـلبية‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫رس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫الحدي‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫دواف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ومعرف‬ ،‫ـث‬‫ـ‬‫والحدي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القدي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـاءة‬‫ـ‬‫واإلس‬ ‫ـذاء‬‫ـ‬‫اإلي‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫مظاه‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـوء‬‫ـ‬‫الض‬
‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫وموق‬ ‫ـيئة‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الكاريكاتوري‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫الرس‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫تفاصي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ومعرف‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫ومظاهره‬ ‫ـلم‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫علي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫صل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫النب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬
. ‫ـلبية‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـورة‬‫ـ‬‫الص‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫تنام‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫للح‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫والتوصي‬ ‫ـج‬‫ـ‬‫النتائ‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫أله‬ ‫ـراز‬‫ـ‬‫إب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ث‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬

14. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬11
‫حلبي‬ ‫عمر‬ ‫بن‬ ‫مصطفى‬ .‫د‬ :‫رابعا‬
‫فــي‬ ‫الدكتــوراه‬ ‫علــى‬ ‫وحاصــل‬ ‫المنــورة‬ ‫المدينــة‬ ‫مواليــد‬ ‫مــن‬ ‫حلبــي‬ ‫عمــر‬ ‫بــن‬ ‫مصطفــى‬ ‫الدكتــور‬
‫ـعود‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫محم‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتير‬‫ـ‬‫والماجس‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلم‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬
‫والعلــوم‬ ‫اآلداب‬ ‫بكليــة‬ ‫االستشــراق‬ ‫بقســم‬ ‫التدريــس‬ ‫هيئــة‬ ‫أعضــاء‬ ‫بيــن‬ ‫وهومــن‬ ،‫اإلســامية‬
. ‫طيبــة‬ ‫بجامعــة‬ ‫اإلنســانية‬
‫ـئون‬‫ـ‬‫لش‬ ‫ـدا‬‫ـ‬‫وعمي‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫لقس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫رئيس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫المواق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫العدي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫مصطف‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫الدكت‬ ‫ـغل‬‫ـ‬‫ش‬
‫والنــدوات‬ ‫المؤتمــرات‬ ‫مــن‬ ‫الكثيــر‬ ‫فــي‬ ‫شــارك‬ .‫الجامعــة‬ ‫مديــر‬ ‫لمعالــي‬ ‫مستشــارا‬ ‫يعمــل‬ ‫اآلن‬ ‫وهــو‬ ،‫طيبــة‬ ‫بجامعــة‬ ‫المكتبــات‬
‫ـنة‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫مناب‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫كت‬ :‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫الجان‬ ‫ـذا‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫مؤلف‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ول‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫والمستش‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلمي‬
‫ـور‬‫ـ‬‫منش‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫بح‬ ‫ـلمين‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫حدي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫صياغ‬ ‫ـاليب‬‫ـ‬‫أس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫مقال‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ Robson ‫ـون‬‫ـ‬‫روبس‬ ‫ـرق‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫آراء‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مناقش‬ ‫ـول‬‫ـ‬‫ح‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫بح‬ ‫و‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫النبوي‬
.‫ــ‬‫ـ‬‫7241هـ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫بمص‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫المني‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫_جامع‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫والدراس‬ ‫ـرقون‬‫ـ‬‫–المستش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الدول‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫للمؤتم‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـجل‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬

15. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 12
‫الحضــارة‬ ‫حــول‬ ‫الحديــث‬ ‫االستشــراق‬ ‫فــي‬ ‫اإليجابيــة‬ ‫الصــورة‬ :‫النــدوة‬ ‫إلــى‬ ‫المقــدم‬ ‫البحــث‬
‫اإلســامية‬
‫ـارة‬‫ـ‬‫والحض‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ونظرت‬ ‫ـيحي‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـرب‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫ـخ‬‫ـ‬‫تاري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫زمنيتي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫حقبتي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫المفارق‬ ‫ـان‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـدف‬‫ـ‬‫ته‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ه‬
‫ـة‬‫ـ‬‫بمثاب‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وتع‬ .‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـارة‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـيحي‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـرب‬‫ـ‬‫الغ‬ ‫ـرة‬‫ـ‬‫نظ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تغي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫عوام‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫أحدثته‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـرات‬‫ـ‬‫والمتغي‬ ،‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬
‫ـور‬‫ـ‬‫العص‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫حقب‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫خ‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫بوج‬ ‫ـلمين‬‫ـ‬‫والمس‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫ونبي‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـيحي‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـرب‬‫ـ‬‫والغ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫أوروب‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫موق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫التباي‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫أوج‬ ‫ـان‬‫ـ‬‫بي‬
‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫الحضارتين‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ٍّ‫كل‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫موق‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـري‬‫ـ‬‫الجوه‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التغي‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـير‬‫ـ‬‫وتش‬ .‫ـث‬‫ـ‬‫الحدي‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫مراح‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وف‬ ‫ـطى‬‫ـ‬‫الوس‬
‫ـكك‬‫ـ‬‫والتف‬ ‫ـار‬‫ـ‬‫االنهي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫بداي‬ ‫ـرت‬‫ـ‬‫وظه‬ ,‫ـا‬‫ـ‬‫وقوته‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫نهضته‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عص‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫أوروب‬ ‫ـدأت‬‫ـ‬‫ب‬ ْ‫إذ‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عش‬ ‫ـابع‬‫ـ‬‫والس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عش‬ ‫ـادس‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫القرني‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫والغربي‬
.‫ـوق‬‫ـ‬‫والتف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫ي‬ِّ‫الند‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عص‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫محل‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫وح‬ ,‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـارة‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـوف‬‫ـ‬‫الخ‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫بذل‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫وانته‬ ,‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـارة‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬
‫ـب‬‫ـ‬‫تتطل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ,‫ـه‬‫ـ‬‫وحضارت‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫لع‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫اإليجابي‬ ‫ـهادات‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـت‬‫ـ‬‫الوق‬ ‫ذات‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ج‬ّ‫ـر‬‫ـ‬‫ع‬ُ‫وت‬
‫ـوة‬‫ـ‬‫والق‬ ‫ـذب‬‫ـ‬‫الج‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫عناص‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـارة‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫تضمنت‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ً‫ـدا‬‫ـ‬‫وتأكي‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫أولئ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ً‫ـرارا‬‫ـ‬‫إق‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫تمث‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫ألنه‬ ،ً‫ـرازا‬‫ـ‬‫إب‬
.‫ـة‬‫ـ‬‫اإليجابي‬ ‫ـهاداتهم‬‫ـ‬‫بش‬ ‫اإلدالء‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫حملته‬
‫ـة‬‫ـ‬‫والتجاري‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫المعيش‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫الميادي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫كاف‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـرب‬‫ـ‬‫والغ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫أوروب‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تأثي‬ ً‫ـدة‬‫ـ‬‫مؤك‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـؤالء‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـهادات‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـاءت‬‫ـ‬‫وج‬
‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫صن‬ ‫ـف‬‫ـ‬‫“كي‬ ‫ـته‬‫ـ‬‫لدراس‬ ‫ـون‬‫ـ‬‫عن‬ ‫أن‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ببعضه‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫األم‬ ‫ـغ‬‫ـ‬‫وبل‬ ,‫ـن‬‫ـ‬‫والدي‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫والعل‬ ‫ـفة‬‫ـ‬‫والفلس‬ ‫واآلداب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫والتقني‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫واالقتصادي‬
‫ـتمرة‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـارات‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـوى‬‫ـ‬‫وأق‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫أعظ‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫وأن‬ ,‫ـع‬‫ـ‬‫أجم‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العال‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫عظيم‬ ‫كان‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫تأثي‬ ‫ـأن‬‫ـ‬‫ب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫بعضه‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫وأق‬ ،”‫ـث‬‫ـ‬‫الحدي‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العال‬
‫أن‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـار‬‫ـ‬‫وأش‬ ,‫ـلمون‬‫ـ‬‫المس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫به‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫يتمت‬ ‫ـذي‬‫ـ‬‫ال‬ ‫ـامح‬‫ـ‬‫التس‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫وخل‬ ‫ـنة‬‫ـ‬‫الحس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الصف‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫بعضه‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وأك‬ ,‫ـخ‬‫ـ‬‫التاري‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬
.‫ـه‬‫ـ‬‫كل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العال‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـطى‬‫ـ‬‫الوس‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫العص‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ظ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫بنوره‬ ‫ـددت‬‫ـ‬‫وب‬ ، ‫ـة‬‫ـ‬‫والمعرف‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫العل‬ ‫ـح‬‫ـ‬‫مصابي‬ ‫ـعلت‬‫ـ‬‫أش‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـارة‬‫ـ‬‫الحض‬

16. ‫الكوست‬ ‫رافاييل‬ ‫الفنان‬ ‫بريشة‬ ،‫الغسق‬ ‫ساعة‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬

17. ‫والعلوم‬ ‫اآلداب‬ ‫بكلية‬ ‫االستشراق‬ ‫قسم‬
‫طيبة‬ ‫بجامعة‬ ‫اإلنسانية‬

18. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬15
:‫والتأسيس‬ ‫النشأة‬
‫ودرس‬ ،‫المنورة‬ ‫بالمدينة‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـعود‬‫ـ‬‫س‬ ‫بن‬ ‫محمد‬ ‫اإلمام‬ ‫جامعة‬ ‫فرع‬ ‫في‬ ‫3041/4041هـ‬ ‫عام‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫قس‬ ‫ـئ‬‫ـ‬‫أنش‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫االجتماعي‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫العل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫قس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫انض‬ ‫أن‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫كذل‬ ‫ـتمر‬‫ـ‬‫واس‬ ,‫ـوراه‬‫ـ‬‫والدكت‬ ‫ـتير‬‫ـ‬‫الماجس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫مرحلت‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـاب‬‫ـ‬‫الط‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫جم‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫في‬
‫اآلداب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫كلي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتقال‬‫ـ‬‫مس‬ ‫ـما‬‫ـ‬‫قس‬ ‫ـح‬‫ـ‬‫أصب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫طيبة,ث‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫جامع‬ ‫ـيس‬‫ـ‬‫تأس‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ــ‬‫ـ‬‫/5241ه‬ 1424 ‫ـام‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـانية‬‫ـ‬‫اإلنس‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫والعل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫التربي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫كلي‬
.‫ــ‬‫ـ‬‫1341/2341ه‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫في‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـدأت‬‫ـ‬‫وب‬ , ‫ــ‬‫ـ‬‫9241/0341ه‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـائها‬‫ـ‬‫إنش‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫بع‬ ‫ـانية‬‫ـ‬‫اإلنس‬ ‫ـوم‬‫ـ‬‫والعل‬

19. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 16
:‫الرؤية‬
‫ـدأ‬‫ـ‬‫مب‬ ‫ـزز‬‫ـ‬‫يع‬ , ‫ـرح‬‫ـ‬‫الط‬ ‫ـمولية‬‫ـ‬‫ش‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـوذج‬‫ـ‬‫نم‬ ,‫ـراقية‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫مج‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫وعالمي‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫وإقليمي‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫محلي‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫متمي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫علم‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫قس‬
.‫ـي‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫التواص‬ ‫ـبل‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫ويحق‬ ‫ـارات‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـوار‬‫ـ‬‫الح‬
:‫الرسالة‬
‫ـر‬‫ـ‬‫معايي‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫تحق‬ , ‫ـة‬‫ـ‬‫معتدل‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫إس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫رؤي‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫وف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫والمعالج‬ ‫ـرح‬‫ـ‬‫الط‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـز‬‫ـ‬‫التمي‬ ‫ـق‬‫ـ‬‫تحق‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫علمي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫بيئ‬ ‫ـاد‬‫ـ‬‫إليج‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـعى‬‫ـ‬‫يس‬
‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـهم‬‫ـ‬‫ويس‬ , ‫ـه‬‫ـ‬‫وحضارت‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫بدراس‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫يعن‬ , ‫ـي‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـث‬‫ـ‬‫والبح‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫التعلي‬ ‫ـال‬‫ـ‬‫مج‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـاملة‬‫ـ‬‫الش‬ ‫ـودة‬‫ـ‬‫الج‬
.‫ـارات‬‫ـ‬‫الحض‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫بي‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫والتواص‬ ‫ـاون‬‫ـ‬‫التع‬ ‫ـور‬‫ـ‬‫جس‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫بن‬

20. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬17
:‫االستشراق‬ ‫قسم‬ ‫أهداف‬
11 -.‫المعاصرة‬ ‫الغربية‬ ‫والنظريات‬ ‫االستشراقي‬ ‫الفكر‬ ‫دراسة‬
22 -.‫والحضارية‬ ‫االستشراقية‬ ‫الدراسات‬ ‫مجال‬ ‫في‬ ‫العلمي‬ ‫البحث‬ ‫تشجيع‬
33 -.‫اتها‬ّ‫سلبي‬ ‫وتجنب‬ ‫إيجابياتها‬ ‫من‬ ‫لالستفادة‬ ‫بها‬ ‫الدارسين‬ ‫وتعريف‬ ‫االستشراقية‬ ‫المؤسسات‬ ‫دراسة‬
44 -.‫عليها‬ ‫والرد‬ ‫حوله‬ ‫المثارة‬ ‫الشبهات‬ ‫ومناقشة‬ , ‫ومحاسنه‬ ‫اإلسالم‬ ‫مزايا‬ ‫عرض‬
55 -.‫وتقويمها‬ ‫األفكار‬ ‫تحليل‬ ‫على‬ ‫قادرين‬ ‫والحضارية‬ ‫االستشراقية‬ ‫الدراسات‬ ‫مجال‬ ‫في‬ ‫متخصصين‬ ‫تأهيل‬
66 -.‫اإلسالمي‬ ‫وغير‬ ‫اإلسالمي‬ ‫العالم‬ ‫بين‬ ‫التواصل‬ ‫سبل‬ ‫وتعزيز‬ , ‫التعاون‬ ‫جسور‬ ‫بناء‬ ‫في‬ ‫اإلسهام‬
77 -.ً‫صحيحا‬ ‫ا‬ ً‫فهم‬ ‫اإلسالم‬ ‫وفهم‬ , ‫المسلمين‬ ‫غير‬ ‫من‬ ‫اإلسالم‬ ‫دارسي‬ ‫بين‬ ‫تحول‬ ‫التي‬ ‫الفكرية‬ ‫العوائق‬ ‫إزالة‬ ‫في‬ ‫اإلسهام‬

21. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 18
:ً‫حاليا‬ ‫القسم‬ ‫يمنحها‬ ‫التي‬ ‫العلمية‬ ‫الدرجات‬
‫ـا‬‫ـ‬‫يمنحه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫الت‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العلمي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدرج‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫أول‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫وه‬ ،‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـتير‬‫ـ‬‫الماجس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫درج‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـح‬‫ـ‬‫يمن‬
‫ـنتين‬‫ـ‬‫وس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫تكميلي‬ ‫ـنة‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫منه‬ ‫ـنوات‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـاث‬‫ـ‬‫ث‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫الطال‬ ‫ـدرس‬‫ـ‬‫ي‬ .‫ـة‬‫ـ‬‫الجامعي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫للمرحل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫خط‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫تتضم‬ ‫ال‬ ‫إذ‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬
. ‫ـث‬‫ـ‬‫بح‬ ‫ـروع‬‫ـ‬‫كمش‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـدات‬‫ـ‬‫وح‬ )4( ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫إضاف‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫دراس‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫وح‬ )38( ‫ـررات‬‫ـ‬‫المق‬ ‫ـام‬‫ـ‬‫بنظ‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫فيه‬ ‫ـدرس‬‫ـ‬‫ي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫تخصصيتي‬
‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـاول‬‫ـ‬‫وتتن‬ ،)ً‫ـدا‬‫ـ‬‫ونق‬ ً‫ـا‬‫ـ‬‫(تأصي‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـاول‬‫ـ‬‫وتتن‬
‫ـه‬‫ـ‬‫والفق‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫والعقي‬ ،‫ـا‬‫ـ‬‫وعلومه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫النبوي‬ ‫ـنة‬‫ـ‬‫والس‬ ،‫ـه‬‫ـ‬‫وعلوم‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫الكري‬ ‫ـرآن‬‫ـ‬‫الق‬ )‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫عن‬ ‫ـامية‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫(الدراس‬ ‫ـار‬‫ـ‬‫مس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬
‫وأصــول‬ ،‫المستشــرقين‬ ‫عنــد‬ ‫اإلســامية‬ ‫الدراســات‬ ‫إلــى‬ ‫والمدخــل‬ ،‫اإلســامية‬ ‫والحضــارة‬ ‫اإلســامي‬ ‫والتاريــخ‬ ،‫اإلســامي‬
‫ـررات‬‫ـ‬‫المق‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫وغيره‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫اإلنجليزي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫باللغ‬ ‫ـراقية‬‫ـ‬‫استش‬ ‫ـوص‬‫ـ‬‫ونص‬ ، ‫ـث‬‫ـ‬‫البح‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫وقاع‬ ‫ـامي‬‫ـ‬‫اإلس‬ ‫ـر‬‫ـ‬‫التفكي‬ ‫ـج‬‫ـ‬‫ومنه‬ ،‫ـة‬‫ـ‬‫الغربي‬ ‫ـارة‬‫ـ‬‫الحض‬
.‫ـية‬‫ـ‬‫الدراس‬

22. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬19
:‫القسم‬ ‫في‬ ‫الدراسة‬ ‫طبيعة‬
‫ـلبية‬‫ـ‬‫والس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫اإليجابي‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫الجوان‬ ‫ـراز‬‫ـ‬‫بإب‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العناي‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫م‬ ،‫ـم‬‫ـ‬‫الحكي‬ ‫ـوي‬‫ـ‬‫والدع‬ ،‫ـق‬‫ـ‬‫الدقي‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫العلم‬ ‫ـع‬‫ـ‬‫بالطاب‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫تتس‬
( ‫ـى‬‫ـ‬‫تعال‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫قول‬ ‫ـوء‬‫ـ‬‫ض‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫عل‬ ‫ـرقين‬‫ـ‬‫المستش‬ ‫ـاج‬‫ـ‬‫نت‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬
.)125 :‫ـل‬‫ـ‬‫)(النح‬ ( ‫ـى‬‫ـ‬‫تعال‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫وقول‬ .)8 :‫ـدة‬‫ـ‬‫(المائ‬ )
‫والعنايــة‬ ‫البحــث‬ ‫مناهــج‬ ‫وتكثيــف‬ ،‫والنظريــة‬ ‫العلميــة‬ ‫الــدورات‬ ‫بعقــد‬ ‫فيهــا‬ ‫يعنــى‬ ‫إذ‬ ،‫وعمليــة‬ ‫نظريــة‬ ‫القســم‬ ‫فــي‬ ‫والدراســة‬
.‫ـص‬‫ـ‬‫التخص‬ ‫ـب‬‫ـ‬‫جان‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫باللغ‬

23. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 20
:‫القسم‬ ‫إنجازات‬
‫ـا‬‫ـ‬‫ومجاالته‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫فروعه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـراقية‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫المتخصصي‬ ‫ـين‬‫ـ‬‫الدارس‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـددا‬‫ـ‬‫ع‬ -‫ـى‬‫ـ‬‫تعال‬ ‫ـه‬‫ـ‬‫الل‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫بحم‬ – ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ج‬ّ‫ـر‬‫ـ‬‫خ‬
‫ـبون‬‫ـ‬‫ينتس‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫دارس‬ ‫وأربعين‬ ‫ـدا‬‫ـ‬‫واح‬ ‫ـتير‬‫ـ‬‫الماجس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مرحل‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫خريج‬ ‫ـدد‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـغ‬‫ـ‬‫بل‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫فق‬ .‫ـوراه‬‫ـ‬‫والدكت‬ ‫ـتير‬‫ـ‬‫الماجس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫مرحلت‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـك‬‫ـ‬‫وذل‬ ‫ـددة‬‫ـ‬‫المتع‬
‫وباكســتان‬ ‫والهنــد‬ ‫والفلبيــن‬ ‫واليونــان‬ ‫وتونــس‬ ‫وســوريا‬ ‫وإندونيســيا‬ ‫اليمــن‬ ‫منهــا‬ ‫والعربيــة‬ ‫اإلســامية‬ ‫الــدول‬ ‫مــن‬ ‫عــدد‬ ‫إلــى‬
.‫ـعودية‬‫ـ‬‫الس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العربي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المملك‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫أبن‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫المرحل‬ ‫ـذه‬‫ـ‬‫ه‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫خريج‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ً‫ـرا‬‫ـ‬‫كثي‬ ‫أن‬ ‫ـى‬‫ـ‬‫إل‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫إضاف‬
‫العربيــة‬ ‫المملكــة‬ ‫رأســها‬ ‫علــى‬ ‫عــدة‬ ً‫دوال‬ ‫يمثلــون‬ ً‫دارســا‬ ‫عشــر‬ ‫ثالثــة‬ ‫الدكتــوراه‬ ‫مرحلــة‬ ‫فــي‬ ‫القســم‬ ‫خريجــي‬ ‫عــدد‬ ‫وبلــغ‬
.‫وبنغالديــش‬ ‫ونيجيريــا‬ ‫وتنزانيــا‬ ‫والفلبيــن‬ ‫واليونــان‬ ‫وباكســتان‬ ‫والهنــد‬ ‫وتونــس‬ ،‫الســعودية‬
‫ـات‬‫ـ‬‫كتاب‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫العناوي‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫مئ‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫تض‬ ، ‫ـات‬‫ـ‬‫باللغ‬ ‫ـراقية‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـات‬‫ـ‬‫الدراس‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫متخصص‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫مكتب‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫إنش‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫ـازات‬‫ـ‬‫إنج‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫وم‬
‫ـة‬‫ـ‬‫خدم‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫دورات‬ ‫ـدة‬‫ـ‬‫ع‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫عق‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـاهم‬‫ـ‬‫س‬ ‫ـا‬‫ـ‬‫كم‬ ، ‫ـة‬‫ـ‬‫واأللماني‬ ‫ـية‬‫ـ‬‫والفرنس‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫واإلنجليزي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫العربي‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫باللغ‬ ‫ـراق‬‫ـ‬‫االستش‬ ‫ـوعات‬‫ـ‬‫وموس‬
.‫ـع‬‫ـ‬‫المجتم‬
‫ـم‬‫ـ‬‫بالقس‬ ‫ـل‬‫ـ‬‫عم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫مم‬ ‫ـراقية‬‫ـ‬‫اإلستش‬ ‫ـاالت‬‫ـ‬‫المج‬ ‫ـي‬‫ـ‬‫ف‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫المتخصصي‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫األم‬ ‫ـاء‬‫ـ‬‫علم‬ ‫ـن‬‫ـ‬‫م‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫لكوكب‬ ً‫ـتقرا‬‫ـ‬‫مس‬ ‫ـم‬‫ـ‬‫القس‬ ‫كان‬ ‫ـد‬‫ـ‬‫وق‬
.‫ـه‬‫ـ‬‫في‬ ‫ـة‬‫ـ‬‫األكاديمي‬ ‫ـاة‬‫ـ‬‫الحي‬ ‫ـرى‬‫ـ‬‫وأث‬

24. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬21

25. ‫المستشرقين‬ ‫عيون‬ ‫في‬ ‫المنورة‬ ‫المدينة‬ ‫ندوة‬ 22