SlideShare a Scribd company logo

Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri

•
•
capvidia
capvidia
1 of 91
Download to read offline
T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ; TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VE SANAYİ BÖLGELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Yüksek Lisans Tezi SİNAN SOĞANCI ANKARA, 2016
T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÜKSEK LİSANS PROGRAMI SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ; TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VE SANAYİ BÖLGELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Yüksek Lisans Tezi SİNAN SOĞANCI Tez Danışmanı: PROF. DR. ŞÜKRÜ ÖZEN ANKARA, 2016
T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÜKSEK LİSANS PROGRAMI Tezin Adı: Sosyal Sermayenin Yenilikçilik Üzerindeki Etkileri; Teknoloji Geliştirme ve Sanayi Bölgeleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma Öğrencinin Adı Soyadı: Sinan Soğancı Tez Savunma Tarihi: 15.01.2016 Bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak gerekli şartları yerine getirmiş olduğu Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından onaylanmıştır. Yrd. Doç. Dr. Burak KÜNTAY Enstitü Müdürü İmza Bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak gerekli şartları yerine getirmiş olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Necip ÇAKIR Program Koordinatörü İmza Bu Tez tarafımızca okunmuş, nitelik ve içerik açısından bir Yüksek Lisans tezi olarak yeterli görülmüş ve kabul edilmiştir. Jüri Üyeleri İmzalar Tez Danışmanı ----------------------------------- Prof. Dr. Şükrü ÖZEN Üye ----------------------------------- Doç. Dr. Çetin ÖNDER Üye ----------------------------------- Yrd. Doç. Dr. Yüksel Alper ECEVİT
iii ÖZET SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ; TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VE SANAYİ BÖLGELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Sinan Soğancı İşletme Yüksek Lisans Programı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şükrü Özen Ocak 2016, 60 Sayfa Bu çalışmanın temel amacı teknoloji geliştirme bölgeleri ve sanayi bölgelerindeki işletme yöneticilerinin sosyal sermaye algılarının işletmelerin yenilikçilik düzeyleri üzerindeki etkilerini karşılaştırmalı olarak incelemektir. Hacettepe Teknokent ve OSTİM bölgelerinde anket yöntemi ile toplanan karşılaştırmalı veriler ışığında; bahsedilen değişkenler arası ilişkiler hakkında bir model geliştirilerek yapıları ve amaçları açısından farklılaşan işletme kümelerinin, sosyal sermaye ve yenilikçilik açısından farklılık yaratıp yaratmayacağının incelenmesi hedeflenmektedir. Çalışma kapsamında; sosyal sermaye kavramı, çeşitleri ve ortaya çıkmasını sağlayan kaynakları çerçevesinde kavramsal ve detaylı olarak açıklanmaktadır. Türkiye’de sosyal sermaye düzeyi, gelişmiş ülkelere nazaran anlamlı miktarda düşük olarak değerlendirilmektedir. Mevcut çalışmada; yönetim kadrosunun eğitim düzeyleri ile bireylerin sosyal sermaye algıları ve işletmelerin sosyal sermaye düzeylerinin işletmelerin yenilikçilik anlayışlarını etkileyebileceği öngörülmüştür. Bireylerin aynı teknoloji geliştirme veya sanayi bölgesiyle eğitim ve/veya iş hayatını da kapsayacak şekilde uzun süreli bir bağı olduğu takdirde, kişisel güven ve sosyal sermaye algılarının etkileneceği de öngörülmektedir. OSTİM’de yapısal sosyal sermaye algısı yüksek görülürken, güvene dayalı ilişkisel sosyal sermaye oluşturmakta zorlanıldığı tespit edilmiştir. Hacettepe Teknokent’te ise ilişkisel sosyal sermaye ve güven algıları daha yüksektir. Tüm örneklemde bilişsel sosyal sermayenin etkin bir varlığı gözlemlenememiş ve bu durumun olumlu yönde geliştirilmesinin Hacettepe Teknokent’teki işbirlikçiliğe katkısı olabileceği öngörülmüştür. Yenilikçilik seviyesinin daha düşük olduğu OSTİM’de güvene dayalı işbirliklerinin kurulamamasının tek başlarına sınırlı yenilikçilik potansiyeli olan firmaların yüksek teknolojili rekabet şanslarını sınırladığı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Sosyal Sermaye, Yenilikçilik, Teknoloji Geliştirme Bölgesi, Sanayi Bölgesi
iv ABSTRACT EFFECTS OF SOCIAL CAPITAL ON INNOVATIVENESS; A COMPARATIVE RESEARCH ON TECHNOLOGY DEVELOPMENT ZONES AND INDUSTRIAL ZONES Sinan Soğancı Master of Business Administration Thesis Supervisor: Prof. Dr. Şükrü Özen January 2016, 60 Pages The main purpose of this study is to make a comparative analysis on effects of social capital perceptions of company managers in technology development zones and industrial zones on innovativeness levels of companies. Based on comparative results obtained by means of a questionnaire conducted on Hacettepe Teknokent and OSTİM zones; a model will be developed covering relations between aforementioned variables and it will be investigated whether clusters which differentiate through structures and targets would make differences in regards of social capital and innovativeness. In the scope of the study; social capital concept is explained conceptually and in detail within the frame of its types and sources that leads to its emergence. Social capital level in Turkey is considered to be significantly lower compared to developed countries. In the current study; it is predicted that innovativeness understandings of companies are likely to be affected by education levels of managers, social capital perceptions of individuals and social capital levels of companies. It is also predicted that, in presence of long term bonds of individuals with technology development or industrial zones including education and/or professional lives, personal trust and social capital perceptions can be affected. While structural social capital perception is observed to be high at OSTİM, difficulty is identified in creation of relational social capital based on trust. At Hacettepe Teknokent, relational social capital and trust perceptions are higher. Significant presence of cognitive social capital could not be observed in the whole sample and it is assumed that a positive progress in this area would contribute to cooperativism in Hacettepe Teknokent. The incapability of forming trust based cooperations in OSTİM where the innovativeness level is relatively lower, is considered to limit the chance of high technology competition of the OSTİM companies who have only limited innovativeness potentials on their own. Keywords: Social Capital, Innovativeness, Technology Development Zone, Industrial Zone
v İÇİNDEKİLER TABLOLAR ...................................................................................................................vi ŞEKİLLER ....................................................................................................................vii 1. GİRİŞ........................................................................................................................1 2. KURAMSAL TEMELLER ....................................................................................7 2.1. SOSYAL SERMAYE.......................................................................................7 2.2. YENİLİKÇİLİK.............................................................................................11 2.3. SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİĞE ETKİSİ ..............................14 2.3.1. İşletme Kümelerinin Sosyal Sermayeye ve Yenilikçiliğe Etkisi..........17 3. VERİ VE YÖNTEM..............................................................................................22 3.1. ANKET SORULARININ OLUŞTURULMASI..........................................23 3.2. ANKETİN UYGULANMASI........................................................................26 3.3. ÖRNEKLEM ÖZELLİKLERİ.....................................................................26 4. BULGULAR...........................................................................................................33 4.1. YENİLİKÇİLİK.............................................................................................33 4.2. SOSYAL SERMAYE.....................................................................................43 5. TARTIŞMA VE SONUÇ ......................................................................................54 KAYNAKÇA .................................................................................................................61 EKLER...........................................................................................................................65 EK 1: Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nde Uygulanan Anket ................65 EK 2: OSTİM Sanayi Bölgesi’nde Uygulanan Anket ............................................74
vi TABLOLAR Tablo 3.1: Örneklem özellikleri......................................................................................28 Tablo 4.1 Yenilikçiliğe verilen önem ve ayrılan kaynak miktarları ...............................34 Tablo 4.2 Gerçekleştirilen yeniliklerin türleri ve kapsamları .........................................35 Tablo 4.3 Yenilikçiliğin ticari faaliyetler açısından önemi.............................................37 Tablo 4.4 Yönetici özellikleri ve iş hayatı duygusal algısı .............................................39 Tablo 4.5 Ticari kazancı sağlayan ve engelleyen sebepler .............................................41 Tablo 4.6 Uzun süreli ticari ilişkilerin özellikleri...........................................................47 Tablo 4.7 Genel güven seviyesi, ticari başarının sebepleri ve dürüstlük yaklaşımı .......50 Tablo 4.8 Mevcut ve olası işbirliklerinin değerlendirilmesi ...........................................52 Tablo 5.1 Üretim ve İhracatta Teknoloji Yoğunluğu (Birim: Yüzde Pay) .....................55
vii ŞEKİLLER Şekil 2.1: Temel kuramsal çerçeve .................................................................................21
1. GİRİŞ Bu çalışmanın temel amacı, sosyal sermayenin işletmelerin yenilikçilik düzeyleri üzerindeki etkilerini incelemektir. Karşılaştırmalı değerlendirme yapabilmek için, teknoloji geliştirme bölgeleri ve sanayi bölgelerindeki işletmeler bir arada ele alınmış olup, anket ve mülakat yöntemleri ile karşılaştırmalı veri toplanması hedeflenmiştir. Elde edilen verilerin nitel ve nicel olarak değerlendirilmesiyle; sosyal sermayenin yenilikçilik üzerindeki etkilerini ortaya koyan teorilerin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Ayşe Buğra, bir çalışmasında Türk toplumu için aşağıdaki ifadeyi kullanmıştır: “İnsanların ekonomik hayatlarında karşılaştıkları risklerle baş etmeye çalışırken yanlarında tek dayanak olarak aile ve cemaati buldukları bir ortam, genelleştirilmiş bir güven ilişkisinin gelişmesine uygun bir ortam değildir." (Buğra, 2001, p. 24). Bu tespitin, esasen kişisel olarak bireyleri ve çevreleriyle olan ilişkileri ele aldığı açıktır. Bu noktada; Türkiye’deki mevcut şirketlerin yapısına bakarak ticari hayatla ilgili bir çıkarım yapmak daha gerçekçi olacaktır. Öyle ki; kurumsallaşmanın yaygın kabul edilen tanımlarından biri “…bir şirketin kişilerden bağımsız olarak standartlara, prosedürlere sahip olması; değişen çevre koşullarını takip edecek sistemleri kurması ve gelişmelere uygun olarak organizasyonel yapısını oluşturması…”dır (Karpuzoğlu, 2001, p. 72). Yine aynı çalışmada kurumsallaşma kapsamında şirketlerin kendilerine özgü iş yapma usul ve yöntemlerini şirket kültürü haline getirmeleri ve bu sayede diğer şirketlerden ayırt edici bir kimliğe bürünmelerinden de bahsedilmiştir (Karpuzoğlu, 2001). Bu durumda; ancak şirketlerin yüksek bir kurumsallık düzeyine sahip olarak kişilerden bağımsız hale geldiği halde; kişisel bazda tanımlanan güvensizlik algısının şirketlere yansıtılmayacağı önermesinde bulunulabilir. Oysaki yapılan bir araştırmada, Türkiye’de işletmelerin yüzde kırkında kurumsallaşma yönünde hiçbir çaba bulunmadığı ve ancak yüzde dörtlük bir kesimde kurumsallaşmanın başarılabildiği görülmektedir (Ulukan, 2005). O halde, Türkiye’deki kişiler arasındaki güvensizlik algısını işletmeler ve birbirleriyle ilişkileri çerçevesinde de geçerli kabul etmek makul bir yaklaşım haline gelmektedir. Yukarıda bahsi geçen aynı çalışmasında, Buğra, “Türkiye’nin sosyal sermaye yapısı zayıf, yani insanların tanımadıkları, kendilerinden farklı insanlara pek güvenmedikleri bir toplum
2 olduğu pek çok kamuoyu araştırması tarafından pek çok defa ortaya konuldu." (Buğra, 2001, p. 24) ifadesiyle Türkiye’deki sosyal sermaye seviyesinin düşük olduğunu ortaya koymuştur. Bu noktaya kadar sosyal sermaye ve temel unsurlarından güven konusunda genelleşmiş araştırma sonuçları ve yargılardan bahsedilmiştir. Yapılan farklı araştırmalarda ise; sosyal sermayenin verili güven ya da sonradan yaratılmış ilişkiler üzerinden geliştirilen güven başta olmak üzere muhtelif koşul değişikliklerinde Türk toplumunun sosyal sermaye seviyesinin genel ortalamaya göre daha yüksek çıkabildiği gözlemlenmiştir. Öncelikle, Türk toplumunun sosyal sermayesinin zayıf görüldüğü çalışmaların çoğunluğunda verili güven üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Türkiye’nin güven ve hoşgörü katsayıları açısından OECD ülkeleri arasında neredeyse sonuncu olduğu (Ardağan, 2014) göz önünde bulundurulduğunda bu sonuca varılması beklenir hale gelmektedir. Türk toplumunun sosyal sermayesinin zayıf olmasının başlıca diğer sebepleri olarak ise Türkiye’de bir sosyal güvenlik krizinin ortaya çıkmasına yol açan önemli etkenlerden biri olarak tanımlanan ‘devlet’in (Buğra, 2001) sistemsel bir güven algısı yaratmadaki başarısızlığı ve Türk toplumunda yaygın görülen belirsizlikten kaçınma, güç mesafesi ve toplulukçuluk özellikleri gelmektedir (Sargut, 2003). Öte yandan, Türkiye’de genel olarak sosyal sermaye yapısı düşük görülmekle beraber, birincil bağlara dayalı olmayan, sonradan yaratılmış ilişki ağları üzerinden kaynaklara ulaşma anlamında sosyal sermaye kullanımının yüksek düzeyde olduğu Ankara OSTİM’de yapılan bir araştırma ile ortaya konmuştur (Özen & Aslan, 2006). Günümüzün piyasa koşulları yalnızca rekabetçi değil, oldukça hızlı ve köklü değişimlere de açık olduğundan işletmeler için neredeyse vazgeçilmez hale gelmiş olan ve işletme yazınında gitgide daha fazla önem verilen bir diğer kavram ise yenilikçiliktir. Aynı zamanda; yenilikçiliğin yatırım ve risk kavramlarını beraberinde getirmesinin yanı sıra ilerleyen teknolojiyle beraber piyasaya sürülecek son teknoloji ürünlerde tamamlayıcı kabiliyetlerin işletme dışı çözüm ortaklarından temin edilmesi gerekliliği, yenilikçilik ile sosyal sermaye arasında olası bir ilişkiyi gündeme getirmektedir. Zira yatırım, risk ve işbirliklerinin teşkili; ancak güven, işletmeler arası sağlıklı ilişkiler ve düşük işlem
3 maiyetleri gibi sosyal sermayeyi teşkil eden unsurların varlığında doğru ve yeterli bir şekilde gerçekleşebilecektir. Sosyal sermayenin, çalışma kapsamında, yenilikçilikle ilişkili olarak incelenmesinin temelinde konunun öncülerinden Fukuyama’nın tespitleri büyük önem arz etmiştir. Buna göre; bilgi teknolojileriyle beraber, işletmeler gitgide küçülerek ancak rekabet avantajına sahip oldukları alanlarda faaliyet göstereceklerdir. Bu durumda, muhasebe, pazarlama gidi destek faaliyetlerinin yanı sıra işletmenin ürününü veya hizmetini oluşturan ana işlerde de alt yüklenicilikler, çözüm ortaklıkları gibi şirketler arası çalışma biçimleri daha da yaygınlaşacaktır. Fakat büyük hiyerarşik işletmelerin küçük, uzmanlaşmış parçalara ayrılmasının önündeki en büyük engellerden biri güven ve bunun altında paylaşılan ahlaki normlardır. Büyük işletmeler çok iyi bilmedikleri veya güvenmedikleri işletme dışı kaynaklardan ürün veya hizmet temin etmektense, yine işletme içinde üretim yoluna gitmeyi veya söz konusu küçük firmaları satın almayı tercih etmektedirler. Bu tercihin sebebi esasen ekonomiktir çünkü güven tesis edilmediği halde, işletmeler ancak karmaşık sözleşmeler, bunların sıkı sıkıya takibi ve benzeri uygulamalar ile ortak iş yürütebileceklerdir. Bu durumun getirdiği maliyetler ise büyük işletmeyi yine kendi büyük hiyerarşik yapısına dönmeye itecektir. Sonuç olarak; bilgi toplumunun sonucu ve avantajı olarak görünen esnek ve yüksek verimli iş ağı yapılarına ulaşmak ancak sosyal sermayenin ve güvenin varlığında mümkün olacaktır (Fukuyama, 1998, pp. 36-37). Fukuyama’nın bu noktaya kadar ki yaklaşımı, bilgi teknolojileri ve toplumunun, doğal olarak, varılmasına yol açacağı endüstriyel yapının ancak sosyal sermayenin varlığında kurulabileceğini göstermektedir. Söz konusu esnek endüstriyel ağ, işletmeleri daha verimli ve karlı hale getirecek olduğuna göre; ticari yapıların bu yöne gitme eğilimi gösterecekleri öngörülebilir. Öte yandan, yenilikçilik ise bilgi teknolojileri ve bilgi toplumunun ayrılmaz ve çok temel bir parçasını teşkil etmektedir. Buradan yola çıkarak; yenilikçilik ve sosyal sermayenin birbirlerinin varlığını ve seviyelerini yükseltici etkileri olacağı tahmin edilerek mevcut çalışmada iki kavramın karşılıklı etkileşimine odaklanılmıştır. Mevcut çalışmanın sosyal sermaye ile yenilikçilik arasındaki ilişkiyi işletme kümeleri seviyesinde incelemesinin arkasındaki sebep ise her iki kavramın oluşum ve varlık
4 alanlarıyla ilintilidir. Fukuyama’nın bahsettiği bilgi teknolojilerine dayalı, esnek yapılı iş ağlarına ulaşmada Japonya örneği bir ülke olarak sosyal sermaye sahibi olunduğu ve bahsedilen endüstriyel yapıya ulaşıldığını gösteren önemli bir örnektir. Bununla beraber, güven duygusunun ortaya çıkışı milliyet ya da dini inanç ortaklığı gibi geniş kitlelere yayılan değerlere tabi olabilecekken, davranış kodları ya da çalışma hayatına ilişkin standartlar gibi dünyevi konulara da dayanabilecektir. Bu durumda; sosyal sermaye, bir toplumun tamamında ya da belirli bir bölümünde güven duygusunun tesisi ve hâkim olmasıyla elde edilen bir yeti olup, belirli bölüm ile işaret edilmek istenen aile gibi en küçük birimden ulusun bizzat kendisine kadar geniş bir yelpazede her boyut ve türdeki gruptur (Fukuyama, 1998, p. 37). Çalışma kapsamında ele alınan gruplar işletme kümeleri olup, kümelenmeleri küçük bir coğrafi alanda konumlanmış birbiriyle bağlantılı küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (Öz, 2004, p. 11) olarak tanımlamak yerinde olacaktır. Her türlü grubun sosyal sermaye ve güven tesisi konusundaki etkileri ifade edilmiş olmakla beraber, kümelenmelerin yenilikçilik konusunda etkileri olup olmadığı ayrı bir tartışma konusudur. Coğrafi kümelenmeler hem karşılıklı bilgi alışverişini hem de beraber iş yapma olanaklarını artırıcı ve hızlandırıcı bir rol oynadıklarından yenilikçi faaliyetlerin ortaya çıkma ve ilerleme hızlarını artırıcı etkiye sahip olmaları beklenmektedir (Porter, 1990). Porter, bu fikrine örnek olarak sunduğu İtalyan ayakkabıcılık kümelenmesinde ayakkabı üreticilerinin sıklıkla deri üreticileri ile bir araya gelerek, birbirlerinin geliştirdikleri yeniliklerden haberdar olduklarından ve hatta gerekli hallerde birbirlerini AR-GE çıktılarını ilk elden test edebilecek mecralar olarak değerlendirdiklerinden bahsetmiştir. Bu noktaya kadar belirtildiği üzere; işletme kümelerinin hem sosyal sermaye hem de yenilikçilik ile aralarında ilişkiler bulunmakta ve her iki kavramın incelenmesi açısından anlamlı örnek grupları oluşturabilecekleri görülmektedir. Bununla beraber, mevcut araştırma, Hacettepe Teknokent ve OSTİM olmak üzere iki farklı işletme kümesinde ve karşılaştırmalı olarak gerçekleştirilmiştir. Bunun sebebi, her iki bölgenin kuruluş amaçları, yasal dayanakları, çalışma yöntemleri, endüstriyel içerikleri ve çalışan profilleri açısından farklılıklar göstermeleridir. Hacettepe Teknokent kuruluş amacı ve yönetim biçimi açısından yenilikçiliğe odaklanmışken, OSTİM, daha ziyade üretim odaklı bir
5 işletme kümesidir. Teknokent’te temel amaç teknolojik bilginin ticarileştirilmesi iken, OSTİM daha ziyade belirli ürünlerin verimli bir biçimde küçük işletmeler aracılığıyla üretilmesi ve bunun altyapısını oluşturma gayesiyle tasarlanmıştır. Buna ek olarak, yasal düzenlemeler ve yönetim yapısı açısından Teknokent’te bulunan firmaların Ar-Ge niteliğinin olması bir yasal zorunluluk iken OSTİM’de benzeri zorunluklar yoktur. Sonuç olarak, bu çalışmanın temel önermesi şudur: sosyal sermaye düzeyi yenilikçiliği genel olarak etkilemekle birlikte, bu etki içinde bulunulan işletme kümesinin özelliklerine bağlı olarak değişecektir. Teknokent’te artan sosyal sermaye yenilikçiliği olumlu yönde etkilerken, OSTİM’de böylesi bir ilişki gözlenmeyebilecektir. Mevcut çalışmanın öncelikli amacı olarak; Hacettepe Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi (bundan sonra Hacettepe Teknokent şeklinde anılacaktır) ve OSTİM Sanayi Bölgesi’nde yer alan firma sahipleri ile üst ve alt düzey yöneticileri üzerinde sosyal sermaye seviyeleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca sosyal sermeye ile yenilikçilik düzeyleri arasındaki ilişki incelenerek, bu işletme kümelerinde sosyal sermaye seviyesinin hangi şartlarda yüksek olduğu ve ne amaçlarla kullanıldığı yönünde veri toplanacak, analiz edilecek ve ilgili teorilere katkı sağlanmaya çalışılacaktır. Veri toplama yöntemi olarak, ilgili verileri toplamaya yönelik anketler hazırlanmış olup, bunların Hacettepe Teknokent ve OSTİM Bölge yönetim birimleri aracılığıyla firma yönetimlerine ulaştırılmıştır. Ek olarak; katılımlı anket uygulama yöntemine de başvurulmuş ve anketlerin mümkün olduğunca araştırmacının nezaretinde doldurulmasına çaba gösterilmiştir. Bu sayede; firma yöneticilerinin anket sorularını tam olarak ne şekilde idrak ettikleri ve cevaplarını oluşturan detay etmenlerin gözlemlenmesi hedeflenmektedir. Bu çalışmanın devamında; öncelikle ‘Kuramsal Temeller’ kısmında konu ile ilgili literatürün tartışılmasına ve metinde geçen temel kavramların tanıtılmasına yer verilmektedir. ‘Veri ve Yöntem’ kısmında; çalışma kapsamında kullanılan anket sorularına, anketin Hacettepe Teknokent ve OSTİM Sanayi Bölgesi’nde ulaştığı ve cevaplandığı örneklem detaylarına ve veri toplama yöntemsel detaylarına yer verilmektedir. ‘Bulgular’ kısmında; elde edilen sonuçlar tasnif edilmekte ve sonuçlara
6 varılması yönünde değerlendirmeler yapılmaktadır. Son olarak, ‘Tartışma ve Sonuç’ kapsamında elde edilen sonuçların, pratik ve teorik katkıları değerlendirilmekte ve mevcut çalışmanın iyileştirilmesi gereken yönleri ile olası gelecek çalışmalara değinilmektedir.
7 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1. SOSYAL SERMAYE Hayvanlar ve insanların, yeri geldiğinde karşılaştırmalı olarak, empati duygusuna ne şekilde ve ne sebeplerle sahip olduklarının ve aksi halde dünyanın yaşanılması zor bir yer haline geleceğinin anlatıldığı kitapta (Waal, 2014, p. 338) güven üzerine şunlar söylenmiştir: “Bencil güdülere ve piyasa güçlerine dayalı bir toplum zenginlik üretebilir, ama hayatı daha değerli kılacak birliği ve karşılıklı güveni kesinlikle üretemez. Diğer taraftan, güven kıtlığı çekilen modern işletmeler büyük sıkıntılarla yüz yüze gelirler ve yakın zaman önce olduğu gibi insanların birikimlerini yeri geldiğinde adeta hortumlayarak onların mutsuz olmasına yol açarlar.” Ülkelere göre mutluluğun ölçüldüğü bir araştırmaya göre ise; en mutlu insanların bulunduğu ülkeler en zengin olanlar değil, vatandaşların birbirlerine en çok güvendiği ülkelerdir (Zak, 2005). İlk bakışta sadece sosyal hayatı ve ikili ilişkileri etkileyen bir kavram olarak görülen güven, bahsedilen çalışmalarda ortaya koyulduğu üzere ticari başarıları büyük işletmeler ve hatta ülkeler bazında anlamlı miktarda olumlu yönde etkileyebilmektedir. Öte yandan, mevcut çalışmanın temel ilgi alanı olan sosyal sermayenin üç ana boyutundan biri olarak ortaya konulan ilişkisel boyut ise; güven, güvenilirlik, normlar, yükümlülükler ve özdeşleşme gibi ilişkilerin kaynaklarını ifade etmektedir (Özdemir, 2008a). Diğer bir deyişle; güven ve sosyal sermayenin iktisadi faaliyetler üzerinde anlamlı bir etkisi olduğu düşünülmekte ve son yıllarda yapılan çalışmalarda ortaya konulmaktadır. Sosyal sermayenin kişi ve kurumlar arası güvene dayalı ilişkilerin ekonomik açıdan incelenmesi olarak tanımlandığı bir çalışmada (Karagül & Masca, 2005), ülkelerin gelişmişliklerinin yalnızca fiziki sermaye ile açıklanamayacağına ve az gelişmiş ile gelişmiş ülkeler arasındaki kalkınmışlık farkının kapatılması için sosyal sermaye seviyelerinin artırılması gerekliliğine işaret edilmiştir. Yine aynı çalışmada, Dünya Bankası’ndan alınan veriler ile Knack ve Keefer tarafından tespit edilen ülkelere göre güven ölçümleri (Knack & Keefer, 1997) bir araya getirilerek sosyal sermayenin iktisadi
8 faaliyetler üzerindeki etkisi nicel olarak da ortaya konmuştur. Buna göre; genel olarak güven düzeyi yüksek ülkelerde kişi başına düşen milli gelir seviyesinin de yüksek olma eğiliminde olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Benzer şekilde; Wilkinson, güvene bağlı işlemlerin gelir dağılımı adaletsizliğini azaltıcı bir etkiye sahip olduğunu (Wilkinson, 1996), Whiteley ise güven ile ekonomik büyüme hızı arasında pozitif korelasyonun varlığını (Whiteley, 2000) tespit etmiştir. Sosyal sermayenin kavram olarak tanımı ve konumlandırması konusunda, çok eskiye giden bir literatür bulunmayıp 2000’li yıllara doğru yazında yer bulmaya başlamıştır. Öncelikle bireysel ilişkilerin incelenmesi konusunda kullanılan bir kavram olan sosyal sermaye, daha sonra örgütler bağlamında sosyal ilişkilerin incelendiği bir kavrama dönüşmüştür. Sosyal sermayenin literatürde önem kazanmasının önemli aşamalarından biri insan sermayesi ve bunun verimli kullanımıyla ilişkilendirilmesiyle gerçekleşmiştir. İlk olarak James Coleman tarafından insan sermayesi ve sosyal sermaye arasındaki ilişki incelenmeye başlanmıştır (Coleman, 1988). Daha sonra Schuller, insan sermayesi ile sosyal sermaye arasında birbirini destekleyen bir ilişkinin olduğunu ve çalışanların bilgi, beceri ve yaratıcılık gibi özelliklerinin sosyal sermaye olgusu ile pekiştirildiğini ortaya koymuş ve çalışmasında bu tezini doğrulamıştır (Schuller, 2001). Bununla beraber, yazında gitgide daha fazla yer bulan çalışmaların ortak noktasını örgütsel sosyal sermaye ile örgütün toplu haldeki performansı ve başarısı arasındaki destekleyici ilişki teşkil etmiştir (Özdemir, 2008a). Aynı çalışmada (Özdemir, 2008a); sosyal sermayenin ilişkisel boyut haricinde, yapısal ve bilişsel boyutlardan meydana geldiği ifade edilmiştir. Buna göre; yapısal boyut, birimler ve insanlar arasındaki sosyal etkileşimi ele alırken, ağların kendisi bu boyutun temelini oluşturmaktadır. Bilişsel boyut ise ortak dil, kodlar, hikâyeler gibi ilişkilerin önemli öğelerinden meydana gelmektedir. Kavramın öncül inceleyicilerinden Coleman, sosyal sermaye için temel tanımını ‘mantıksal davranış paradigmasına sosyal yapıları eklemlemek için gerekli kaynak’
9 şeklinde yapmıştır. Yine aynı çalışmada, sosyal sermayenin üç farklı formda var olabileceği öngörülmektedir: zorunluluklar ve beklentiler, bilgi kanalları ve sosyal normlar (Coleman, 1988). Sosyolojik yaklaşıma göre; bahsedilen sosyal sermaye formları, bireylerin karar verme mekanizmalarının temelini oluşturacaktır. Öte yandan, klasik ekonomi modelinin temelinde ekonomik birimlerin akılcı (rasyonel) oldukları varsayımı vardır. Tüketiciler faydalarını, üreticiler ise karlarını maksimum kılmaya çalışırlar. Önceki çalışmalarında, sosyolojik ve klasik ekonomist yaklaşımları birleştiren davranış modelini insanların tercih etmesinin bekleneceğini ifade eden Coleman, daha sonra (Coleman, 1988), aynı yaklaşımın toplumsal bir organizasyon ya da bir örgütün faydası için de uygulanabileceğini ve bu yaklaşıma sahip olma birikiminin sosyal sermayenin varlığı anlamına geleceğini vurgulamıştır. Sosyal sermaye kavramının önem kazanması ve üzerinde yapılan araştırmaların artması açısından, ünlü ekonomist Francis Fukuyama’nın kavramı öne çıkaran yazısı da önem arz etmektedir (Fukuyama, 1995). Fukuyama, bu çalışmasında küresel ekonomiyi ABD, AB, Japonya ve Çin olarak (her birinin çevre ülke ve ekonomilerini de içine katarak) dörde ayırmış ve ekonomik güçleri üzerindeki önemli etkenlerden birinin de sosyal sermaye algısı olduğunu ifade etmiştir. Fukuyama’ya göre; Çin, İtalya ve Fransa şirketleri, Alman, Japon ve ABD merkezli benzerlerine göre büyüme ve kurumsallaşma sıkıntıları yaşamaktadır ve bunun esas sebebini teknolojik gelişmede değil, daha öncesinde Coleman tarafından ortaya atılmış olan sosyal sermaye kavramında aramak gerekmektedir. Yine bu bağlamda, Fukuyama’nın dikkat çektiği ilgi çekici bir diğer husus ise; genele yayılmış algıda bireycilik ve grupçuluk üzerinden tamamen zıt kutuplar olduğu düşünülen ABD ve Japon toplumlarının gönüllü organizasyonlar kurma ve benzeri açılardan aslında önemli benzerliklere sahip olduğudur. Benzer alışkanlığa sahip her iki toplum, büyük ve kurumsal şirketlerin oluşturulması ve etkin bir şekilde çalıştırılmaları noktasında paralel şekilde başarı gösterebilmişlerdir. Coleman’ın sosyal ve rasyonel davranışları birleştirmesine benzer denebilecek şekilde; Fukuyama da büyük ve verimli organizasyonlar kurmanın gerekliliklerini iki farklı pencereden tanımlama yoluna gitmiştir. Beklenildiği üzere; ekonomistler organizasyonların sahip olunan haklar, kontratlar ve ticari bir kanun sistematiğine dayandığını öne sürmektedirler. Bu doğru olmakla beraber, yazılı olmayan etik kuralların ve normların faydası ve gerekliliği de
10 güven ve sosyal sermaye kavramları üzerinden ortaya konulmaktadır. Fukuyama, bunların faydasını sayısal ekonomiye de tahvil ederek işlem maliyetleri adı altında toparlanabilecek ve sosyal sermayenin yokluğunda sürekli ve büyük miktarda kanuni, idari ve mali yük çıkartacak büyük bir maliyet kalemini en aza indirgemek olarak tanımlamıştır. Bahsi geçen işlem masraflarını azaltabilecek bir kaynak olarak görülen sosyal sermaye için yapılan benzer bir diğer tanım ise ‘sosyal ilişkilerden doğan ve eylemi kolaylaştırmak için kullanılan iyiniyet’tir (Adler & Kwon, 2002). Bu noktada, sosyal sermayenin varlığı ve faydaları konusunda ilgili yazında belirli bir fikir birlikteliğinin en azından geniş bağlamda var olduğu söylenebilecektir. Bununla beraber, sosyal sermaye ile ifade edilen değeri daha net bir şekilde ortaya koymak ve ölçmek gündeme geldiğinde, farklı analiz düzeyleri ortaya çıkmaktadır. Kimi araştırmacılar sosyal sermayenin birey tarafından sahip olunan bir kaynak olduğunu ve organizasyonların ve toplumun bundan faydalanacağını öne sürmektedirler (Belliveau, et al., 1996). Bir başka görüş açısına göreyse; sosyal sermaye, bir topluluk veya toplumun sahip olabileceği ve içinde yaşayan birey ve işletmelerin faydalanabileceği bir kaynağı ifade etmektedir (Coleman, 1988). Sosyal sermaye kavramı için yazında birçok benzer tanımlama yer almakla beraber, söz konusu tanımlamalar arasında karşıtlıklar değil ama ince ayrımlar görülmektedir. Yapılan tanımları gruplar halinde sınıflandırabilecek en temel yaklaşım; sosyal sermayenin içsel, dışsal ya da hem içsel hem dışsal oluşuyla ilgilidir (Adler & Kwon, 2002). Her bir grubun da kendi içinde farklılaşan tanımlamaları olmakla birlikte temelde grup içinde birbirlerinden ayrılmamaktadırlar. İçsel sosyal sermaye tanımları, bir grup veya topluluk içinde var olan ilişkilerin “bağlayıcı” ve “birleştirici” yapısına odaklanırken, dışsal sosyal sermaye ise bir kişinin diğerleriyle geliştirdiği “köprüler kurma” tarzı ağ ilişkilerine odaklanmaktadır (Adler & Kwon, 2002). Dışsal sosyal sermaye, sosyal ve iş ağlarının geliştirmesi ve kullanmasında kullanılan bir kaynak olarak görülmekte ve kişilerin belirli bir pazar veya hiyerarşinin sosyal yapısında bulundukları konumla ilişkili olduğu değerlendirilmektedir (Burt, 1997). İçsel sosyal sermaye ise tek tek bireylerin diğerleriyle olan ilişkilerine bağlı olmayıp, gruplar veya organizasyonlar halinde ortak amaçlara yönelik beraber çalışabilme yeteneğine işaret etmektedir (Fukuyama, 1998, p. 23) ve
11 topluluğun ortaklaşa sahip olduğu bu değerin her bir üyeye “verili” olduğu öngörülmektedir. Bir diğer sosyal sermaye yaklaşımında ise içsel ve dışsal unsurlar bir arada ele alınmakta olup, her iki tanımlamanın birbirinden farklı ama zıt olmayıp, hatta birçok koşulda tamamlayıcı olduğu düşünüldüğünde içsel ve dışsal sosyal sermayenin bir arada ele alınmasının avantajlı tarafları olduğu görülmektedir. Ayrıca kimi koşullarda; aynı olayın farklı tarafları açısından aynı anda içsel ve dışsal sosyal sermaye tanımlarının geçerli olduğu da görülebilmektedir. Örneğin; bir çalışan ile iş arkadaşları arasındaki ilişkiler çalışanın kendisi için dışsal sosyal sermayenin ilgi alanına girerken firma açısından içsel sosyal sermaye tanımına uymaktadır (Adler & Kwon, 2002). Türkiye’de yapılan mevcut çalışmalarda genellikle içsel sosyal sermayeye odaklanılmış ve Türk toplumunun sosyal sermaye seviyesi düşük olarak tespit edilmiştir. Türkiye’deki sosyal sermaye potansiyeli hakkında yapılacak tespitin benimsenen sosyal sermaye yaklaşımına göre değişebileceğinin öngörüldüğü bir çalışma neticesinde ise; mevcut çalışma örnekleminde de yer verilen OSTİM’de yapılan bir analizde yüksek dışsal sosyal sermaye potansiyeli bulgusuna ulaşılmıştır (Özen & Aslan, 2006). Mevcut çalışmada ise; hazırlanan anket sorularında içsel ve dışsal sosyal sermaye tanımlarına girebilecek ifadelere yer verilmiş olup, ‘Veri ve Yöntem’ kısmında soruların ölçüm değişkenlerine yer verilirken, gerekli yerlerde, bu ayrım yapılmıştır. 2.2. YENİLİKÇİLİK Bilgi ve teknoloji çağı olarak anılan günümüzde teknoloji hızla ilerlemekte, insanlar ve şirketler internet başta olmak üzere birçok gelişmiş iletişim olanağına sahip olmaktadır. Bununla beraber, neredeyse her sektörde ürün ve hizmetler sürekli değişir ve gelişirken, tüketicilerin bundan haberdar olma ve erişme kabiliyetleri de baş döndürücü bir ivme kazanmış durumadır. Sürekli devinim halinde olan bu sürece ve sonucunda ortaya çıkan pazar şartlarına uyum sağlamanın ve bu şartlar altında rekabet edebilmenin işletmeler açısından temel gerekliliklerinden biri yeniliklere açık olmak olsa da, günümüzde birçok sektörde bunun yeterli olmadığı görülmektedir. İşletmelerin bizzat kendilerinin yenilikçi olması, araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunması, mevcut ürün ve hizmetlerini iyileştirmek, maliyetlerini düşürmek ya da yeni ürün ve hizmetler geliştirmek yollarına
12 gitmesi gerekmektedir. Teknolojinin geldiği nokta ve ilerleme hızının gitgide artmasıyla da beraber bu konunun işletme yönetim anlayışlarında ve yazınında önemi artmış, daha çok araştırmada yenilikçiliğe değinilir olmuştur. Bu noktada, konuyla ilgili temel kavramları literatürde yer bulduğu şekilde açıklamakta fayda bulunmakta olup, bunlardan biri işletmelerde yeni ürün ve üretim süreçlerinin ortaya çıkarılmasına yönelik sistemli ve yaratıcı çalışmalar olarak tanımlanan araştırma ve geliştirme (AR-GE) faaliyetleridir (Zerenler, et al., 2007). Mevcut araştırma örnekleminde bir örneği değerlendirilen teknoloji geliştirme bölgelerini de mevzuat açısından yakından ilgilendiren 5746 sayılı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkın Kanun’da ise daha geniş kapsamlı bir tanım yapılmıştır. Buna göre; AR-GE, “kültür, insan ve toplumun bilgisinden oluşan bilgi dağarcığının artırılması ve bunun yeni süreç, sistem ve uygulamalar tasarlamak üzere kullanılması için sistematik bir temelde yürütülen yaratıcı çalışmaları, çevre uyumlu ürün tasarımı veya yazılım faaliyetleri ile alanında bilimsel ve teknolojik gelişme sağlayan, bilimsel ve teknolojik bir belirsizliğe odaklanan, çıktıları özgün, deneysel, bilimsel ve teknik içerik taşıyan faaliyetleri” ifade etmektedir. Aynı kanunda yenilik içinse “sosyal ve ekonomik ihtiyaçlara cevap verebilen, mevcut pazarlara başarıyla sunulabilecek ya da yeni pazarlar yaratabilecek; yeni bir ürün, hizmet, uygulama, yöntem veya iş modeli fikri ile oluşturulan süreçler ve süreçleri neticeleri” ifadesi kullanılmıştır (Anon., 2008). Her iki kavram birbirleriyle oldukça ilişkili olmakla birlikte, burada dikkat edilmesi gereken AR-GE belirli hedeflere yönelik faaliyetlere işaret ederken, yenilik ile ortaya çıkmış, belirli bir ihtiyaca hizmet eden ve günümüz ekonomik şartlarında pazarda karşılığı bulunan ürün, süreç veya hizmetlerden bahsedilmesidir. Bir diğer deyişle, AR- GE gidilen yolu, yenilik ise varılan hedefi belirtmektedir fakat bir yandan da her AR-GE faaliyetinin sonucu yenilik olmayabileceği gibi, her yenilik için de AR-GE çalışması gerekmeyebilmektedir (Çalışkan, 2010). Bununla beraber; özellikle uluslararası kaynaklarda inovasyon kelimesine karşılık olarak hem yenileşme süreci hem sonucunda elde edilen yenilik içeren sonuç anlamları yüklenmektedir. Avrupa Birliği’ne göre en geniş kapsamıyla inovasyon, ekonomik ve sosyal çevrelerde başarılı bir şekilde yeniliğin
13 üretilmesi, özümsenmesi ve yayılması olup inovasyon tanımına giren en önemli alt başlıklar şu şekilde ifade edilmiştir (Avrupa Komisyonu, 1995): a. Ürünlerin, hizmetlerin ve ilgili pazarların yenilenmesi ve genişletilmesi b. Yeni üretim, tedarik ve dağıtım metotlarının geliştirilmesi c. Yönetim, iş organizasyonu, çalışma koşulları ve iş gücünün yeteneklerinde değişikliklere gidilmesi Öte yandan Türk Dil Kurumu ise inovasyonu yenileşim olarak tanımlarken, yenileşim için “Değişen koşullara uyabilmek için toplumsal, kültürel ve yönetimsel ortamlarda yeni yöntemlerin kullanılmaya başlanması, yenilik, inovasyon” ifadesini uygun görmüştür. Yenilik kavramıysa hem yeni olma durumunu hem de yenisi ile değiştirme eylemini taşıyarak, inovasyonda olduğu gibi, hem süreci hem sonucu ifade eder hale gelmektedir (Türk Dil Kurumu, 2015). Bu tanımlamaların oldukça içiçe geçmiş halde olmasının bir sebebi olarak herhangi bir ürünü yenileştirmek bir süreç iken yenileştirilenin bizzat kendisinin de süreç olabilmesi gerçeğinin yattığı öne sürülebilecektir. Zira yenilik türlerini, her birinin de alt sınıfları olmakla beraber, üçe ayırmak mümkündür (Şahin, 2009). i. Ürün ve Hizmet Yeniliği ii. Süreç Yeniliği iii. Pazarlama Yeniliği Yenilikçilik ise yenilik yapma kapasitesine ve kültürüne sahip olmak olarak tanımlanabilecek olup, işletmelerin yenilik yapmaya uygun ve yatkın yapılara sahip olması veya gerçekleştirdikleri yenilik faaliyetlerinin miktarı yenilikçiliklerine işaret eder halde kabul edilmektedir. Yeniliğin rekabet piyasalarındaki gerekliliğinden sıklıkla bahsedilmiş olmakla birlikte, yenilikçi faaliyette bulunmak için gerekli olan maliyet göz önünde bulundurulduğunda, hem zorlaştırıcı bir etken olarak hem de yenilik yaratmanın getirdiği bir olumsuzluk da ortaya çıkmaktadır. Evrimci yaklaşıma göre; teknolojik bilgi yaratmanın bir diğer olumsuz yanı ise, yaratılan yeni bilginin diğer işletmeler tarafından kullanılabilir olması, yani maliyetine katlanılan bilginin yayılmasıdır (Çalışkan, 2010).
14 Türkiye’deki yenilikçilik faaliyetlerinin yoğunluğu açısından bakıldığında, ilk göze çarpan değerlendirme yüksek teknoloji yoğunluklu ihracatın toplam ihracata oranının 2002’de %6,2, 2012’de ise daha da azalarak %3,7 olmasıdır. Avrupa Birliği’nde ise bu oran 2011 yılında %19,8 ile Türkiye’nin oldukça üzerindedir (T.C. Bakanlar Kurulu, 2013). Mersin’de küçük ve orta ölçekli işletmeler üzerinde yenilikçi faaliyetlerin ölçüldüğü bir çalışmada ise işletmelerin %60’dan fazlasının herhangi bir şekilde yenilikçi faaliyette bulunmadıkları bulgusu elde edilmiştir (Şahin, 2009). Mevcut çalışmada karşılaştırmalı olarak örnekleme dâhil edilen iki kümeden Hacettepe Teknokent’in kuruluş amacı, firmaları bünyesine kabul kriterleri ve üniversiteyle doğal işbirliği sonucu Türkiye ortalamasının üzerinde yenilikçilik potansiyeli olduğu öngörülürken, OSTİM Sanayi Bölgesi açısından ise aynı veya ters yönde mevzuat kaynaklı bir belirleyici bulunmamaktadır. Bununla beraber, fiziki şartlar gereği çoğunlukla imalatçı firmaların yer aldığı bölgenin yüksek teknoloji ve yenilikçilikten ziyade imalat konusunda maliyet etkin çözümler bulma yönünde yenilikçi faaliyetlerde bulunması öngörülebilir bir durumdur. 2.3. SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİĞE ETKİSİ Sosyal sermaye ve yenilikçilik kavramlarının her ikisi de günümüzde iş hayatında ve işletme yazınında önem kazanmış durumda ve gitgide etki alanlarını genişletir haldedir. Bununla beraber, iki kavramın birbirine olan etkileriyle ilgili çalışmalar görece az sayıdadır. Araştırma konusu olan ilişkinin anlamlı miktarda var olmasını düşündürecek yaklaşımlardan biri ağların bilgiye ulaşmadaki rolüyle ilgilidir. Kuvvetli ağlara sahip bireyler, tek başlarına veya güçsüz ağlarla ulaşabileceklerinden çok daha fazla bilgiye ulaşabilecektir. Aynı zamanda, ağ üzerinden iletilen bilgilerin kişilerin özellikleri ve ilgi alanlarına göre diğer ağ mensupları tarafından filtrelenmesi ile verimli bir odaklanmış araştırma süreci geçirilmesi ihtimali de artmaktadır (Burt, 1992, pp. 30-31).
15 Sosyal sermaye ve yenilikçilik arasındaki ilişkinin sorgulanmasında bir diğer önemli nokta ise bilginin yaratılmasında ilişkiler ve ağların ne derece etkili olduğuyla ilgilidir. Bilgi yönetimi konusunda ilişkisel bir yaklaşım benimsendiği halde, bilginin sosyal olarak oluşturulduğu ve bilgi yaratımının ancak bireylerin birbirleriyle paylaşım, birleştirme ve değiş-tokuş yapmalarıyla mümkün olacağı ortaya çıkacaktır (Özdemir, 2008b). Buraya kadar; bireyler ve gruplar arasındaki sosyal etkileşim ile ağların varlığının bilginin yaratılması ve yayılması için gerekli olduğu ortaya konmuş olup, söz konusu sosyal ağlar sosyal sermayenin yapısal boyutunu teşkil etmektedir. Bununla beraber, ağ içerisinde güven duygusunun gelişmesi ve normların yerleşmesi de; fırsatçılıkların azalması, işbirliklerinin artması ve daha özel ve değerli bilgilerin paylaşılma ihtimalinin artmasını beraberinde getirecektir (Özdemir, 2008b). Bilginin daha çok ve detaylı paylaşılmasına katkı sunarak yenilikçilik potansiyelini artıran bu yaklaşım ise sosyal sermayenin ilişkisel boyutundan ileri gelmektedir. Ortak köken, dil ya da geçmiş önemli yaşanmışlıklar gibi öğeler sosyal sermayenin bilişsel boyutunu oluşturmakta olup, bilgiyi paylaşmaya engel ya da teşvik edici olmalarıyla yenilikçiliğin temelinde etkileri bulunmaktadır. Aynı zamanda, birçok durumda yenilik elde etmek için izlenen AR-GE süreçleri uzun süreli, yorucu ve maddi olarak zorlayıcı ve riskli olduklarından ortak ve inanılan hedeflerin varlığı, başarı için önem arz edecektir. Bilişsel boyut kapsamında bahsedilen ortak unsurların ise hedef ortaklığının kurulma ihtimalini ve beraber mücadele etme isteğini artırıcı etkileri olacaktır. Tersi durumda, yani bireylerin kimliklerindeki farklılıklar arttıkça ise verimli iletişim kurmak, bilgi paylaşmak ve ortak hedeflere yürümek zorlaşırken, buna bağlı olarak yenilikçi kabiliyetin azalması beklenmektedir (Simon & Davies, 1996). Akademisyenler üzerinde yapılan bir çalışmada kişilerin sosyal ağ özellikleri ve güven boyutlarının akademisyenlerin ürettiği makale sayıları üzerindeki etkisi ölçülerek, sosyal sermaye ile bilgi yaratma arasındaki ilişki incelenmiştir. Buna göre; akademisyen kadrosunun mezun oldukları üniversiteler heterojenleştikçe yeni yayın çıkarma oranları artış göstermektedir (Özdemir, 2008b). Bu durum, sosyal sermayenin yapısal boyutu
16 kapsamında daha zengin ve çeşitli bir ağ yapısının elde edilmesiyle bilgi paylaşımının arttığı ve yenilikçi üretimlerin artışa geçtiği şeklinde yorumlanabilecektir. Teknolojinin ve insanlığın bilgi birikiminin oldukça artmış olduğu günümüzde, artık yeniliklerin ortaya çıkışının düz bir çizgi halinde ilerleyerek olmayacağı tahmin edilebilir. Bunun yerine, çok disiplinli ve çok aktörlü karmaşık akışlar daha gerçekçi görünmekte olup, özellikle geri bildirim mekanizmasının kilit bir rol oynadığı ve oynayacağı görülmektedir. Hem de bu mekanizmanın, geriye doğru çekirdek teknolojinin geliştiricilerine, yatay olarak organizasyon içi farklı birimlere ve ileriye doğru müşterilere uzanması gerekmektedir (Fischer, 2001). Bahsedilen bu iletişim ağlarının kurulabilmesi ve etkin işletilebilmesi sosyal sermayenin varlığıyla ve tanımıyla doğrudan ilintili bir noktaya işaret etmekte olup, yenilikçilik ile arasındaki ilişki konusunda da önemli bir dayanak oluşturmaktadır. Sosyal sermaye ile yenilikçilik arasındaki ilişkiyi inceleyen başka bir araştırma neticesinde ise kavramlar arasında net bir ilişki ortaya konmamakla birlikte, ilgili akademik yazının incelenmesiyle sosyal sermayenin yenilikçi bir iş ortamı için gerekli olduğu kanısı ortaya konmuştur. Çalışmanın devamında Burdur ilindeki işletmeler üzerinde yapılan değerlendirmede ise işletmelerin kendi içlerinde ve dış çevrelerinde iş birliklerine yatkın olmadıkları, bununla beraber bölgede bir yenilik sisteminin de var olduğunun söylenemeyeceği sonuçlarına varılmıştır (Çalışkan, 2010). Bir diğer deyişle, sosyal sermayenin ve yenilikçilik kabiliyetinin aynı anda düşük olduğu bir bulgu elde edilmiştir. Bir başka çalışmada ise sosyal sermaye ile radikal yenilik girişimleri beraber değerlendirmeye alınırken, mevcut çalışmada olduğuna benzer şekilde, literatürde sosyal sermaye hakkında yeterince veri bulunamamasıyla beraber, vaka çalışması yoluna gidilmiş ve Türkiye havacılık sektörünün önde gelen imalatçı firmalarından biri özelinde çalışma yürütülmüştür. Araştırma neticesinde, işletme içerisinde sosyal ağların bilgi yaratım ve paylaşım mekanizmasının temelini teşkil ettiği ve havacılık gibi yüksek ve öncü teknoloji kullanılarak rekabet edilmesi gereken bir alanda bahsi geçen bu işletme içi
17 sosyal sermayenin yenilik faaliyetleri için oldukça önemli bir kaynak olarak kullanıldığı tespit edilmiştir (Özdemir & Demirci, 2012). Kütahya’daki hastane çalışanlarının her üç sosyal sermaye boyutuna dair seviyelerine bağlı olarak gösterdikleri yenilikçi davranış ve işletmenin yenilikçi ikliminin incelendiği çalışmada da mevcut çalışma konusuna ışık tutacak önemli veriler elde edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; sosyal sermayenin yapısal ve bilişsel boyutlarının yenilikçi davranış ve yenilikçi iklim üzerinde anlamlı etkisi bulunmazken, ilişkisel sosyal sermaye boyutu ise hem yenilikçi davranış hem yenilikçi iklim parametrelerini anlamlı miktarda artırıcı etki göstermiştir (Turgut & Begenirbaş, 2013). Mevcut çalışmada da ilişkisel sosyal sermayenin temelinde yer alan güven unsuruna olabildiğince önem atfedilerek benzer bir ilişkinin ortaya çıkıp çıkmayacağı sorgulanmıştır. Literatürde görece az sayıda kaynak olmakla beraber, sosyal sermaye ile yenilikçilik arasında pozitif etkili bir ilişki olduğu kanısının hâkim olduğu söylenebilir. Bununla beraber, değerlendirmelerin özellikle sosyal sermaye boyutlarına bağlı olduğu öncelikle görülmektedir. Benzer şekilde, iki temel kavram arasındaki ilişkinin; yenilikçi faaliyetlerin niteliği ve niceliği, işletmenin ticari başarısının yenilikçiliğe bağlılığı ya da işletmede yenilikçi faaliyetlere ayrılan kaynak miktarına da bağlı olması beklenmektedir. 2.3.1. İşletme Kümelerinin Sosyal Sermayeye ve Yenilikçiliğe Etkisi Sosyal sermaye ile yenilikçilik arasında yukarıda belirtilen ilişki, içinde bulunulan işletme kümesinin özelliklerine bağlı olarak değişecektir. Kümeler, kuruluş amaçları, yasal dayanakları, çalışma yöntemleri, endüstriyel içerikleri ve çalışan profilleri açısından farklılıklar göstermektedir. Bazı, kümeler kuruluşları gereği yenilikçiliğe odaklanmış bazı kümeler verimli üretime odaklanmış olabilirler. Örneğin, Hacettepe Teknokent yenilikçiliğe odaklanmışken, OSTİM, daha ziyade üretim odaklı bir işletme kümesidir. Teknokent’te temel amaç teknolojik bilginin ticarileştirilmesi iken, OSTİM daha ziyade belirli ürünlerin verimli bir biçimde küçük işletmeler aracılığıyla üretilmesi amacıyla tasarlanmıştır. Buna ek olarak, yasal düzenlemeler ve yönetim yapısı açısından da farklılıklar göstermektedir.
18 Hacettepe Teknokent’in kuruluş amacı şu şekilde ifade edilmiştir: "ülke sanayinin uluslararası piyasalarda rekabet edebilir duruma gelmesi ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulabilmesi için teknolojik bilgi üretmek, üründe ve üretim yöntemlerinde yenilik geliştirmek, ürün kalitesini veya standardını yükseltmek, verimliliği artırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, teknolojik bilgiyi ticarileştirmek, teknoloji yoğun üretim ve girişimciliği desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu sağlamak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunun kararları da dikkate alınarak teknoloji yoğun alanlarda yatırım olanakları yaratmak, araştırmacı ve vasıflı kişilere iş imkânı yaratmak, teknoloji transferine yardımcı olmak ve yüksek/ileri teknoloji sağlayacak yabancı sermayenin ülkeye girişini hızlandıracak teknolojik alt yapıyı sağlamak (Hacettepe Teknokent A.Ş., 2015)". OSTİM’in kuruluş amacı ise “tüm altyapı ihtiyaçlarını tamamlamış, üstün niteliklerde, düşük maliyetlerle imalât yapabilen, rekabet gücü gelişmiş, ortak hareket becerisi edinmiş, üniversite sanayi işbirliğinden kurumsal olarak yararlanabilme bilgi ve becerisine erişmiş, üretim teknolojilerinde dünyayı izleyebilen daha rekabetçi bir sanayi bölgesi olmak” tır (OSTİM Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü, 2015). Kuruluş amaçlarına bakıldığında; Hacettepe Teknokent’in bilgi teknolojilerine ve dolayısıyla yenilikçiliğe odaklanmış olduğu görülürken, OSTİM’in üreticilere altyapı başta olmak üzere gerekli fiziki imkânları sağlamak hedefinde olduğu görülmektedir. Bununla beraber, her iki amaç tanımında da dolaylı olarak sosyal sermayeye vurgu yapan betimlemeler bulunmaktadır: Hacettepe Teknokent, teknoloji transferi tanımıyla üniversite sanayi işbirliğine vurgu yaparken, OSTİM ise aynı şekilde üniversite sanayi işbirliğinden yararlanmanın yanı sıra ortak hareket becerisi edinmeyi de hedefleri arasına koyarak daha açıkça işbirliklerine değinmiştir. Yasal dayanaklar açısından da OSTİM atölye ve benzeri alanları üretmek ve altyapılarıyla beraber hazır etmek amaçlı bir kooperatif olarak kurulmuştur ve bünyesindeki işletmelerle ilgili önemli kriterler uygulamamaktadır. Hacettepe Teknokent ise 4691 Sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu başta olmak üzere daha sıkı bir yasal sınırlandırma altındadır. Öyle ki; Hacettepe Teknokent içerisinde ofis edinmek ve faaliyet
19 göstermek isteyen firmaların AR-GE faaliyeti yürüttüklerini veya yakın zamanda yapacakları faaliyetlerin AR-GE niteliğine sahip olduğunu Hacettepe Üniversitesi akademik personellerinin denetim ve sorgusunda ispat zorunlulukları bulunmaktadır. Buna karşılık, bölge firmalarına AR-GE faaliyetleri üzerinden muhtelif destek ve teşvikler sağlanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında; Hacettepe Teknokent bölgesi işletmelerinin, mevzuat gereği oldukça yüksek bir yenilikçilik algısına sahip olmaları beklenmekteyken, OSTİM’de yasal açıdan yenilikçiliği teşvik edici veya caydırıcı bir durum bulunmamaktadır. Hacettepe Teknokent’te görece sınırlandırılmış bir çalışma yöntemi bulunmakta olup, firmaların düzenli olarak Teknokent yönetimine AR-GE projeleri, firma mali yapısı ve hatta personelin Teknokent bünyesinde AR-GE faaliyetinde bulunduğu saatler de dâhil olmak üzere birçok resmi bildirimde bulunması gerekmektedir. Bu vesileyle, Teknokent bünyesinde yapısal olarak birbirine benzer mühendislik firmaları çoğunluğu oluşturur hale gelmektedir. OSTİM’de ise satın alınan veya kiralanan fiziki mekânlarda işletmeler gerekli yasal izinleri aldıkları takdirde, serbest piyasa şartları uyarınca her türlü faaliyette bulunabilmektedirler. OSTİM’de bulunmanın özellikle imalatçılar açısından sanayi tipi elektrik, doğalgaz gibi altyapı kaynaklarına erişme yöntemi olarak büyük bir anlamı bulunmaktadır. Endüstriyel içerik olarak da iki bölgenin temel farklılığı, Hacettepe Teknokent’te ofislerde ve masa başlarında çalışılırken OSTİM’de her türlü fiziki imkânın olmasıyla tezgâhlı üretimlerin ve montajların önemli yer kaplamasıdır. Bunun sonucunda endüstriyel içerikler değişmekte, her iki bölge aynı sektörlere hizmet etse de; Hacettepe Teknokent firmaları daha çok bilgi odaklı veri paketleri ve hizmetler satarken, OSTİM firmaları imalat ve montaj alt yüklenicilikleri gerçekleştirmektedir. Bu durumun yenilikçilik açısından yine Hacettepe Teknokent’te OSTİM’e göre daha yüksek bir seviye görülmesi yönünde etkisi olacağı düşünülmektedir. Çalışan profilleri açısından her iki kümenin farklı belirleyici dinamikleri bulunmaktadır. Hacettepe Teknokent firmaları kamusal kaynaklı AR-GE destek ve teşviklerinden faydalanmak için, birçok koşulda, en az lisans mezunu teknik personelleri istihdam etmek
20 durumundadır. OSTİM’de ise imalat işleri yoğunluklu olduğundan görece daha düşük maliyetli mavi yakalı personeller yüksek yoğunlukla istihdam edilmektedirler. Günümüzde yenilikçi faaliyetlerin ancak yüksek eğitimli iş gücüyle gerçekleştirilebileceği göz önünde bulundurulduğunda, çalışan profilleri açısından da OSTİM’deki yenilikçilik seviyesinin daha düşük olması beklenmektedir. Sonuç olarak, Teknokent’te artan sosyal sermaye yenilikçiliği olumlu yönde etkilerken, OSTİM’de sosyal sermaye ile yenilikçilik arasında böylesi bir ilişki gözlenmeyebilir. Ayrıca, OSTİM sosyal sermaye ve yenilikçilik düzeyleri açısından Teknokent’ten anlamlı bir biçimde geride olabilecektir. Çalışmanın temel kuramsal çerçevesi sosyal sermaye ve yenilikçiliğin belirli boyutlarını iki farklı iş kümesi üzerinde sorgulamak ve aralarındaki muhtemel ilişkilerle ilgili önerilerde bulunmak üzerine kurulmuştur. Bununla beraber, çalışma öncesinde her iki kavramın alt unsurlarının hangilerinin birbirleriyle etkileşim içinde bulunacağı konusunda bir önermede bulunulmamıştır.
21 Şekil 2.1: Temel kuramsal çerçeve Kümelenme Türü Yenilik odaklı Üretim odaklı Sosyal Sermaye Yapısal Boyut İlişkisel Boyut •Kamuya Duyulan Güven Bilişsel Boyut Toplam İşbirliği Kültürü İşletmenin Yenilikçilik Seviyesi Yenilikçiliğe Ayrılan Kaynak Miktarı Yenilikçiliğin İşletmenin Ticari Hayatındaki Önemi İşletmede Gerçekleştirilen Yeniliklerin Niteliği (Teknoloji Yüksekliği ve Kapsam Genişliği) İşletmede Gerçekleştirilen Yeniliklerin Miktarı
22 3. VERİ VE YÖNTEM Bu çalışmanın temel araştırma alanı sosyal sermaye ve yenilikçilik değişkenleri arasındaki ilişkileri iki farklı küme için incelemektir. Çalışmada, kurumsal açılardan farklı iki işletme kümesinde işletme profilleri incelenmekte ve profiller arasındaki farklılıklar, sosyal sermaye ve yenilikçilik ilişkisi açısından incelenmektedir. Bu amaçla çalışmada nitel karşılaştırmalı örnek analizi yöntemi kullanılmaktadır. Çalışmanın temel veri toplama yöntemi olarak anketlerden faydalanılmıştır. Hacettepe Teknokent ve OSTİM Sanayi Bölgesi’nde gerçekleştirilen anket uygulaması neticesinde elde edilen veriler mevcut çalışmaya temel teşkil etmişlerdir. Anket kapsamında; demografik bilgiler ve eğitim düzeyi, yenilikçilik ve sosyal sermaye boyutlarını ölçmeyi ve nitelendirmeyi hedefleyen sorulara yer verilmiştir. Araştırma kapsamında sosyal sermaye ve yenilikçilik arasındaki ilişki açıklanırken, cinsiyet, yaş, eğitim, çalışma süresi gibi özelliklerin sonuçlara etkisi olabileceği düşüncesiyle anket katılımcılarından bu bilgiler de toplanmıştır. Yine bu kapsamda, Hacettepe Üniversitesi öğrenci ve mezunlarının Hacettepe Teknokent’te çalışma eğilimleri ile Teknokent yönetimi ve firmalarına genelden farklı bir güven duyması olasılıkları da değerlendirilmiştir. Bu bağlamda katılımcılarından toplanan ek bilgiler şunlardır: i. Yöneticinin cinsiyeti ii. Yöneticinin yaşı iii. Yöneticinin eğitim durumu iv. Yöneticinin Hacettepe’de veya Ankara’da eğitim görüp görmediği (Yalnızca Hacettepe katılımcıları için) v. Yöneticinin mevcut işyerinde çalışma süresi vi. Yöneticinin kümede çalışma süresi
23 vii. Yöneticinin firmada pozisyonu viii. Yöneticinin firmadaki önemli kararlarda etkisi ix. Firmanın büyüklüğü Bahsedilen özelliklerle ilgili veriler ve bunların araştırma sonuçlarına olası etkileriyle ilgili değerlendirmelere örneklem özellikleri kısmında detaylı olarak yer verilmiştir. 3.1. ANKET SORULARININ OLUŞTURULMASI Soru tipi olarak; liste, kategori, sıralama, nicelik, (Likert) ölçekli ve ucu açık sorular tercih edilmiş olup, gerekli yerlerde ‘Birden çok seçenek işaretlenebilir.’ ve benzeri açıklayıcı yönlendirmeler katılımcıların rahatlıkla görebileceği şekilde konumlandırılmıştır. Katılımlı biçimde yürütülen anketlerde ise söz konusu açıklamalar anketör tarafından sözlü olarak yapılmış ve katılımcıdan anladığına dair onay istenmiştir. Her iki bölge için esasında aynı anket uygulanmakla beraber, OSTİM Sanayi Bölgesi anketindeki 45 soruya karşılık Hacettepe Teknokent anketinde 47 soru bulunmaktadır. Farklılığın sebebi Hacettepe Teknokent anketine eklenen ‘Bugüne kadar Hacettepe Üniversitesi’nde eğitim gördünüz mü?’ ve ‘Bugüne kadar Ankara’daki herhangi bir üniversitede eğitim gördünüz mü?’ sorularıdır. Ek olarak, örneğin kişi ve kurumlara duyulan güvenin ölçeklendirilmesinin istendiği bir soru seçeneklerinde; bir ankette ‘Hacettepe Teknokent Yönetimi’ seçenekler arasında yer almaktayken, diğerinde ‘OSTİM Yönetimi’ bir seçenek olarak katılımcının karşısına çıkmaktadır. İki anket arasında iki soru farkı bulunmakla beraber, bunlar haricindeki soruların sıraları da aynıdır. Aşağıda anket sorularıyla ilgili verilen detaylı bilgilerde soru numaraları olarak ‘Ek 1: Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nde Uygulanan Anket’ soru numaraları kullanılmıştır. Demografik bilgiler ve eğitim düzeyi kısmındaki sorular, sosyal sermaye ve yenilikçilik arasındaki ilişkinin bu kavramlar haricinde ve demografik özellikler başta olmak üzere çeşitli kişi veya firma özelliklerinden etkileniyor olup olmadığını gözlemlemek üzere
24 hazırlanmış olup, soruların birçoğu tamamen bağımsız konularda hazırlanmış anketlerde de yer bulan genel sorulardır. Yenilikçilikle ilgili soruların yer aldığı bölümdeki sorularla ilgili açıklamalara aşağıda yer verilmiştir: i. 11-15 arasındaki sorular bir yönde mutlak olarak yenilikçilik seviyesinin arttığı sorulardır. Çalışma kapsamında hazırlanan bu sorularla, farklı açılardan yaklaşarak, işletmelerin yenilikçilik faaliyetleri için kendi büyüklüklerine oranla ne kadar insan, zaman ve para kaynağı ayırdıkları tespit edilmiştir. ii. 16-21 arasındaki sorularda, Burdur ilindeki işletmeler üzerinde uygulanan benzer konulu bir anket çalışmasından (Çalışkan, 2010) faydalanılmış, sorular tam olarak aynı içerikte olmamakla beraber, sorgulama anlam ve içeriği paralel hal almıştır. Yine bu sorularda da yenilikçilik seviyesi incelenirken, bu noktadan başlayarak yenilikçi faaliyetlerin sadece varlığı değil, şirketin ticari hayatında anlamlı bir yere sahip olması da sorgulanmıştır. Örnek olarak, Hacettepe Teknokent’te mevzuat gereği personelinin tamamına yakını AR-GE personeli olarak kayıtlı olan ve düzenli olarak AR-GE destekleri alan firmalar olabileceği gibi, OSTİM’de ise yenilik kavramı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’nde olduğu gibi net hatlarla işaretlenmediğinden, her katılımcının yenilik algısının farklı olması ihtimal dâhilindedir. Bu sebeplerle, yenilikçilik seviyesi muhtelif alt başlıklar üzerinden sorgulanmış durumdadır. iii. 22-26 arasındaki sorular mevcut çalışma kapsamında geliştirilmiş olup, ankete katılan işletmelerin ticari faaliyetlerinin çalışma konusuyla ilgili tarafları hakkında bilgi alabilmek amacıyla hazırlanmış sorulardır. Yenilikçiliğe paralel olarak ürün özelliklerinin daha çok tercih sebebi olacağı öngörülürken, fiyatlandırmanın ise tam tersi şekilde konumlanacağı çalışma öncesinde tahmin edilmiştir. 25 ve 26. sorularda ise özellikle bir olumsuz bir olumlu ifade ile katılımcıların herhangi bir ek düşünceleri varsa bunu paylaşmaları hedeflenmiştir. Öte yandan, bu bölümde yer alan 23 ve 24. sorularda ilişkisel sosyal sermaye de, aynı zamanda, sorgulanmaktadır.
25 Sosyal sermaye ve boyutlarıyla ilgili soruların yer aldığı bölümdeki sorularla ilgili açıklamalara aşağıda yer verilmiştir: iv. 27-39 arasındaki sorular, belirli bir soru bütününün parçalarını oluşturmakta olup, bu soru bütününün bir benzerine kültürel değerlerde farklılaşma ile sosyal sermayenin arasındaki etkileşimin incelendiği bir çalışmada (Paşamehmetoğlu, 2010) rastlanmıştır. Firmaların uzun süreli ticari ilişkileri üzerinden; ilişkinin mevcut ağlara dayanıp dayanmadığı ile yapısal sosyal sermaye, diğer firmalara duyulan güven miktarı ile ilişkisel sosyal sermaye ve küme ortaklığının işbirliğine yol açıp açmadığı sorgusu ile bilişsel sosyal sermaye seviyeleri incelenmiştir. v. 40-55 numaralı sorular muhtelif kişi ve kurumlara duyulan güven miktarlarını incelemekte olup, soru yapısının temeli ve güven duyulup duyulmadığı merak edilenler listesinin bir kısmı Paşamehmetoğlu’nun (2010) çalışmasından alınmıştır. Burada kamu kurumlarına duyulan güven de sorulmakta olup, bunun işletmeler ve bireyler arası güvenden farklı bir anlamı olduğu da düşünülmektedir. Zira devletin ve kurumlarının sistemsel adaleti sağlayarak veya zayıf düşürerek bütün bir toplumun güven seviyesine müdahale edebilme potansiyeli oldukça yüksektir. Türk toplumunun sosyal sermayesinin zayıf olmasının bir sebebi olarak da devletin sistem güveni yaratmadaki başarısızlığını görmek mümkündür (Özen & Aslan, 2006). vi. 56, 58-64 numaralı sorularda işbirliği kavramı üzerinde durulmuş olup, OSTİM gibi bir iş kümesi bünyesindeki firmalar arasındaki işbirliği, daha önce sosyal sermaye ölçümü amacıyla Paşamehmetoğlu’nun (2010) çalışmasında da sorgulanmıştır. Burada; işbirliklerinin belirli gruplar içinde ve arasında yeterli ölçüde var olup olmadığı, işletmenin başarısı üzerindeki etkisi ve katılımcıların işbirliklerini olumlu görüp görmedikleri sorgulanmakta olup, bu şekilde genel sosyal sermaye seviyesine işaret ettiği düşünülen toplam işbirliği kültürü tespit edilmeye çalışılmıştır. vii. 57 numaralı ve dürüst davranma koşullarını irdeleyen sorunun bir benzerine Çalışkan’ın (2010) çalışmasında rastlanmış ve mevcut çalışmada sosyal sermayenin ilişkisel boyutunu tespit etmek amacıyla yer verilmiştir.
26 3.2. ANKETİN UYGULANMASI Anketlerin doldurulması üç farklı yöntemle gerçekleştirilmiştir: i. Ücretsiz bir internet uygulaması olan Google Docs üzerinde hazırlanan anketler açıklamalarıyla beraber potansiyel katılımcılara gönderilmiş olup, katılımcılar bağlantıya eriştiklerinde seçenekleri işaretleyebilecekleri ve ucu açık sorulara metin girişi yapabilecekleri bir arayüzle karşılaşmaktadırlar. Daha sonra, sonuçlar toplu halde aynı sistemden indirilebilmektedir. ii. Anketlerin, internet ortamındaki aynı görüntüde olacak şekilde, çıktısı alınmış ve katılımcılara kâğıt üzerinde sunulmuştur. Katılımcılar, anketleri kendi kendilerine doldurmuşlardır. iii. Yine çıktısı alınan anketler, yüz yüze katılımcılara uygulanmıştır. Yüz yüze görüşme esnasında anketör çalışmanın amacını ve yöntemini açıklamış ve gerekli yönergeleri sözlü olarak aktararak soruları katılımcıya iletmiştir. Bu yöntemde; internet ve yazılı anket uygulamasından farklı bir açıklama ve yönlendirme yapılmamasına özen gösterilmiş, elde edilen sonuçların her üç yöntemde karşılaştırılabilir olmasının sağlanması hedeflenmiştir. Ancak, anket doldurulduktan sonra katılımcılarla konu hakkında görüşme yoluna gidilerek ek düşünceleri ve yorumları anlaşılmaya çalışılmıştır. Katılımcıların sözel olarak ifade ettiği ek görüşleri, görüşme esnasında anketör tarafından not alınmış ve anket sonuçlarının değerlendirilmesi sırasında çalışmaya katkı sunacak şekilde değerlendirilmiştir. Katılımcıların ifadeleri, ilgili başlıklar altında ek bilgi olarak ve yüz yüze görüşmelerden alınan izlenim olduğu belirtilerek, çalışma metninde yer bulmuş, fakat frekans ve dağılım değerlerine dâhil edilmemiştir. 3.3. ÖRNEKLEM ÖZELLİKLERİ Örnekleme yöntemi olarak basit tesadüfi örnekleme yoluna gidilmiştir. Zira araştırma çerçevesi ve buna bağlı anket sorularının kurgulanmasında Teknoloji Geliştirme Bölgesi veya Sanayi Bölgesi anakütlelerini ifade edilebilir alt tabakalara ayıracak bir yaklaşım izlenmemiştir. Bu durumda homojen kümelerden oluştuğu öngörülen anakütlelerin
27 kümeleme örneklemesi ile parçalara ayrılması ve bir kısmının elenmesi de, zaten sınırlı olan toplam birim sayısının iyice azalması ve dolayısıyla sonuçların güvenilirliğinin düşmesi ihtimallerini beraberinde getireceğinden, kümeleme örneklemesi yöntemleri de tercih edilmemiştir. Katılımcılara ulaşılması konusunda Hacettepe Teknokent ve OSTİM yönetimlerinden destek alınırken, ek olarak az sayıda firmayla birebir iletişime geçilerek yüz yüze görüşmeler ayarlanmaya çalışılmıştır. Hacettepe Teknokent yönetimi, anketin uygulandığı 2015 Eylül ayında bünyelerinde yer alan aktif firmalar e-posta listesinin tamamını teşkil eden 154 adet firmaya elektronik posta vasıtasıyla ulaşmış olup, bunlardan 16 tanesinden cevap alınmıştır ve 3 adet de Hacettepe Teknokent bünyesinde yüz yüze görüşme yapılarak toplamda 19 katılımcıdan veri toplanmıştır. OSTİM Sanayi Bölgesi Yönetimi ise firmalara toplu elektronik posta gönderimi yapmamakla birlikte, internet siteleri üzerinden bölge firmalarının paylaşıma açık elektronik posta adreslerinin paylaşıldığını bildirmişlerdir. Çevrimiçi anketin hazırlanmış olduğu Google Docs üzerinden yapılan elektronik gönderim neticesinde; 367 firmaya gönderilen postalardan 112 tanesi elektronik posta adresinin deaktif hale getirilmiş olması ve benzeri teknik sebeplerle iletilemezken, iletilen 255 postanın ulaşması sonucunda 23 katılımcı anketi doldurmuştur. Ek olarak OSTİM bölgesinde 4 firma yöneticisiyle yapılan yüz yüze görüşmelerle beraber toplam 27 kişilik bir veri ortaya çıkmıştır. Örnek gruplarının görece az sayıda işletmeden oluşması, çalışmamızın en önemli sınırlılıklarından biridir. Tüm çabalarımıza rağmen katılımcı işletme sayısı artırılamamıştır. Bu nedenle, veriler üzerinde istatistiksel analiz yapmak mümkün olmamıştır. Veriler, frekans dağılımları kullanılarak değerlendirilmiştir. Anket, genel olarak Hacettepe Teknokent veya OSTİM Sanayi Bölgesi’nde çalışan tüm çalışanlara açık olmakla beraber, esas hedef kitlesi alt düzey yöneticiler ve üstüdür. Gerek elektronik posta gönderimleri, gerek anket açıklaması ve yüz yüze görüşmelerde bu durum açıklanmış ve alt düzey yönetici ve üzeri pozisyonlardaki çalışanların katılımı rica ve teşvik edilmiştir. Ankete katılım gösteren örneklem özellikleri Tablo 3.1’de sunulmuştur.
28 Tablo 3.1: Örneklem özellikleri Hacettepe Teknokent OSTİM f % f % Demografik Bilgiler ve Eğitim Düzeyi 1) Cinsiyetiniz a) Kadın 5 26,3 5 18,5 b) Erkek 14 73,7 22 81,5 2) Yaşınız a) 24 veya altı 0 0,0 2 7,4 b) 25 – 34 17 89,5 12 44,4 c) 35 – 44 1 5,3 7 25,9 d) 45 – 54 1 5,3 4 14,8 e) 55 veya üzeri 0 0,0 2 7,4 3) Eğitim Durumunuz a) İlköğretim 0 0,0 3 11,1 b) Lise 0 0,0 4 14,8 c) Lisans Öğrencisi 0 0,0 0 0,0 d) Lisans Mezunu 6 31,6 13 48,1 e) Yüksek Lisans Öğrencisi 8 42,1 5 18,5 f) Yüksek Lisans Mezunu 2 10,5 4 14,8 g) Doktora Öğrencisi 3 15,8 3 11,1 h) Doktora Mezunu 1 5,3 1 3,7 4) Bugüne kadar Hacettepe Üniversitesi’nde eğitim gördünüz mü? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Hâlihazırda, lisans derecesinde eğitim görüyorum. 0 0,0 Bu soru bu gruba sorulmadı. b) Lisans derecesinden mezun oldum. 6 31,6 c) Hâlihazırda, yüksek lisans derecesinde eğitim görüyorum. 3 15,8 d) Yüksek Lisans derecesinden mezun oldum. 1 5,3 e) Hâlihazırda, doktora derecesinde eğitim görüyorum. 0 0,0 f) Doktora derecesinden mezun oldum. 0 0,0 g) Hayır. 12 63,2 5) Bugüne kadar Ankara’daki herhangi bir üniversitede eğitim gördünüz mü? a) Lisans derecesinden mezun oldum. 11 57,9 Bu soru bu gruba sorulmadı. b) Yüksek Lisans derecesinden mezun oldum. 5 26,3 c) Doktora derecesinden mezun oldum. 1 5,3 d) Hâlihazırda, lisans derecesinde eğitim görüyorum. 0 0,0 e) Hâlihazırda, yüksek lisans derecesinde eğitim görüyorum. 10 52,6 f) Hâlihazırda, doktora derecesinde eğitim görüyorum. 2 10,5 g) Hayır. 1 5,3 6) Şu anki işyerinizde kaç yıldır çalışmaktasınız? a) 1’den az 4 21,1 5 18,5 b) 1 – 3 6 31,6 5 18,5 c) 4 – 6 5 26,3 5 18,5 d) 7 – 10 2 10,5 3 11,1 e) 11 – 20 0 0,0 4 14,8 f) 21 veya üzeri 2 10,5 5 18,5 7) Hacettepe Teknokent / OSTİM bünyesinde kaç yıldır çalışmaktasınız?
29 a) 1’den az 8 42,1 4 14,8 b) 1 – 3 9 47,4 2 7,4 c) 4 – 6 1 5,3 5 18,5 d) 7 – 10 1 5,3 7 25,9 e) 11 – 20 0 0,0 9 33,3 8) İşyerinizdeki pozisyonunuz nedir? a) Firma Sahibi / Ortağı – Yönetici 7 36,8 16 59,3 b) Ücretli Yönetici – Satın Alma Sorumlusu 0 0,0 1 3,7 c) Ücretli Yönetici – Pazarlama Sorumlusu 2 10,5 3 11,1 d) Ücretli Yönetici – İdari Sorumlu 0 0,0 3 11,1 e) Ücretli Yönetici – Teknik Sorumlu 8 42,1 4 14,8 f) Diğer ........................................ 2 10,5 0 0 9) İşyerinizdeki önemli kararlarda ne derece etkilisiniz? a) Etkili değilim. 1 5,3 0 0,0 b) Az etkiliyim. 1 5,3 4 14,8 c) Orta düzeyde etkiliyim. 7 36,8 7 25,9 d) Çok etkiliyim. 7 36,8 7 25,9 e) Tek başıma karar verebiliyorum. 3 15,8 9 33,3 10) İşyerinizde kaç kişi çalışmaktadır? a) 1 – 3 4 21,1 3 11,1 b) 4 – 6 3 15,8 2 7,4 c) 7 – 10 2 10,5 4 14,8 d) 11 – 20 0 0,0 4 14,8 e) 21 – 30 1 5,3 3 11,1 f) 31 – 50 2 10,5 6 22,2 g) 51 veya üzeri 7 36,8 5 18,5 Katılımcıların demografik bilgileri ve eğitim düzeyleri öncelikle sorgulanmış ve değerlendirilmiştir: Cinsiyet boyutu açısından her iki bölgede de erkek katılımcı sayısı çok daha fazla çıkmış olup, buradan firma yönetimlerinde erkek hâkimiyeti olduğu yorumu yapılabilecektir. Ülkemizde beklenen bir durum olmakla beraber, kadın girişimciliği ve kadınların iş gücüne katılımı açılarından konunun Türkiye için ciddiyetini koruduğu halen görülmektedir. Teknokent firmalarında Sanayi Bölgesi’ne göre kadın oranı artsa da gelişmiş ülkelere nazaran yeterli seviyede değildir. Yaş dağılımı açısından her iki grupta da 24 – 35 aralığı en yoğun katılımcının bulunduğu aralık olmuştur. Katılımcı profilinin işletmelerinde söz sahibi olduğu düşünüldüğünde, gençlerin ticaret hayatındaki yeri açısından bunun olumlu bir olgu olduğu sonucuna varılabilir. Öte yandan, OSTİM’de firma yetkililerinin yaş ortalaması Hacettepe Teknokent’e göre daha yüksektir. Güncel teknolojiye bağlı yenilikçi firmaların Teknokentlerde daha yoğun olmasının, genç girişimcilerin ve genç yöneticilerin
30 buralarda kendilerine daha geniş alan bulmalarını beraberinde getirmiş olduğu düşünülebilir. Eğitim durumu açısından da; beklenebilecek bir dağılım ortaya çıkmış ve Teknokent katılımcılarının ortalama eğitim durumu Sanayi Bölgesi’nin üzerinde olmuştur. Dikkat çekici bir husus ise Teknokent bünyesinde, beklenildiği üzere, ilköğretim ve lise mezunu hiçbir yönetici bulunmazken, OSTİM’deki firma yetkililerinin %25’ini bu kesim oluşturuyor olmasıdır. Hacettepe Teknokent bünyesindeki firma yetkililerinin tamamına yakını (%95) eğitiminin bir kısmını Ankara’da tamamlamışken, %63’lük bir kısmı Hacettepe Üniversitesi’nde herhangi bir seviyede eğitim görmemiştir. Bu değerlere bakıldığında; Teknokent firmalarındaki çalışanların çoğunlukla yaşadıkları ve/veya eğitim gördükleri şehirde işe girdikleri görülürken, üniversite kurum aidiyetinin çok yüksek hissedilmediği düşünülebilir. Bununla beraber, ancak Hacettepe Üniversitesi mezunları arasında yapılacak bir araştırmayla bu kanıya kesin olarak varmak mümkün olacaktır. Katılımcıların mevcut işyerlerindeki çalışma süreleri, OSTİM firmalarında herhangi bir zaman aralığında yoğunlaşma göstermezken, Hacettepe Teknokent bünyesinde ise mevcut işyerlerinde çalışma sürelerinin göreli olarak daha kısa olduğu ortaya çıkmıştır. Yine Hacettepe Teknokent bölgesinde çalışma sürelerinin daha da az olduğu göz önünde bulundurulduğunda; çıkan bu sonucun temelinde Teknokent’in 2000’li yıllarda kısımlar halinde faaliyete geçmeye başlamış olduğu ve 2015 içerisinde dahi büyük miktarda yeni ofis alanının açılmış olduğu gerçeğinin yattığı düşünülebilir. OSTİM’de çalışanların ise Sanayi Bölgesi’nde çalışma sürelerinin genel olarak mevcut şirketlerinde çalışma sürelerinden fazla olduğu görülmüştür. Bunun en olası sebebi, personelin iş değişikliklerinde Bölge’deki diğer işletmeleri tercih ediyor oluşu olarak düşünülebilir. Bu sonuçların mevcut çalışma açısından başka bir önemi ise şöyle görülebilir: Hacettepe Teknokent katılımcılarının yalnızca %10,6’sı Teknokent’te 4 sene veya üzerinde çalışmaktayken, OSTİM katılımcıları açısından bu oran %77,7 olmuştur. Anketin bölgelerle ilgili değerlendirmeleri içeren diğer soruları OSTİM’de Hacettepe’ye göre çok daha uzun yıllar yaşanan bölge deneyimine dayanmış olacaktır. Gelecek çalışmalarda,
31 daha uzun süreler Teknokent bölgesinde çalışmış katılımcıların dâhil olacağı bir örneklem elde etmek adına, ODTÜ Teknokent gibi eski firmaları daha çok olan bölgeler tercih edilebilir. Katılımcıların işyerlerindeki pozisyonları açısından anketin uygulanması esnasında belirli bir seçicilik uygulanmış ve mümkün olduğunca, alt düzey ve üzerindeki yöneticilere yönelinmiştir. İşyeri pozisyonları ve önemli kararlardaki etki derecesi dağılımları gözlemlendiğinde, bu açıdan anket örnekleminin başarılı olduğu söylenebilir. OSTİM’de %59,3 firma sahibi / ortağı – yöneticisi iken geri kalan katılımcıların tamamı ise ücretli yöneticilerden oluşmuştur. Hacettepe’de aynı oran %36,8’e düşerken, %42,1 gibi yüksek bir oranda ücretli yönetici – teknik sorumlu katılımcı olmuştur. Bunun sebebi olarak da Teknokent firmalarında ücretli teknik yönetici istihdamının oldukça yaygın ve bilgi odaklı firmalarda beklenilen bir durum olması öne sürülebilecektir. Bununla beraber, her iki bölgede de anket katılımcıları işyerlerindeki önemli kararlarda etkili olduklarını belirtirken, orta ve daha üst düzeylerde karar alma mekanizmasında etkili olduğunu söyleyenler, Hacettepe’de %89,4, OSTİM’de ise %85,1’dir. Bu durum, anket bünyesinde yer alan ve işletme çevresindeki firmalarla ilişkiler üzerinden sorgulamalar yapan soruların anlamlılığı açısından olumlu bir belirti olarak değerlendirilmiştir. Mevcut çalışmanın alanına girmemekle beraber, dikkat çekici bir nokta ise OSTİM’deki katılımcıların tam olarak üçte birinin işletmelerinde tek başına karar verebildikleridir. Bu durumu, anket sonucuna göre çalışan sayısı 10 ve altında olan işletmelerin oranıyla neredeyse aynı olmasıyla açıklamak ilk bakışta anlamlı gözükürken Teknokent bünyesinde çalışan sayısı 10 ve altında olan işletme oranı %47,4’e kadar çıkmış fakat tek başına karar verebildiğini söyleyen katılımcı oranı yalnızca %15,8’de kalmıştır. Yani aynı yaklaşım Teknokent’te hiçbir şekilde açıklayıcı olmamaktadır. Sanayi bölgesindeki örgüt yapılarının işletme sahibine daha çok bağlı ve keskin hiyerarşik bir yapısı olması bu duruma sebep olarak tahmin edilebilir. İşletme çalışan sayıları açısından; OSTİM’de herhangi bir aralıkta odaklanma olmamışken, Hacettepe’de çalışan sayılarının en düşük ve en yüksek sayılara doğru biriktiği görülmüştür. Bunun Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’ndeki vergi ve benzeri
32 teşviklerin firmalar için mali faydalarının sayısallaştırılmasıyla beraber bir açıklaması olabileceği düşünülebilir. Öte yandan, Teknokent ofisleri Hacettepe Teknokent A.Ş. tarafından boyutlandırılarak inşa edildikten sonra bir daha değişmemekte ve birim alanda çalışabilecek araştırmacı konusunda kanuni sınırlamalar bulunmaktadır. Ankette çıkan sonucu belirleyen en önemli etkenin, ofislerin büyüklük dağılımları olması olasılık dâhilindedir. Teknokent yönetiminden bu konuda detaylı bilgi alınamamıştır.
33 4. BULGULAR Bu bölümde Hacettepe Teknokent ve OSTİM Sanayi Bölgesi kapsamında çalışan yöneticilerin anket sonuçlarına verdikleri cevaplar tablolar halinde sunulmuş ve elde edilen bulgular iki örneklem bölgesi arasında karşılaştırma yapılmasına da izin verecek şekilde derlenmiş ve değerlendirilmiştir. 4.1. YENİLİKÇİLİK Yeni ürün ve/veya hizmet geliştirmek üzerine çalışanların toplam firma çalışanı sayısına oranı anket kapsamında katılımcılara sorulmuştur. Tablo 4.1’de görüldüğü üzere; Hacettepe Teknokent’te bu oranın sıfır olduğu firma katılımcısı kaydedilmemişken, OSTİM’de %22,2 oranında işletme yöneticisi yeni ürün ve/veya hizmet geliştirmek üzerine çalışan hiçbir personeli bulunmadığını belirtmişlerdir. Çalışanların tamamına yakını yenilik amaçlı faaliyetlerde bulunan şirketler açısından ise tam tersi bir durum görülerek hiçbir OSTİM katılımcısı işletmesini bu noktada tanımlamamış, Teknokent bünyesinde ise bu oran %57,9’a ulaşmıştır. Personel çalışma alanları açısından bakıldığında Teknokent’te yenilikçiliğe ayrılan işgücünün anlamlı miktarda yüksek, OSTİM şirketlerinde ise tam tersi şekilde düşük olduğu görülmüştür. Anketin devamında yenilikçilikle ilgili olarak katılımcılara çeşitli önermeler sunularak bunlara ne ölçüde katıldıkları sorulmuştur. Her bir önermenin işletme için geçerliliği arttıkça, işletmenin yenilikçilik boyutunun daha yüksek olduğu öngörülmekte olup, katılımcılar şirket yöneticileri ve karar mekanizmalarının önemli parçaları olduklarından verilen cevapların şirket açısından temsil edici olduğu kabul edilmektedir. Buna göre; her dört önerme için oranlar değişmekle beraber ve yalnızca bu önermelerin içeriği kapsamında, Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nde faaliyet gösteren firmaların yenilikçilik algılarının OSTİM Sanayi Bölgesi’ndeki firmalara göre anlamlı miktarda yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmıştır.
34 Tablo 4.1 Yenilikçiliğe verilen önem ve ayrılan kaynak miktarları Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 11) İşyerinizdeki çalışanların yüzde kaçı yeni ürün ve/veya hizmet geliştirmek üzerine çalışmaktadır? a) 0 0 0,0 6 22,2 b) % 1 – % 25 2 10,5 14 51,9 c) % 26 – % 50 2 10,5 4 14,8 d) % 51 – % 75 4 21,1 3 11,1 e) % 76 - % 100 11 57,9 0 0,0 12 - 15 numaralı sorulardaki ifadelere ne ölçüde katıldığınızı belirtiniz. 12) Firmamız, işlerin yürütülmesinde sürekli olarak yeni yöntem arayışındadır. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 3 11,1 b) Katılmıyorum. 0 0,0 4 14,8 c) Kararsızım. 3 15,8 8 29,6 d) Katılıyorum. 10 52,6 8 29,6 e) Kesinlikle katılıyorum. 6 31,6 4 14,8 13) Firmamızda yeni ürün ve hizmet geliştirmeye çok önem verilir. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 2 7,4 b) Katılmıyorum. 0 0,0 10 37,0 c) Kararsızım. 1 5,3 4 14,8 d) Katılıyorum. 3 15,8 5 18,5 e) Kesinlikle katılıyorum. 15 78,9 6 22,2 14) Firmamızda yeni ürün ve hizmet geliştirebilmek için yeterli miktarda kaynak ayrılır. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 6 22,2 b) Katılmıyorum. 1 5,3 8 29,6 c) Kararsızım. 0 0,0 5 18,5 d) Katılıyorum. 11 57,9 5 18,5 e) Kesinlikle katılıyorum. 7 36,8 3 11,1 15) Firmamızda yenilik odaklı fikirlere olumlu bakılır ve fikir sahibi personeller takdir edilir. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 1 3,7 b) Katılmıyorum. 0 0,0 4 14,8 c) Kararsızım. 1 5,3 6 22,2 d) Katılıyorum. 6 31,6 8 29,6 e) Kesinlikle katılıyorum. 12 63,2 8 29,6 İşletmelerde gerçekleştirilen yeniliklerin ve yenilikçi faaliyetlerin nitelikleri de değerlendirmeye alınmış olup, Tablo 4.2’de yer verilen sonuçlarda görüldüğü üzere; her iki grup arasında yine anlamlı farklılıklar gözlemlenmiştir: Hacettepe Teknokent bünyesindeki katılımcılar arasında son beş yıl içerisinde herhangi bir yenilik faaliyeti gerçekleştirmeyen firma bulunmazken, yeni ürün geliştirmek başta olmak üzere her türde yenilik çalışmalarının yüksek oranda yürütüldüğü görülmektedir. Teknokent yerleşkesinde fiziki olarak üretim imkânları bulunmayan ve ancak küçük bir kısmının Sanayi Bölgelerinde atölyeleri bulunan bu firmaların en düşük oranda ilgilendikleri yenilik türü yeni üretim yöntemleri geliştirilmesi konusunda olmuştur.
35 Teknokent firmalarının son beş yıl içerisinde gerçekleştirdikleri yeniliklerin kapsamı sorgulandığında ise çalışmaların tamamına yakınının ulusal bazda yenilikçi yöne sahip olduğu görülürken yarıya yakınının ise Türkiye içinde belirli bölge veya sektörlere hitap ettiği katılımcılar tarafından belirtilmiştir. OSTİM Sanayi Bölgesi’ndeki işletmelerin son beş yıl içerisinde gerçekleştirdikleri yenilik türleri arasında mevcut ürün veya hizmetlerin iyileştirilmesi en ön sırayı almış olup, bu yenilik türü açısından iki bölgede birbirine çok yakın oranlar çıkmıştır. Bu durumun, beş sene gibi uzun bir sürede varlığını devam ettirebilen ticari işletmelerin birçok koşuldan bağımsız olarak ürün veya hizmetlerinde iyileştirme yapmasıyla ilgili olması ihtimal dâhilindedir. Yeni kavram ve ürün geliştirilmesi açısından ise OSTİM’de oranlar Hacettepe’ye oranla oldukça düşüktür. Aynı katılımcılar Sanayi Bölgesi’ndeki işletmelerinde yenilikçi faaliyetlere ayrılan işgücünün de düşük olduğunu belirttiklerinden zaten görece düşük olan yenilikçiliğe ayrılan toplam işgücü miktarından yine görece düşük oranda yeni ürün veya hizmet geliştirme oranı bulunduğunda OSTİM’deki toplam yenilikçilik miktarı Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’ndeki şirketlere göre anlamlı miktarda düşük netice verecektir. Sanayi Bölgesi firmalarının gerçekleştirdikleri yeniliklerin kapsamları ise en çok (%48,1) firma içi yenilikler olarak kaydedilmiş olup, hâlihazırda sunulan ürün ve hizmetlerin zaman içinde yenilenmesiyle ilintili olduğu tahmin edilmektedir. Tablo 4.2 Gerçekleştirilen yeniliklerin türleri ve kapsamları Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 16) İşletmeniz son 5 yıl içinde hangi türde yenilikler gerçekleştirmiştir? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Yeni kavram geliştirilmesi 6 31,6 1 3,7 b) Yeni ürün geliştirilmesi 18 94,7 10 37,0 c) Yeni üretim yöntemi geliştirilmesi 3 15,8 6 22,2 d) Mevcut ürün veya hizmetlerin iyileştirilmesi 11 57,9 16 59,3 e) Herhangi bir yenilik gerçekleştirilmemiştir. 0 0,0 4 14,8 17) İşletmenizde son 5 yıl içinde gerçekleştirilen yenilikler hangi kapsamdadır? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Dünya genelinde yeniliklerdir. 5 26,3 4 14,8 b) Türkiye genelinde yeniliklerdir. 17 89,5 7 25,9
36 c) Türkiye içinde bölgesel veya sektörel bazda yeniliklerdir. 8 42,1 6 22,2 d) Firma içinde yeniliklerdir. 5 26,3 13 48,1 e) Herhangi bir yenilik gerçekleştirilmemiştir. 0 0,0 3 11,1 İşletmelerin yenilikçilik uygulamaları ile ticari faaliyetleri ve başarı algıları arasındaki ilişki de anket kapsamında sorgulanmış ve Tablo 4.3’te yer verilen sonuçlara ulaşılmıştır: Teknokent bölgesindeki firmaların tamamında, son beş yıl içinde yapılan yeniliklerin anlamlı etkisi olduğu düşünülmekte olup, önemli kısmı (%78,9) şirket imajının olumlu etkilendiğini, % 36,8’lik dilimler ise mevcut pazar paylarının arttığını veya daha önce yer almadıkları bir pazara giriş yaptıklarını belirtmişlerdir. Yine bu bölgede yapılan yeniliklerin sadece %10,5’inin maliyet azaltıcı etkiye sahip olduğu söylenirken, aynı katılımcılar ‘fiyatlandırma’nın firmalarının müşteriler tarafından tercih edilmesinde ancak beşinci en önemli etken olduğunu belirtmişlerdir. Teknokent firmaları, en önemli tercih edilme sebepleri olarak ise ‘ürünün ve/veya hizmetin temel özellikleri’ ile ‘personelin ürünler ve/veya hizmetler konusundaki yetkinliği’ni görmüşlerdir. OSTİM firmaları açısından ise en önemli tercih edilme sebebi ‘fiyatlandırma’ olurken, ikinci önemli sebep olarak belirtilen ‘ürünün ve/veya hizmetin temel özellikleri’nden %13 (0,89/7) gibi anlamlı bir miktarda yüksek önem atfedilmiştir. Aynı katılımcıların %33,3’ü işletmelerinin son beş yıl içinde yaptığı yeniliklerin maliyet azaltıcı etkisinin bulunduğunu da ifade ederek bu açıdan da Teknokent firmalarına göre farklı bir tablo ortaya konulmuştur. Bölgeler arasında; yenilikçi kadroların sayısı, eğitim seviyesi, yeniliğe ayrılan kaynak ve verilen önem farklı olsa da, yapılan farklı nitelik ve nicelikteki yenilikçi faaliyetlerin yaklaşık %40’lık dilimlerinin yeni pazarlara girmek ve pazar payı artırmak amaçlı olduğu iki bölge için de ortaya çıkmıştır. Yenilikçiliğin yatırım ve teşvik ayağında konumlandırılabilecek AR-GE destekleri açısından da Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’ndeki firmalar oldukça aktif bir profil sergilemiş olup, katılımcıların %84,2’si TÜBİTAK, %78,9’u KOSGEB desteklerinden işletmelerinin faydalandığını belirtmişlerdir. Herhangi bir destek veya teşvik almayan ve bu açıdan AR-GE yatırımlarından uzak kaldığı düşünülebilecek firmaların oranı ise sadece %5,3 ile sınırlı kalmıştır. OSTİM Sanayi Bölgesi’nde ise katılımcıların üçte biri herhangi bir destek veya teşvik alınmadığını belirtirken yine diğer
37 üçte birlik kısımlardan biri TÜBİTAK, diğeri KOSGEB desteklerini almış olduklarını belirtmiştir. Fikri ve sınai haklar ise yapılan yenilikçi faaliyetlerin ticari getiri ihtimallerinin varlığında anlam kazanmaktayken, bu hakların elde edilmesinde sarf edilmesi gereken işgücü ve maddi kaynakların aksi durumda kullanılması akılcı olmayacaktır. Bir diğer deyişle; fikri ve sınai hak başvurularının yapılmasından, işletmenin yenilikçi faaliyetlerinin çıktılarından ticari getiriler beklediği anlamını çıkarmak anlamlı olacaktır. Son beş sene içerisinde işletmesinde herhangi bir fikri ve sınai hak başvurusu yapılmadığını belirten katılımcıların oranı Hacettepe’de %42,1, OSTİM’de %70,4 düzeyindedir. Ek olarak, OSTİM’de başvuran firma başına yaklaşık 1 adet patent, faydalı model veya endüstriyel tasarım düşmekteyken, bu sayı Hacettepe’de 1,5’a kadar çıkmaktadır. Yeni teknoloji, ürün ve benzerlerinin tanıtıldığı fuarlar, günümüzde birçok sektörün işleyişi açısından kritik önem arz etmektedir. Fuarlar, sektöre yeni giren oyuncuların kendini göstermesinin yanı sıra, mevcut işletmelerin yenilikçi ürünlerini sergilemesi ve yine bunları takip eden diğer alıcı ve üreticilerin bilgi toplaması ve hatta kimi zaman anlaşmalar yapması açısından, oldukça önemli yenilikçilik atmosferleri oluşturmaktadırlar. Anket katılımcılarına işletmelerinin son beş sene içerisindeki fuar katılım durumları da sorulmuş olup, herhangi bir fuara katılmayanların oranı Hacettepe’de %15,8, OSTİM’de ise %37’dir. Hacettepe’de yaklaşık %5’lik bir kesim yalnızca ulusal fuarlara ziyaretçi olarak giderken geriye kalan ve yaklaşık %80’i oluşturan grup, ulusal ve/veya uluslararası fuarlara stant açarak katılım göstermişlerdir. OSTİM’de ise herhangi bir fuarda stant açanların oranı ancak %22’yi bulmuştur. Tablo 4.3 Yenilikçiliğin ticari faaliyetler açısından önemi Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 18) İşletmenizde son 5 yıl içinde yapılan yenilik(ler) firmanızı nasıl etkiledi? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Anlamlı bir etkisi olmadı. 0 0,0 4 14,8 b) Olumlu imaj yarattı veya mevcut imajımızı olumlu yönde etkiledi. 15 78,9 10 37,0 c) Maliyetlerimiz azaldı. 2 10,5 9 33,3 d) Mevcut Pazar payımız arttı. 7 36,8 12 44,4
38 e) Daha önce yer almadığımız bir pazara girmemizi sağladı. 7 36,8 10 37,0 f) Daha önce var olmayan bir pazarı yaratmamızı sağladı. 0 0,0 3 11,1 g) Diğer ........................................ 0 0,0 0 0,0 19) İşletmenizde son 5 yıl içinde hangi fikri ve sınai haklar konusunda başvuru(lar) yapıldı? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Patent 3 15,8 2 7,4 b) Faydalı Model 9 47,4 5 18,5 c) Endüstriyel Tasarım 4 21,1 1 3,7 d) Başvuru yapılmadı. 8 42,1 19 70,4 20) İşletmeniz son 5 yıl içinde AR-GE faaliyetleri için hangi kurum(lar)dan destek ve/veya teşvik almıştır? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) TÜBİTAK 16 84,2 8 29,6 b) T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 7 36,8 3 11,1 c) Diğer Bakanlıklar 2 10,5 2 7,4 d) KOSGEB 15 78,9 9 33,3 e) TTGV 0 0,0 0 0,0 f) Avrupa Birliği 2 10,5 2 7,4 g) Kalkınma Ajansı 1 5,3 0 0,0 h) Destek veya teşvik alınmadı. 1 5,3 9 33,3 i) Diğer ........................................ 1 5,3 0 0,0 21) İşletmeniz son 5 yıl içinde ulusal ve/veya uluslararası fuarlara katılım gösterdi mi? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Firmamız ulusal fuarlarda stant açtı. 10 52,6 6 22,2 b) Firmamız ulusal fuarlara ziyaretçi olarak katıldı. 11 57,9 14 51,9 c) Firmamız uluslararası fuarlarda stant açtı. 1 5,3 1 3,7 d) Firmamız uluslararası fuarlara ziyaretçi olarak katıldı. 10 52,6 5 18,5 e) Firmamız herhangi bir fuara katılmadı. 3 15,8 10 37 22) Müşterilerinizin firmanızı tercih etmelerindeki etkenleri önem sırasına göre sıralayınız. (1: En Önemli Etken, … , 7: En Önemsiz Etken) a) Ürünün ve/veya Hizmetin Temel Özellikleri Ortalama: 1,53 Ortalama: 3,26 b) Destek Hizmetleri (Teslimat, Kurulum, Bakım vb.) Ortalama: 3,79 Ortalama: 3,48 c) Personel Tutum ve Davranışları Ortalama: 4,05 Ortalama: 4,33 d) Personelin Ürünler ve/veya Hizmetler Konusundaki Yetkinliği Ortalama: 2,37 Ortalama: 4,04 e) Fiyatlandırma Ortalama: 4,74 Ortalama: 2,37 f) Şirket, Ürün, Hizmet veya Marka İmajı Ortalama: 4,89 Ortalama: 5,26 g) Kanal Yapısı (Dağıtım vb.) Ortalama: 6,63 Ortalama: 5,26 Şirketlerin ticari başarılarında doğal olarak oldukça büyük rol oynayan şirket yöneticilerinin başarılı olmak için hangi özelliklere sahip olmaları gerektiği de anket kapsamında katılımcılara yöneltilen sorulardan biri olmuştur. Tablo 4.4 kapsamında yer
39 verilen sonuçlara göre; Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’ndeki katılımcılar, en büyük önemi sırasıyla ‘yönetim alanında bilgi ve tecrübe sahibi olma’ ile ‘işletmenin faaliyet konusunu iyi bilmeye’ verirken, en önemsiz etkenler olarak ‘acımasızlık’ ve ‘yalan söyleyebilmeyi’ işaret etmişlerdir. Aynı soruda, OSTİM Sanayi Bölgesi’ndeki katılımcılar, en büyük önemi sırasıyla ‘müşterileri birebir tanıma ve iyi ilişkiler kurma’ ile ‘işletmenin faaliyet konusunu iyi bilmeye’ verirken, en önemsiz etkenler olarak ‘yalan söyleyebilme’ ve ‘karizma’ özelliklerini belirtmişlerdir. Bu soruya verilen cevaplar arasında dikkat çekici diğer noktalar ise; dürüstlük ile yönetim bilgi ve tecrübesinin Hacettepe’de oldukça önemli, OSTİM’de ise göreli olarak anlamlı miktarda önemsiz görülmesidir. Diğer taraftan, OSTİM’de yöneticilerin müşterilerini birebir tanımasına büyük önem adanırken, Hacettepe’deki katılımcılar bunu anlamlı görmemişlerdir. Anket katılımcılarına iş hayatında hissettikleri duygular seçenekli olarak sorulduğunda; güvensizlik halini yansıtmakta olan ‘İş çevremi düşününce kendimi entrikalarla dolu bir pembe dizi içerisinde gibi hissediyorum.’ seçeneğini OSTİM’deki her dört katılımcıdan biri işaretlemiştir. Aynı duyguya sahip olduğunu belirtenler, Teknokent’te yalnızca her on kişiden biri olarak kendini göstermiştir. Tüm katılımcılar yerine yalnızca bahsi geçen duygu haline sahip olduğunu belirten katılımcılar arasında bir alt inceleme yapıldığında; ‘Sürekli işimi daha iyi yapmak ve kendimi geliştirmek stresi yaşıyorum.’ seçeneğine de onay verenlerin OSTİM’de %28, Hacettepe’de ise %50 oranında olduğu görülmüştür. Tablo 4.4 Yönetici özellikleri ve iş hayatı duygusal algısı Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 23) Bir şirket yöneticisinin başarılı olması için sahip olması gereken özellikleri önem sırasına göre sıralayınız. (1: En Önemli Etken, … , 8: En Önemsiz Etken) a) Acımasızlık Ortalama: 6,47 Ortalama: 5,14 b) Dürüstlük Ortalama: 3,95 Ortalama: 5,11 c) İşletmenin Faaliyet Konusunu İyi Bilme Ortalama: 2,68 Ortalama: 3,12 d) İş Bitiricilik Ortalama: 3,53 Ortalama: 3,50 e) Karizma Ortalama: 5,00 Ortalama: 5,22 f) Müşterileri Birebir Tanıma ve İyi İlişki Kurma Ortalama: 4,11 Ortalama: 2,88
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri
Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri

Recommended

Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación,
Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación, Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación,
Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación,
JALIMA DALIA
 
Documento
DocumentoDocumento
Documentoguestdddee9
 
Cisco
CiscoCisco
CiscoPaulo Alves Dos Santos
 
Sound Mind Infographic-v7.5
Sound Mind Infographic-v7.5Sound Mind Infographic-v7.5
Sound Mind Infographic-v7.5Cherub Sound Mind
 
2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione
2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione
2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione
Chiara Scalabrino
 
Beer Tapp Handle.PDF
Beer Tapp Handle.PDFBeer Tapp Handle.PDF
Beer Tapp Handle.PDFSam Fetzer
 
NET.TV
NET.TVNET.TV
NET.TVHarry Novianto
 
Jorge luis mulcue 11 1
Jorge luis mulcue 11 1Jorge luis mulcue 11 1
Jorge luis mulcue 11 1Yohana Mulcue Quiguanas
 

Recommended

Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación,
Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación, Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación,
Investigación universitaria, elementos, responsables, lineas de investigación,
JALIMA DALIA
 
Documento
DocumentoDocumento
Documentoguestdddee9
 
Cisco
CiscoCisco
CiscoPaulo Alves Dos Santos
 
Sound Mind Infographic-v7.5
Sound Mind Infographic-v7.5Sound Mind Infographic-v7.5
Sound Mind Infographic-v7.5Cherub Sound Mind
 
2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione
2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione
2007: Stili di vita e comportamenti sostenibili - alimentazione
Chiara Scalabrino
 
Beer Tapp Handle.PDF
Beer Tapp Handle.PDFBeer Tapp Handle.PDF
Beer Tapp Handle.PDFSam Fetzer
 
NET.TV
NET.TVNET.TV
NET.TVHarry Novianto
 
Jorge luis mulcue 11 1
Jorge luis mulcue 11 1Jorge luis mulcue 11 1
Jorge luis mulcue 11 1Yohana Mulcue Quiguanas
 
Living1
Living1Living1
Living1jennifershall
 
Al Jazeera Certificate
Al Jazeera CertificateAl Jazeera Certificate
Al Jazeera Certificateibrahim khairallah
 
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Plataforma Cascalenses
 
Unlock the power of AI
Unlock the power of AIUnlock the power of AI
Unlock the power of AI
Bridget Hickey
 
O álcool - Rodrigo
O álcool - RodrigoO álcool - Rodrigo
O álcool - Rodrigoblog-eic
 
Opiáceos
OpiáceosOpiáceos
Opiáceos
Opengo,Espro,AllNet, Led Informática, Instituto Dom Bosco
 
O Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
O Convento de Mafra - por João Aníbal HenriquesO Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
O Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
Cascais - Portugal
 
Ficha 4 arquitectura civil
Ficha 4 arquitectura civilFicha 4 arquitectura civil
Ficha 4 arquitectura civilCarla Teixeira
 
A sociedade medieval parte 2
A sociedade medieval parte 2A sociedade medieval parte 2
A sociedade medieval parte 2Carla Teixeira
 
Apresentação2 reforma
Apresentação2 reformaApresentação2 reforma
Apresentação2 reformaCarla Teixeira
 
Os muçulmanos
Os muçulmanosOs muçulmanos
Os muçulmanosCarla Teixeira
 
A cultura do palácio ficha 3
A cultura do palácio ficha 3A cultura do palácio ficha 3
A cultura do palácio ficha 3Carla Teixeira
 
O Poder Absoluto
O Poder AbsolutoO Poder Absoluto
O Poder Absolutocrie_historia8
 
Tratado De Methuen E Ouro Brasileiro
Tratado De Methuen E Ouro BrasileiroTratado De Methuen E Ouro Brasileiro
Tratado De Methuen E Ouro BrasileiroAna Barreiros
 
A cultura do mosteiro
A cultura do mosteiroA cultura do mosteiro
A cultura do mosteiroCarla Teixeira
 
Mercantilismo
MercantilismoMercantilismo
Mercantilismocattonia
 
A identidade civilizacional da europa ocidental
A identidade civilizacional da europa ocidentalA identidade civilizacional da europa ocidental
A identidade civilizacional da europa ocidentalVítor Santos
 
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONAKÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
Optimist Dergi
 
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Mustafa Kuğu
 
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
Salih YANBASTIOGLU
 
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.Tezcan Uysal
 
Chp bilgi toplumu politikalarina dogru
Chp bilgi toplumu politikalarina dogruChp bilgi toplumu politikalarina dogru
Chp bilgi toplumu politikalarina dogruOsman Coşkunoğlu
 

More Related Content

Viewers also liked

Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Plataforma Cascalenses
 
Unlock the power of AI
Unlock the power of AIUnlock the power of AI
Unlock the power of AI
Bridget Hickey
 
O álcool - Rodrigo
O álcool - RodrigoO álcool - Rodrigo
O álcool - Rodrigoblog-eic
 
Opiáceos
OpiáceosOpiáceos
Opiáceos
Opengo,Espro,AllNet, Led Informática, Instituto Dom Bosco
 
O Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
O Convento de Mafra - por João Aníbal HenriquesO Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
O Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
Cascais - Portugal
 
Ficha 4 arquitectura civil
Ficha 4 arquitectura civilFicha 4 arquitectura civil
Ficha 4 arquitectura civilCarla Teixeira
 
A sociedade medieval parte 2
A sociedade medieval parte 2A sociedade medieval parte 2
A sociedade medieval parte 2Carla Teixeira
 
Apresentação2 reforma
Apresentação2 reformaApresentação2 reforma
Apresentação2 reformaCarla Teixeira
 
A cultura do palácio ficha 3
A cultura do palácio ficha 3A cultura do palácio ficha 3
A cultura do palácio ficha 3Carla Teixeira
 
Tratado De Methuen E Ouro Brasileiro
Tratado De Methuen E Ouro BrasileiroTratado De Methuen E Ouro Brasileiro
Tratado De Methuen E Ouro BrasileiroAna Barreiros
 
Mercantilismo
MercantilismoMercantilismo
Mercantilismocattonia
 
A identidade civilizacional da europa ocidental
A identidade civilizacional da europa ocidentalA identidade civilizacional da europa ocidental
A identidade civilizacional da europa ocidentalVítor Santos
 

Viewers also liked (17)

Living1
Living1Living1
Living1
 
Al Jazeera Certificate
Al Jazeera CertificateAl Jazeera Certificate
Al Jazeera Certificate
 
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
Revista Fundação Cascais - Dezembro de 2002
 
Unlock the power of AI
Unlock the power of AIUnlock the power of AI
Unlock the power of AI
 
O álcool - Rodrigo
O álcool - RodrigoO álcool - Rodrigo
O álcool - Rodrigo
 
Opiáceos
OpiáceosOpiáceos
Opiáceos
 
O Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
O Convento de Mafra - por João Aníbal HenriquesO Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
O Convento de Mafra - por João Aníbal Henriques
 
Ficha 4 arquitectura civil
Ficha 4 arquitectura civilFicha 4 arquitectura civil
Ficha 4 arquitectura civil
 
A sociedade medieval parte 2
A sociedade medieval parte 2A sociedade medieval parte 2
A sociedade medieval parte 2
 
Apresentação2 reforma
Apresentação2 reformaApresentação2 reforma
Apresentação2 reforma
 
Os muçulmanos
Os muçulmanosOs muçulmanos
Os muçulmanos
 
A cultura do palácio ficha 3
A cultura do palácio ficha 3A cultura do palácio ficha 3
A cultura do palácio ficha 3
 
O Poder Absoluto
O Poder AbsolutoO Poder Absoluto
O Poder Absoluto
 
Tratado De Methuen E Ouro Brasileiro
Tratado De Methuen E Ouro BrasileiroTratado De Methuen E Ouro Brasileiro
Tratado De Methuen E Ouro Brasileiro
 
A cultura do mosteiro
A cultura do mosteiroA cultura do mosteiro
A cultura do mosteiro
 
Mercantilismo
MercantilismoMercantilismo
Mercantilismo
 
A identidade civilizacional da europa ocidental
A identidade civilizacional da europa ocidentalA identidade civilizacional da europa ocidental
A identidade civilizacional da europa ocidental
 

Similar to Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri

KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONAKÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
Optimist Dergi
 
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Mustafa Kuğu
 
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
Salih YANBASTIOGLU
 
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.Tezcan Uysal
 
Chp bilgi toplumu politikalarina dogru
Chp bilgi toplumu politikalarina dogruChp bilgi toplumu politikalarina dogru
Chp bilgi toplumu politikalarina dogruOsman Coşkunoğlu
 
üNiversite sanayi işbirliği sunum
üNiversite sanayi işbirliği sunumüNiversite sanayi işbirliği sunum
üNiversite sanayi işbirliği sunum
Maruf Üdürgücü
 
Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...
Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...
Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...
Ali Kemal Taşcı
 
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Karel Van Isacker
 
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Education PowerPoints
 
TTGV-Kurumsal-İnovasyon-Raporu
TTGV-Kurumsal-İnovasyon-RaporuTTGV-Kurumsal-İnovasyon-Raporu
TTGV-Kurumsal-İnovasyon-Raporu
Mustafa Kuğu
 
2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...
2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...
2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...İtibar Yönetimi Enstitüsü
 
egitim.pdf
egitim.pdfegitim.pdf
egitim.pdf
AliTurgutBOZKURT
 
Beyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_Erozyonu
Beyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_ErozyonuBeyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_Erozyonu
Beyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_ErozyonuSongül Düger
 
Yenilikçi Mesleki Örgüt Yönetimi
Yenilikçi Mesleki Örgüt YönetimiYenilikçi Mesleki Örgüt Yönetimi
Yenilikçi Mesleki Örgüt Yönetimi
Ali Osman Öncel
 
Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007
Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007
Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007Iklimlendirme Sogutma
 
Teknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı Faktörleri
Teknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı FaktörleriTeknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı Faktörleri
Teknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı Faktörleri
Dr. Mustafa Değerli
 
Üniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin Bakışı
Üniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin BakışıÜniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin Bakışı
Üniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin Bakışı
Atilla YARDIMCI
 
Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları Uygulamaları
Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları UygulamalarıKurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları Uygulamaları
Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları Uygulamaları
Özkan Gözütok
 

Similar to Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri (20)

KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONAKÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
KÜMELENMEYLE KAPALI İNOVASYONDAN AÇIK İNOVASYONA
 
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
Yuksek teknoloji-girisimlerinin-finansmani subat-2020
 
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
ENTELEKTÜEL SERMAYENİN FİNANSAL TABLOLAR İLE İLİŞKİSİ
 
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
H.TEZCAN UYSAL - KONUT YAPI KOOPERATİFLERİNDE GÜVEN İLİŞKİSİNE YÖNELİK MODEL ...
 
Chp bilgi toplumu politikalarina dogru
Chp bilgi toplumu politikalarina dogruChp bilgi toplumu politikalarina dogru
Chp bilgi toplumu politikalarina dogru
 
üNiversite sanayi işbirliği sunum
üNiversite sanayi işbirliği sunumüNiversite sanayi işbirliği sunum
üNiversite sanayi işbirliği sunum
 
Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...
Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...
Mobil Pazarlama Faaliyetlerinin İşletmelere Sağladığı Katkılar Ve Bir Uygulam...
 
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
 
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
Ecogard Io4 unit 3 inclusive social enterprise development tr v2
 
TTGV-Kurumsal-İnovasyon-Raporu
TTGV-Kurumsal-İnovasyon-RaporuTTGV-Kurumsal-İnovasyon-Raporu
TTGV-Kurumsal-İnovasyon-Raporu
 
2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...
2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...
2.Uluslararası İtibar Yönetimi Konferansı - Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kurums...
 
egitim.pdf
egitim.pdfegitim.pdf
egitim.pdf
 
Beyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_Erozyonu
Beyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_ErozyonuBeyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_Erozyonu
Beyin_Gocu__Stratejik_Insan_Sermayesi_Erozyonu
 
Yenilikçi Mesleki Örgüt Yönetimi
Yenilikçi Mesleki Örgüt YönetimiYenilikçi Mesleki Örgüt Yönetimi
Yenilikçi Mesleki Örgüt Yönetimi
 
Pazarlama stratejileri 2
Pazarlama stratejileri 2Pazarlama stratejileri 2
Pazarlama stratejileri 2
 
Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007
Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007
Doğalgaz şebeke yapım, i̇şletme, bakım ve onarımcı 22.06.2007
 
TARAFTech-Tanitim Dosyas
TARAFTech-Tanitim DosyasTARAFTech-Tanitim Dosyas
TARAFTech-Tanitim Dosyas
 
Teknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı Faktörleri
Teknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı FaktörleriTeknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı Faktörleri
Teknoloji Transfer Ofisleri için Kritik Başarı Faktörleri
 
Üniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin Bakışı
Üniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin BakışıÜniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin Bakışı
Üniversite Sanayi İşbirliğine Sanayi Kesiminin Bakışı
 
Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları Uygulamaları
Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları UygulamalarıKurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları Uygulamaları
Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve İnsan Kaynakları Uygulamaları
 

Sinan Soğancı - Sosyal Sermayenin Yenilikçilik üzerindeki Etkileri

  • 1. T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ; TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VE SANAYİ BÖLGELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Yüksek Lisans Tezi SİNAN SOĞANCI ANKARA, 2016
  • 2.
  • 3. T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÜKSEK LİSANS PROGRAMI SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ; TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VE SANAYİ BÖLGELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Yüksek Lisans Tezi SİNAN SOĞANCI Tez Danışmanı: PROF. DR. ŞÜKRÜ ÖZEN ANKARA, 2016
  • 4. T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÜKSEK LİSANS PROGRAMI Tezin Adı: Sosyal Sermayenin Yenilikçilik Üzerindeki Etkileri; Teknoloji Geliştirme ve Sanayi Bölgeleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma Öğrencinin Adı Soyadı: Sinan Soğancı Tez Savunma Tarihi: 15.01.2016 Bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak gerekli şartları yerine getirmiş olduğu Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından onaylanmıştır. Yrd. Doç. Dr. Burak KÜNTAY Enstitü Müdürü İmza Bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak gerekli şartları yerine getirmiş olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Necip ÇAKIR Program Koordinatörü İmza Bu Tez tarafımızca okunmuş, nitelik ve içerik açısından bir Yüksek Lisans tezi olarak yeterli görülmüş ve kabul edilmiştir. Jüri Üyeleri İmzalar Tez Danışmanı ----------------------------------- Prof. Dr. Şükrü ÖZEN Üye ----------------------------------- Doç. Dr. Çetin ÖNDER Üye ----------------------------------- Yrd. Doç. Dr. Yüksel Alper ECEVİT
  • 5. iii ÖZET SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ; TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VE SANAYİ BÖLGELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Sinan Soğancı İşletme Yüksek Lisans Programı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şükrü Özen Ocak 2016, 60 Sayfa Bu çalışmanın temel amacı teknoloji geliştirme bölgeleri ve sanayi bölgelerindeki işletme yöneticilerinin sosyal sermaye algılarının işletmelerin yenilikçilik düzeyleri üzerindeki etkilerini karşılaştırmalı olarak incelemektir. Hacettepe Teknokent ve OSTİM bölgelerinde anket yöntemi ile toplanan karşılaştırmalı veriler ışığında; bahsedilen değişkenler arası ilişkiler hakkında bir model geliştirilerek yapıları ve amaçları açısından farklılaşan işletme kümelerinin, sosyal sermaye ve yenilikçilik açısından farklılık yaratıp yaratmayacağının incelenmesi hedeflenmektedir. Çalışma kapsamında; sosyal sermaye kavramı, çeşitleri ve ortaya çıkmasını sağlayan kaynakları çerçevesinde kavramsal ve detaylı olarak açıklanmaktadır. Türkiye’de sosyal sermaye düzeyi, gelişmiş ülkelere nazaran anlamlı miktarda düşük olarak değerlendirilmektedir. Mevcut çalışmada; yönetim kadrosunun eğitim düzeyleri ile bireylerin sosyal sermaye algıları ve işletmelerin sosyal sermaye düzeylerinin işletmelerin yenilikçilik anlayışlarını etkileyebileceği öngörülmüştür. Bireylerin aynı teknoloji geliştirme veya sanayi bölgesiyle eğitim ve/veya iş hayatını da kapsayacak şekilde uzun süreli bir bağı olduğu takdirde, kişisel güven ve sosyal sermaye algılarının etkileneceği de öngörülmektedir. OSTİM’de yapısal sosyal sermaye algısı yüksek görülürken, güvene dayalı ilişkisel sosyal sermaye oluşturmakta zorlanıldığı tespit edilmiştir. Hacettepe Teknokent’te ise ilişkisel sosyal sermaye ve güven algıları daha yüksektir. Tüm örneklemde bilişsel sosyal sermayenin etkin bir varlığı gözlemlenememiş ve bu durumun olumlu yönde geliştirilmesinin Hacettepe Teknokent’teki işbirlikçiliğe katkısı olabileceği öngörülmüştür. Yenilikçilik seviyesinin daha düşük olduğu OSTİM’de güvene dayalı işbirliklerinin kurulamamasının tek başlarına sınırlı yenilikçilik potansiyeli olan firmaların yüksek teknolojili rekabet şanslarını sınırladığı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Sosyal Sermaye, Yenilikçilik, Teknoloji Geliştirme Bölgesi, Sanayi Bölgesi
  • 6. iv ABSTRACT EFFECTS OF SOCIAL CAPITAL ON INNOVATIVENESS; A COMPARATIVE RESEARCH ON TECHNOLOGY DEVELOPMENT ZONES AND INDUSTRIAL ZONES Sinan Soğancı Master of Business Administration Thesis Supervisor: Prof. Dr. Şükrü Özen January 2016, 60 Pages The main purpose of this study is to make a comparative analysis on effects of social capital perceptions of company managers in technology development zones and industrial zones on innovativeness levels of companies. Based on comparative results obtained by means of a questionnaire conducted on Hacettepe Teknokent and OSTİM zones; a model will be developed covering relations between aforementioned variables and it will be investigated whether clusters which differentiate through structures and targets would make differences in regards of social capital and innovativeness. In the scope of the study; social capital concept is explained conceptually and in detail within the frame of its types and sources that leads to its emergence. Social capital level in Turkey is considered to be significantly lower compared to developed countries. In the current study; it is predicted that innovativeness understandings of companies are likely to be affected by education levels of managers, social capital perceptions of individuals and social capital levels of companies. It is also predicted that, in presence of long term bonds of individuals with technology development or industrial zones including education and/or professional lives, personal trust and social capital perceptions can be affected. While structural social capital perception is observed to be high at OSTİM, difficulty is identified in creation of relational social capital based on trust. At Hacettepe Teknokent, relational social capital and trust perceptions are higher. Significant presence of cognitive social capital could not be observed in the whole sample and it is assumed that a positive progress in this area would contribute to cooperativism in Hacettepe Teknokent. The incapability of forming trust based cooperations in OSTİM where the innovativeness level is relatively lower, is considered to limit the chance of high technology competition of the OSTİM companies who have only limited innovativeness potentials on their own. Keywords: Social Capital, Innovativeness, Technology Development Zone, Industrial Zone
  • 7. v İÇİNDEKİLER TABLOLAR ...................................................................................................................vi ŞEKİLLER ....................................................................................................................vii 1. GİRİŞ........................................................................................................................1 2. KURAMSAL TEMELLER ....................................................................................7 2.1. SOSYAL SERMAYE.......................................................................................7 2.2. YENİLİKÇİLİK.............................................................................................11 2.3. SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİĞE ETKİSİ ..............................14 2.3.1. İşletme Kümelerinin Sosyal Sermayeye ve Yenilikçiliğe Etkisi..........17 3. VERİ VE YÖNTEM..............................................................................................22 3.1. ANKET SORULARININ OLUŞTURULMASI..........................................23 3.2. ANKETİN UYGULANMASI........................................................................26 3.3. ÖRNEKLEM ÖZELLİKLERİ.....................................................................26 4. BULGULAR...........................................................................................................33 4.1. YENİLİKÇİLİK.............................................................................................33 4.2. SOSYAL SERMAYE.....................................................................................43 5. TARTIŞMA VE SONUÇ ......................................................................................54 KAYNAKÇA .................................................................................................................61 EKLER...........................................................................................................................65 EK 1: Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nde Uygulanan Anket ................65 EK 2: OSTİM Sanayi Bölgesi’nde Uygulanan Anket ............................................74
  • 8. vi TABLOLAR Tablo 3.1: Örneklem özellikleri......................................................................................28 Tablo 4.1 Yenilikçiliğe verilen önem ve ayrılan kaynak miktarları ...............................34 Tablo 4.2 Gerçekleştirilen yeniliklerin türleri ve kapsamları .........................................35 Tablo 4.3 Yenilikçiliğin ticari faaliyetler açısından önemi.............................................37 Tablo 4.4 Yönetici özellikleri ve iş hayatı duygusal algısı .............................................39 Tablo 4.5 Ticari kazancı sağlayan ve engelleyen sebepler .............................................41 Tablo 4.6 Uzun süreli ticari ilişkilerin özellikleri...........................................................47 Tablo 4.7 Genel güven seviyesi, ticari başarının sebepleri ve dürüstlük yaklaşımı .......50 Tablo 4.8 Mevcut ve olası işbirliklerinin değerlendirilmesi ...........................................52 Tablo 5.1 Üretim ve İhracatta Teknoloji Yoğunluğu (Birim: Yüzde Pay) .....................55
  • 9. vii ŞEKİLLER Şekil 2.1: Temel kuramsal çerçeve .................................................................................21
  • 10. 1. GİRİŞ Bu çalışmanın temel amacı, sosyal sermayenin işletmelerin yenilikçilik düzeyleri üzerindeki etkilerini incelemektir. Karşılaştırmalı değerlendirme yapabilmek için, teknoloji geliştirme bölgeleri ve sanayi bölgelerindeki işletmeler bir arada ele alınmış olup, anket ve mülakat yöntemleri ile karşılaştırmalı veri toplanması hedeflenmiştir. Elde edilen verilerin nitel ve nicel olarak değerlendirilmesiyle; sosyal sermayenin yenilikçilik üzerindeki etkilerini ortaya koyan teorilerin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Ayşe Buğra, bir çalışmasında Türk toplumu için aşağıdaki ifadeyi kullanmıştır: “İnsanların ekonomik hayatlarında karşılaştıkları risklerle baş etmeye çalışırken yanlarında tek dayanak olarak aile ve cemaati buldukları bir ortam, genelleştirilmiş bir güven ilişkisinin gelişmesine uygun bir ortam değildir." (Buğra, 2001, p. 24). Bu tespitin, esasen kişisel olarak bireyleri ve çevreleriyle olan ilişkileri ele aldığı açıktır. Bu noktada; Türkiye’deki mevcut şirketlerin yapısına bakarak ticari hayatla ilgili bir çıkarım yapmak daha gerçekçi olacaktır. Öyle ki; kurumsallaşmanın yaygın kabul edilen tanımlarından biri “…bir şirketin kişilerden bağımsız olarak standartlara, prosedürlere sahip olması; değişen çevre koşullarını takip edecek sistemleri kurması ve gelişmelere uygun olarak organizasyonel yapısını oluşturması…”dır (Karpuzoğlu, 2001, p. 72). Yine aynı çalışmada kurumsallaşma kapsamında şirketlerin kendilerine özgü iş yapma usul ve yöntemlerini şirket kültürü haline getirmeleri ve bu sayede diğer şirketlerden ayırt edici bir kimliğe bürünmelerinden de bahsedilmiştir (Karpuzoğlu, 2001). Bu durumda; ancak şirketlerin yüksek bir kurumsallık düzeyine sahip olarak kişilerden bağımsız hale geldiği halde; kişisel bazda tanımlanan güvensizlik algısının şirketlere yansıtılmayacağı önermesinde bulunulabilir. Oysaki yapılan bir araştırmada, Türkiye’de işletmelerin yüzde kırkında kurumsallaşma yönünde hiçbir çaba bulunmadığı ve ancak yüzde dörtlük bir kesimde kurumsallaşmanın başarılabildiği görülmektedir (Ulukan, 2005). O halde, Türkiye’deki kişiler arasındaki güvensizlik algısını işletmeler ve birbirleriyle ilişkileri çerçevesinde de geçerli kabul etmek makul bir yaklaşım haline gelmektedir. Yukarıda bahsi geçen aynı çalışmasında, Buğra, “Türkiye’nin sosyal sermaye yapısı zayıf, yani insanların tanımadıkları, kendilerinden farklı insanlara pek güvenmedikleri bir toplum
  • 11. 2 olduğu pek çok kamuoyu araştırması tarafından pek çok defa ortaya konuldu." (Buğra, 2001, p. 24) ifadesiyle Türkiye’deki sosyal sermaye seviyesinin düşük olduğunu ortaya koymuştur. Bu noktaya kadar sosyal sermaye ve temel unsurlarından güven konusunda genelleşmiş araştırma sonuçları ve yargılardan bahsedilmiştir. Yapılan farklı araştırmalarda ise; sosyal sermayenin verili güven ya da sonradan yaratılmış ilişkiler üzerinden geliştirilen güven başta olmak üzere muhtelif koşul değişikliklerinde Türk toplumunun sosyal sermaye seviyesinin genel ortalamaya göre daha yüksek çıkabildiği gözlemlenmiştir. Öncelikle, Türk toplumunun sosyal sermayesinin zayıf görüldüğü çalışmaların çoğunluğunda verili güven üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Türkiye’nin güven ve hoşgörü katsayıları açısından OECD ülkeleri arasında neredeyse sonuncu olduğu (Ardağan, 2014) göz önünde bulundurulduğunda bu sonuca varılması beklenir hale gelmektedir. Türk toplumunun sosyal sermayesinin zayıf olmasının başlıca diğer sebepleri olarak ise Türkiye’de bir sosyal güvenlik krizinin ortaya çıkmasına yol açan önemli etkenlerden biri olarak tanımlanan ‘devlet’in (Buğra, 2001) sistemsel bir güven algısı yaratmadaki başarısızlığı ve Türk toplumunda yaygın görülen belirsizlikten kaçınma, güç mesafesi ve toplulukçuluk özellikleri gelmektedir (Sargut, 2003). Öte yandan, Türkiye’de genel olarak sosyal sermaye yapısı düşük görülmekle beraber, birincil bağlara dayalı olmayan, sonradan yaratılmış ilişki ağları üzerinden kaynaklara ulaşma anlamında sosyal sermaye kullanımının yüksek düzeyde olduğu Ankara OSTİM’de yapılan bir araştırma ile ortaya konmuştur (Özen & Aslan, 2006). Günümüzün piyasa koşulları yalnızca rekabetçi değil, oldukça hızlı ve köklü değişimlere de açık olduğundan işletmeler için neredeyse vazgeçilmez hale gelmiş olan ve işletme yazınında gitgide daha fazla önem verilen bir diğer kavram ise yenilikçiliktir. Aynı zamanda; yenilikçiliğin yatırım ve risk kavramlarını beraberinde getirmesinin yanı sıra ilerleyen teknolojiyle beraber piyasaya sürülecek son teknoloji ürünlerde tamamlayıcı kabiliyetlerin işletme dışı çözüm ortaklarından temin edilmesi gerekliliği, yenilikçilik ile sosyal sermaye arasında olası bir ilişkiyi gündeme getirmektedir. Zira yatırım, risk ve işbirliklerinin teşkili; ancak güven, işletmeler arası sağlıklı ilişkiler ve düşük işlem
  • 12. 3 maiyetleri gibi sosyal sermayeyi teşkil eden unsurların varlığında doğru ve yeterli bir şekilde gerçekleşebilecektir. Sosyal sermayenin, çalışma kapsamında, yenilikçilikle ilişkili olarak incelenmesinin temelinde konunun öncülerinden Fukuyama’nın tespitleri büyük önem arz etmiştir. Buna göre; bilgi teknolojileriyle beraber, işletmeler gitgide küçülerek ancak rekabet avantajına sahip oldukları alanlarda faaliyet göstereceklerdir. Bu durumda, muhasebe, pazarlama gidi destek faaliyetlerinin yanı sıra işletmenin ürününü veya hizmetini oluşturan ana işlerde de alt yüklenicilikler, çözüm ortaklıkları gibi şirketler arası çalışma biçimleri daha da yaygınlaşacaktır. Fakat büyük hiyerarşik işletmelerin küçük, uzmanlaşmış parçalara ayrılmasının önündeki en büyük engellerden biri güven ve bunun altında paylaşılan ahlaki normlardır. Büyük işletmeler çok iyi bilmedikleri veya güvenmedikleri işletme dışı kaynaklardan ürün veya hizmet temin etmektense, yine işletme içinde üretim yoluna gitmeyi veya söz konusu küçük firmaları satın almayı tercih etmektedirler. Bu tercihin sebebi esasen ekonomiktir çünkü güven tesis edilmediği halde, işletmeler ancak karmaşık sözleşmeler, bunların sıkı sıkıya takibi ve benzeri uygulamalar ile ortak iş yürütebileceklerdir. Bu durumun getirdiği maliyetler ise büyük işletmeyi yine kendi büyük hiyerarşik yapısına dönmeye itecektir. Sonuç olarak; bilgi toplumunun sonucu ve avantajı olarak görünen esnek ve yüksek verimli iş ağı yapılarına ulaşmak ancak sosyal sermayenin ve güvenin varlığında mümkün olacaktır (Fukuyama, 1998, pp. 36-37). Fukuyama’nın bu noktaya kadar ki yaklaşımı, bilgi teknolojileri ve toplumunun, doğal olarak, varılmasına yol açacağı endüstriyel yapının ancak sosyal sermayenin varlığında kurulabileceğini göstermektedir. Söz konusu esnek endüstriyel ağ, işletmeleri daha verimli ve karlı hale getirecek olduğuna göre; ticari yapıların bu yöne gitme eğilimi gösterecekleri öngörülebilir. Öte yandan, yenilikçilik ise bilgi teknolojileri ve bilgi toplumunun ayrılmaz ve çok temel bir parçasını teşkil etmektedir. Buradan yola çıkarak; yenilikçilik ve sosyal sermayenin birbirlerinin varlığını ve seviyelerini yükseltici etkileri olacağı tahmin edilerek mevcut çalışmada iki kavramın karşılıklı etkileşimine odaklanılmıştır. Mevcut çalışmanın sosyal sermaye ile yenilikçilik arasındaki ilişkiyi işletme kümeleri seviyesinde incelemesinin arkasındaki sebep ise her iki kavramın oluşum ve varlık
  • 13. 4 alanlarıyla ilintilidir. Fukuyama’nın bahsettiği bilgi teknolojilerine dayalı, esnek yapılı iş ağlarına ulaşmada Japonya örneği bir ülke olarak sosyal sermaye sahibi olunduğu ve bahsedilen endüstriyel yapıya ulaşıldığını gösteren önemli bir örnektir. Bununla beraber, güven duygusunun ortaya çıkışı milliyet ya da dini inanç ortaklığı gibi geniş kitlelere yayılan değerlere tabi olabilecekken, davranış kodları ya da çalışma hayatına ilişkin standartlar gibi dünyevi konulara da dayanabilecektir. Bu durumda; sosyal sermaye, bir toplumun tamamında ya da belirli bir bölümünde güven duygusunun tesisi ve hâkim olmasıyla elde edilen bir yeti olup, belirli bölüm ile işaret edilmek istenen aile gibi en küçük birimden ulusun bizzat kendisine kadar geniş bir yelpazede her boyut ve türdeki gruptur (Fukuyama, 1998, p. 37). Çalışma kapsamında ele alınan gruplar işletme kümeleri olup, kümelenmeleri küçük bir coğrafi alanda konumlanmış birbiriyle bağlantılı küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (Öz, 2004, p. 11) olarak tanımlamak yerinde olacaktır. Her türlü grubun sosyal sermaye ve güven tesisi konusundaki etkileri ifade edilmiş olmakla beraber, kümelenmelerin yenilikçilik konusunda etkileri olup olmadığı ayrı bir tartışma konusudur. Coğrafi kümelenmeler hem karşılıklı bilgi alışverişini hem de beraber iş yapma olanaklarını artırıcı ve hızlandırıcı bir rol oynadıklarından yenilikçi faaliyetlerin ortaya çıkma ve ilerleme hızlarını artırıcı etkiye sahip olmaları beklenmektedir (Porter, 1990). Porter, bu fikrine örnek olarak sunduğu İtalyan ayakkabıcılık kümelenmesinde ayakkabı üreticilerinin sıklıkla deri üreticileri ile bir araya gelerek, birbirlerinin geliştirdikleri yeniliklerden haberdar olduklarından ve hatta gerekli hallerde birbirlerini AR-GE çıktılarını ilk elden test edebilecek mecralar olarak değerlendirdiklerinden bahsetmiştir. Bu noktaya kadar belirtildiği üzere; işletme kümelerinin hem sosyal sermaye hem de yenilikçilik ile aralarında ilişkiler bulunmakta ve her iki kavramın incelenmesi açısından anlamlı örnek grupları oluşturabilecekleri görülmektedir. Bununla beraber, mevcut araştırma, Hacettepe Teknokent ve OSTİM olmak üzere iki farklı işletme kümesinde ve karşılaştırmalı olarak gerçekleştirilmiştir. Bunun sebebi, her iki bölgenin kuruluş amaçları, yasal dayanakları, çalışma yöntemleri, endüstriyel içerikleri ve çalışan profilleri açısından farklılıklar göstermeleridir. Hacettepe Teknokent kuruluş amacı ve yönetim biçimi açısından yenilikçiliğe odaklanmışken, OSTİM, daha ziyade üretim odaklı bir
  • 14. 5 işletme kümesidir. Teknokent’te temel amaç teknolojik bilginin ticarileştirilmesi iken, OSTİM daha ziyade belirli ürünlerin verimli bir biçimde küçük işletmeler aracılığıyla üretilmesi ve bunun altyapısını oluşturma gayesiyle tasarlanmıştır. Buna ek olarak, yasal düzenlemeler ve yönetim yapısı açısından Teknokent’te bulunan firmaların Ar-Ge niteliğinin olması bir yasal zorunluluk iken OSTİM’de benzeri zorunluklar yoktur. Sonuç olarak, bu çalışmanın temel önermesi şudur: sosyal sermaye düzeyi yenilikçiliği genel olarak etkilemekle birlikte, bu etki içinde bulunulan işletme kümesinin özelliklerine bağlı olarak değişecektir. Teknokent’te artan sosyal sermaye yenilikçiliği olumlu yönde etkilerken, OSTİM’de böylesi bir ilişki gözlenmeyebilecektir. Mevcut çalışmanın öncelikli amacı olarak; Hacettepe Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi (bundan sonra Hacettepe Teknokent şeklinde anılacaktır) ve OSTİM Sanayi Bölgesi’nde yer alan firma sahipleri ile üst ve alt düzey yöneticileri üzerinde sosyal sermaye seviyeleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca sosyal sermeye ile yenilikçilik düzeyleri arasındaki ilişki incelenerek, bu işletme kümelerinde sosyal sermaye seviyesinin hangi şartlarda yüksek olduğu ve ne amaçlarla kullanıldığı yönünde veri toplanacak, analiz edilecek ve ilgili teorilere katkı sağlanmaya çalışılacaktır. Veri toplama yöntemi olarak, ilgili verileri toplamaya yönelik anketler hazırlanmış olup, bunların Hacettepe Teknokent ve OSTİM Bölge yönetim birimleri aracılığıyla firma yönetimlerine ulaştırılmıştır. Ek olarak; katılımlı anket uygulama yöntemine de başvurulmuş ve anketlerin mümkün olduğunca araştırmacının nezaretinde doldurulmasına çaba gösterilmiştir. Bu sayede; firma yöneticilerinin anket sorularını tam olarak ne şekilde idrak ettikleri ve cevaplarını oluşturan detay etmenlerin gözlemlenmesi hedeflenmektedir. Bu çalışmanın devamında; öncelikle ‘Kuramsal Temeller’ kısmında konu ile ilgili literatürün tartışılmasına ve metinde geçen temel kavramların tanıtılmasına yer verilmektedir. ‘Veri ve Yöntem’ kısmında; çalışma kapsamında kullanılan anket sorularına, anketin Hacettepe Teknokent ve OSTİM Sanayi Bölgesi’nde ulaştığı ve cevaplandığı örneklem detaylarına ve veri toplama yöntemsel detaylarına yer verilmektedir. ‘Bulgular’ kısmında; elde edilen sonuçlar tasnif edilmekte ve sonuçlara
  • 15. 6 varılması yönünde değerlendirmeler yapılmaktadır. Son olarak, ‘Tartışma ve Sonuç’ kapsamında elde edilen sonuçların, pratik ve teorik katkıları değerlendirilmekte ve mevcut çalışmanın iyileştirilmesi gereken yönleri ile olası gelecek çalışmalara değinilmektedir.
  • 16. 7 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1. SOSYAL SERMAYE Hayvanlar ve insanların, yeri geldiğinde karşılaştırmalı olarak, empati duygusuna ne şekilde ve ne sebeplerle sahip olduklarının ve aksi halde dünyanın yaşanılması zor bir yer haline geleceğinin anlatıldığı kitapta (Waal, 2014, p. 338) güven üzerine şunlar söylenmiştir: “Bencil güdülere ve piyasa güçlerine dayalı bir toplum zenginlik üretebilir, ama hayatı daha değerli kılacak birliği ve karşılıklı güveni kesinlikle üretemez. Diğer taraftan, güven kıtlığı çekilen modern işletmeler büyük sıkıntılarla yüz yüze gelirler ve yakın zaman önce olduğu gibi insanların birikimlerini yeri geldiğinde adeta hortumlayarak onların mutsuz olmasına yol açarlar.” Ülkelere göre mutluluğun ölçüldüğü bir araştırmaya göre ise; en mutlu insanların bulunduğu ülkeler en zengin olanlar değil, vatandaşların birbirlerine en çok güvendiği ülkelerdir (Zak, 2005). İlk bakışta sadece sosyal hayatı ve ikili ilişkileri etkileyen bir kavram olarak görülen güven, bahsedilen çalışmalarda ortaya koyulduğu üzere ticari başarıları büyük işletmeler ve hatta ülkeler bazında anlamlı miktarda olumlu yönde etkileyebilmektedir. Öte yandan, mevcut çalışmanın temel ilgi alanı olan sosyal sermayenin üç ana boyutundan biri olarak ortaya konulan ilişkisel boyut ise; güven, güvenilirlik, normlar, yükümlülükler ve özdeşleşme gibi ilişkilerin kaynaklarını ifade etmektedir (Özdemir, 2008a). Diğer bir deyişle; güven ve sosyal sermayenin iktisadi faaliyetler üzerinde anlamlı bir etkisi olduğu düşünülmekte ve son yıllarda yapılan çalışmalarda ortaya konulmaktadır. Sosyal sermayenin kişi ve kurumlar arası güvene dayalı ilişkilerin ekonomik açıdan incelenmesi olarak tanımlandığı bir çalışmada (Karagül & Masca, 2005), ülkelerin gelişmişliklerinin yalnızca fiziki sermaye ile açıklanamayacağına ve az gelişmiş ile gelişmiş ülkeler arasındaki kalkınmışlık farkının kapatılması için sosyal sermaye seviyelerinin artırılması gerekliliğine işaret edilmiştir. Yine aynı çalışmada, Dünya Bankası’ndan alınan veriler ile Knack ve Keefer tarafından tespit edilen ülkelere göre güven ölçümleri (Knack & Keefer, 1997) bir araya getirilerek sosyal sermayenin iktisadi
  • 17. 8 faaliyetler üzerindeki etkisi nicel olarak da ortaya konmuştur. Buna göre; genel olarak güven düzeyi yüksek ülkelerde kişi başına düşen milli gelir seviyesinin de yüksek olma eğiliminde olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Benzer şekilde; Wilkinson, güvene bağlı işlemlerin gelir dağılımı adaletsizliğini azaltıcı bir etkiye sahip olduğunu (Wilkinson, 1996), Whiteley ise güven ile ekonomik büyüme hızı arasında pozitif korelasyonun varlığını (Whiteley, 2000) tespit etmiştir. Sosyal sermayenin kavram olarak tanımı ve konumlandırması konusunda, çok eskiye giden bir literatür bulunmayıp 2000’li yıllara doğru yazında yer bulmaya başlamıştır. Öncelikle bireysel ilişkilerin incelenmesi konusunda kullanılan bir kavram olan sosyal sermaye, daha sonra örgütler bağlamında sosyal ilişkilerin incelendiği bir kavrama dönüşmüştür. Sosyal sermayenin literatürde önem kazanmasının önemli aşamalarından biri insan sermayesi ve bunun verimli kullanımıyla ilişkilendirilmesiyle gerçekleşmiştir. İlk olarak James Coleman tarafından insan sermayesi ve sosyal sermaye arasındaki ilişki incelenmeye başlanmıştır (Coleman, 1988). Daha sonra Schuller, insan sermayesi ile sosyal sermaye arasında birbirini destekleyen bir ilişkinin olduğunu ve çalışanların bilgi, beceri ve yaratıcılık gibi özelliklerinin sosyal sermaye olgusu ile pekiştirildiğini ortaya koymuş ve çalışmasında bu tezini doğrulamıştır (Schuller, 2001). Bununla beraber, yazında gitgide daha fazla yer bulan çalışmaların ortak noktasını örgütsel sosyal sermaye ile örgütün toplu haldeki performansı ve başarısı arasındaki destekleyici ilişki teşkil etmiştir (Özdemir, 2008a). Aynı çalışmada (Özdemir, 2008a); sosyal sermayenin ilişkisel boyut haricinde, yapısal ve bilişsel boyutlardan meydana geldiği ifade edilmiştir. Buna göre; yapısal boyut, birimler ve insanlar arasındaki sosyal etkileşimi ele alırken, ağların kendisi bu boyutun temelini oluşturmaktadır. Bilişsel boyut ise ortak dil, kodlar, hikâyeler gibi ilişkilerin önemli öğelerinden meydana gelmektedir. Kavramın öncül inceleyicilerinden Coleman, sosyal sermaye için temel tanımını ‘mantıksal davranış paradigmasına sosyal yapıları eklemlemek için gerekli kaynak’
  • 18. 9 şeklinde yapmıştır. Yine aynı çalışmada, sosyal sermayenin üç farklı formda var olabileceği öngörülmektedir: zorunluluklar ve beklentiler, bilgi kanalları ve sosyal normlar (Coleman, 1988). Sosyolojik yaklaşıma göre; bahsedilen sosyal sermaye formları, bireylerin karar verme mekanizmalarının temelini oluşturacaktır. Öte yandan, klasik ekonomi modelinin temelinde ekonomik birimlerin akılcı (rasyonel) oldukları varsayımı vardır. Tüketiciler faydalarını, üreticiler ise karlarını maksimum kılmaya çalışırlar. Önceki çalışmalarında, sosyolojik ve klasik ekonomist yaklaşımları birleştiren davranış modelini insanların tercih etmesinin bekleneceğini ifade eden Coleman, daha sonra (Coleman, 1988), aynı yaklaşımın toplumsal bir organizasyon ya da bir örgütün faydası için de uygulanabileceğini ve bu yaklaşıma sahip olma birikiminin sosyal sermayenin varlığı anlamına geleceğini vurgulamıştır. Sosyal sermaye kavramının önem kazanması ve üzerinde yapılan araştırmaların artması açısından, ünlü ekonomist Francis Fukuyama’nın kavramı öne çıkaran yazısı da önem arz etmektedir (Fukuyama, 1995). Fukuyama, bu çalışmasında küresel ekonomiyi ABD, AB, Japonya ve Çin olarak (her birinin çevre ülke ve ekonomilerini de içine katarak) dörde ayırmış ve ekonomik güçleri üzerindeki önemli etkenlerden birinin de sosyal sermaye algısı olduğunu ifade etmiştir. Fukuyama’ya göre; Çin, İtalya ve Fransa şirketleri, Alman, Japon ve ABD merkezli benzerlerine göre büyüme ve kurumsallaşma sıkıntıları yaşamaktadır ve bunun esas sebebini teknolojik gelişmede değil, daha öncesinde Coleman tarafından ortaya atılmış olan sosyal sermaye kavramında aramak gerekmektedir. Yine bu bağlamda, Fukuyama’nın dikkat çektiği ilgi çekici bir diğer husus ise; genele yayılmış algıda bireycilik ve grupçuluk üzerinden tamamen zıt kutuplar olduğu düşünülen ABD ve Japon toplumlarının gönüllü organizasyonlar kurma ve benzeri açılardan aslında önemli benzerliklere sahip olduğudur. Benzer alışkanlığa sahip her iki toplum, büyük ve kurumsal şirketlerin oluşturulması ve etkin bir şekilde çalıştırılmaları noktasında paralel şekilde başarı gösterebilmişlerdir. Coleman’ın sosyal ve rasyonel davranışları birleştirmesine benzer denebilecek şekilde; Fukuyama da büyük ve verimli organizasyonlar kurmanın gerekliliklerini iki farklı pencereden tanımlama yoluna gitmiştir. Beklenildiği üzere; ekonomistler organizasyonların sahip olunan haklar, kontratlar ve ticari bir kanun sistematiğine dayandığını öne sürmektedirler. Bu doğru olmakla beraber, yazılı olmayan etik kuralların ve normların faydası ve gerekliliği de
  • 19. 10 güven ve sosyal sermaye kavramları üzerinden ortaya konulmaktadır. Fukuyama, bunların faydasını sayısal ekonomiye de tahvil ederek işlem maliyetleri adı altında toparlanabilecek ve sosyal sermayenin yokluğunda sürekli ve büyük miktarda kanuni, idari ve mali yük çıkartacak büyük bir maliyet kalemini en aza indirgemek olarak tanımlamıştır. Bahsi geçen işlem masraflarını azaltabilecek bir kaynak olarak görülen sosyal sermaye için yapılan benzer bir diğer tanım ise ‘sosyal ilişkilerden doğan ve eylemi kolaylaştırmak için kullanılan iyiniyet’tir (Adler & Kwon, 2002). Bu noktada, sosyal sermayenin varlığı ve faydaları konusunda ilgili yazında belirli bir fikir birlikteliğinin en azından geniş bağlamda var olduğu söylenebilecektir. Bununla beraber, sosyal sermaye ile ifade edilen değeri daha net bir şekilde ortaya koymak ve ölçmek gündeme geldiğinde, farklı analiz düzeyleri ortaya çıkmaktadır. Kimi araştırmacılar sosyal sermayenin birey tarafından sahip olunan bir kaynak olduğunu ve organizasyonların ve toplumun bundan faydalanacağını öne sürmektedirler (Belliveau, et al., 1996). Bir başka görüş açısına göreyse; sosyal sermaye, bir topluluk veya toplumun sahip olabileceği ve içinde yaşayan birey ve işletmelerin faydalanabileceği bir kaynağı ifade etmektedir (Coleman, 1988). Sosyal sermaye kavramı için yazında birçok benzer tanımlama yer almakla beraber, söz konusu tanımlamalar arasında karşıtlıklar değil ama ince ayrımlar görülmektedir. Yapılan tanımları gruplar halinde sınıflandırabilecek en temel yaklaşım; sosyal sermayenin içsel, dışsal ya da hem içsel hem dışsal oluşuyla ilgilidir (Adler & Kwon, 2002). Her bir grubun da kendi içinde farklılaşan tanımlamaları olmakla birlikte temelde grup içinde birbirlerinden ayrılmamaktadırlar. İçsel sosyal sermaye tanımları, bir grup veya topluluk içinde var olan ilişkilerin “bağlayıcı” ve “birleştirici” yapısına odaklanırken, dışsal sosyal sermaye ise bir kişinin diğerleriyle geliştirdiği “köprüler kurma” tarzı ağ ilişkilerine odaklanmaktadır (Adler & Kwon, 2002). Dışsal sosyal sermaye, sosyal ve iş ağlarının geliştirmesi ve kullanmasında kullanılan bir kaynak olarak görülmekte ve kişilerin belirli bir pazar veya hiyerarşinin sosyal yapısında bulundukları konumla ilişkili olduğu değerlendirilmektedir (Burt, 1997). İçsel sosyal sermaye ise tek tek bireylerin diğerleriyle olan ilişkilerine bağlı olmayıp, gruplar veya organizasyonlar halinde ortak amaçlara yönelik beraber çalışabilme yeteneğine işaret etmektedir (Fukuyama, 1998, p. 23) ve
  • 20. 11 topluluğun ortaklaşa sahip olduğu bu değerin her bir üyeye “verili” olduğu öngörülmektedir. Bir diğer sosyal sermaye yaklaşımında ise içsel ve dışsal unsurlar bir arada ele alınmakta olup, her iki tanımlamanın birbirinden farklı ama zıt olmayıp, hatta birçok koşulda tamamlayıcı olduğu düşünüldüğünde içsel ve dışsal sosyal sermayenin bir arada ele alınmasının avantajlı tarafları olduğu görülmektedir. Ayrıca kimi koşullarda; aynı olayın farklı tarafları açısından aynı anda içsel ve dışsal sosyal sermaye tanımlarının geçerli olduğu da görülebilmektedir. Örneğin; bir çalışan ile iş arkadaşları arasındaki ilişkiler çalışanın kendisi için dışsal sosyal sermayenin ilgi alanına girerken firma açısından içsel sosyal sermaye tanımına uymaktadır (Adler & Kwon, 2002). Türkiye’de yapılan mevcut çalışmalarda genellikle içsel sosyal sermayeye odaklanılmış ve Türk toplumunun sosyal sermaye seviyesi düşük olarak tespit edilmiştir. Türkiye’deki sosyal sermaye potansiyeli hakkında yapılacak tespitin benimsenen sosyal sermaye yaklaşımına göre değişebileceğinin öngörüldüğü bir çalışma neticesinde ise; mevcut çalışma örnekleminde de yer verilen OSTİM’de yapılan bir analizde yüksek dışsal sosyal sermaye potansiyeli bulgusuna ulaşılmıştır (Özen & Aslan, 2006). Mevcut çalışmada ise; hazırlanan anket sorularında içsel ve dışsal sosyal sermaye tanımlarına girebilecek ifadelere yer verilmiş olup, ‘Veri ve Yöntem’ kısmında soruların ölçüm değişkenlerine yer verilirken, gerekli yerlerde, bu ayrım yapılmıştır. 2.2. YENİLİKÇİLİK Bilgi ve teknoloji çağı olarak anılan günümüzde teknoloji hızla ilerlemekte, insanlar ve şirketler internet başta olmak üzere birçok gelişmiş iletişim olanağına sahip olmaktadır. Bununla beraber, neredeyse her sektörde ürün ve hizmetler sürekli değişir ve gelişirken, tüketicilerin bundan haberdar olma ve erişme kabiliyetleri de baş döndürücü bir ivme kazanmış durumadır. Sürekli devinim halinde olan bu sürece ve sonucunda ortaya çıkan pazar şartlarına uyum sağlamanın ve bu şartlar altında rekabet edebilmenin işletmeler açısından temel gerekliliklerinden biri yeniliklere açık olmak olsa da, günümüzde birçok sektörde bunun yeterli olmadığı görülmektedir. İşletmelerin bizzat kendilerinin yenilikçi olması, araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunması, mevcut ürün ve hizmetlerini iyileştirmek, maliyetlerini düşürmek ya da yeni ürün ve hizmetler geliştirmek yollarına
  • 21. 12 gitmesi gerekmektedir. Teknolojinin geldiği nokta ve ilerleme hızının gitgide artmasıyla da beraber bu konunun işletme yönetim anlayışlarında ve yazınında önemi artmış, daha çok araştırmada yenilikçiliğe değinilir olmuştur. Bu noktada, konuyla ilgili temel kavramları literatürde yer bulduğu şekilde açıklamakta fayda bulunmakta olup, bunlardan biri işletmelerde yeni ürün ve üretim süreçlerinin ortaya çıkarılmasına yönelik sistemli ve yaratıcı çalışmalar olarak tanımlanan araştırma ve geliştirme (AR-GE) faaliyetleridir (Zerenler, et al., 2007). Mevcut araştırma örnekleminde bir örneği değerlendirilen teknoloji geliştirme bölgelerini de mevzuat açısından yakından ilgilendiren 5746 sayılı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkın Kanun’da ise daha geniş kapsamlı bir tanım yapılmıştır. Buna göre; AR-GE, “kültür, insan ve toplumun bilgisinden oluşan bilgi dağarcığının artırılması ve bunun yeni süreç, sistem ve uygulamalar tasarlamak üzere kullanılması için sistematik bir temelde yürütülen yaratıcı çalışmaları, çevre uyumlu ürün tasarımı veya yazılım faaliyetleri ile alanında bilimsel ve teknolojik gelişme sağlayan, bilimsel ve teknolojik bir belirsizliğe odaklanan, çıktıları özgün, deneysel, bilimsel ve teknik içerik taşıyan faaliyetleri” ifade etmektedir. Aynı kanunda yenilik içinse “sosyal ve ekonomik ihtiyaçlara cevap verebilen, mevcut pazarlara başarıyla sunulabilecek ya da yeni pazarlar yaratabilecek; yeni bir ürün, hizmet, uygulama, yöntem veya iş modeli fikri ile oluşturulan süreçler ve süreçleri neticeleri” ifadesi kullanılmıştır (Anon., 2008). Her iki kavram birbirleriyle oldukça ilişkili olmakla birlikte, burada dikkat edilmesi gereken AR-GE belirli hedeflere yönelik faaliyetlere işaret ederken, yenilik ile ortaya çıkmış, belirli bir ihtiyaca hizmet eden ve günümüz ekonomik şartlarında pazarda karşılığı bulunan ürün, süreç veya hizmetlerden bahsedilmesidir. Bir diğer deyişle, AR- GE gidilen yolu, yenilik ise varılan hedefi belirtmektedir fakat bir yandan da her AR-GE faaliyetinin sonucu yenilik olmayabileceği gibi, her yenilik için de AR-GE çalışması gerekmeyebilmektedir (Çalışkan, 2010). Bununla beraber; özellikle uluslararası kaynaklarda inovasyon kelimesine karşılık olarak hem yenileşme süreci hem sonucunda elde edilen yenilik içeren sonuç anlamları yüklenmektedir. Avrupa Birliği’ne göre en geniş kapsamıyla inovasyon, ekonomik ve sosyal çevrelerde başarılı bir şekilde yeniliğin
  • 22. 13 üretilmesi, özümsenmesi ve yayılması olup inovasyon tanımına giren en önemli alt başlıklar şu şekilde ifade edilmiştir (Avrupa Komisyonu, 1995): a. Ürünlerin, hizmetlerin ve ilgili pazarların yenilenmesi ve genişletilmesi b. Yeni üretim, tedarik ve dağıtım metotlarının geliştirilmesi c. Yönetim, iş organizasyonu, çalışma koşulları ve iş gücünün yeteneklerinde değişikliklere gidilmesi Öte yandan Türk Dil Kurumu ise inovasyonu yenileşim olarak tanımlarken, yenileşim için “Değişen koşullara uyabilmek için toplumsal, kültürel ve yönetimsel ortamlarda yeni yöntemlerin kullanılmaya başlanması, yenilik, inovasyon” ifadesini uygun görmüştür. Yenilik kavramıysa hem yeni olma durumunu hem de yenisi ile değiştirme eylemini taşıyarak, inovasyonda olduğu gibi, hem süreci hem sonucu ifade eder hale gelmektedir (Türk Dil Kurumu, 2015). Bu tanımlamaların oldukça içiçe geçmiş halde olmasının bir sebebi olarak herhangi bir ürünü yenileştirmek bir süreç iken yenileştirilenin bizzat kendisinin de süreç olabilmesi gerçeğinin yattığı öne sürülebilecektir. Zira yenilik türlerini, her birinin de alt sınıfları olmakla beraber, üçe ayırmak mümkündür (Şahin, 2009). i. Ürün ve Hizmet Yeniliği ii. Süreç Yeniliği iii. Pazarlama Yeniliği Yenilikçilik ise yenilik yapma kapasitesine ve kültürüne sahip olmak olarak tanımlanabilecek olup, işletmelerin yenilik yapmaya uygun ve yatkın yapılara sahip olması veya gerçekleştirdikleri yenilik faaliyetlerinin miktarı yenilikçiliklerine işaret eder halde kabul edilmektedir. Yeniliğin rekabet piyasalarındaki gerekliliğinden sıklıkla bahsedilmiş olmakla birlikte, yenilikçi faaliyette bulunmak için gerekli olan maliyet göz önünde bulundurulduğunda, hem zorlaştırıcı bir etken olarak hem de yenilik yaratmanın getirdiği bir olumsuzluk da ortaya çıkmaktadır. Evrimci yaklaşıma göre; teknolojik bilgi yaratmanın bir diğer olumsuz yanı ise, yaratılan yeni bilginin diğer işletmeler tarafından kullanılabilir olması, yani maliyetine katlanılan bilginin yayılmasıdır (Çalışkan, 2010).
  • 23. 14 Türkiye’deki yenilikçilik faaliyetlerinin yoğunluğu açısından bakıldığında, ilk göze çarpan değerlendirme yüksek teknoloji yoğunluklu ihracatın toplam ihracata oranının 2002’de %6,2, 2012’de ise daha da azalarak %3,7 olmasıdır. Avrupa Birliği’nde ise bu oran 2011 yılında %19,8 ile Türkiye’nin oldukça üzerindedir (T.C. Bakanlar Kurulu, 2013). Mersin’de küçük ve orta ölçekli işletmeler üzerinde yenilikçi faaliyetlerin ölçüldüğü bir çalışmada ise işletmelerin %60’dan fazlasının herhangi bir şekilde yenilikçi faaliyette bulunmadıkları bulgusu elde edilmiştir (Şahin, 2009). Mevcut çalışmada karşılaştırmalı olarak örnekleme dâhil edilen iki kümeden Hacettepe Teknokent’in kuruluş amacı, firmaları bünyesine kabul kriterleri ve üniversiteyle doğal işbirliği sonucu Türkiye ortalamasının üzerinde yenilikçilik potansiyeli olduğu öngörülürken, OSTİM Sanayi Bölgesi açısından ise aynı veya ters yönde mevzuat kaynaklı bir belirleyici bulunmamaktadır. Bununla beraber, fiziki şartlar gereği çoğunlukla imalatçı firmaların yer aldığı bölgenin yüksek teknoloji ve yenilikçilikten ziyade imalat konusunda maliyet etkin çözümler bulma yönünde yenilikçi faaliyetlerde bulunması öngörülebilir bir durumdur. 2.3. SOSYAL SERMAYENİN YENİLİKÇİLİĞE ETKİSİ Sosyal sermaye ve yenilikçilik kavramlarının her ikisi de günümüzde iş hayatında ve işletme yazınında önem kazanmış durumda ve gitgide etki alanlarını genişletir haldedir. Bununla beraber, iki kavramın birbirine olan etkileriyle ilgili çalışmalar görece az sayıdadır. Araştırma konusu olan ilişkinin anlamlı miktarda var olmasını düşündürecek yaklaşımlardan biri ağların bilgiye ulaşmadaki rolüyle ilgilidir. Kuvvetli ağlara sahip bireyler, tek başlarına veya güçsüz ağlarla ulaşabileceklerinden çok daha fazla bilgiye ulaşabilecektir. Aynı zamanda, ağ üzerinden iletilen bilgilerin kişilerin özellikleri ve ilgi alanlarına göre diğer ağ mensupları tarafından filtrelenmesi ile verimli bir odaklanmış araştırma süreci geçirilmesi ihtimali de artmaktadır (Burt, 1992, pp. 30-31).
  • 24. 15 Sosyal sermaye ve yenilikçilik arasındaki ilişkinin sorgulanmasında bir diğer önemli nokta ise bilginin yaratılmasında ilişkiler ve ağların ne derece etkili olduğuyla ilgilidir. Bilgi yönetimi konusunda ilişkisel bir yaklaşım benimsendiği halde, bilginin sosyal olarak oluşturulduğu ve bilgi yaratımının ancak bireylerin birbirleriyle paylaşım, birleştirme ve değiş-tokuş yapmalarıyla mümkün olacağı ortaya çıkacaktır (Özdemir, 2008b). Buraya kadar; bireyler ve gruplar arasındaki sosyal etkileşim ile ağların varlığının bilginin yaratılması ve yayılması için gerekli olduğu ortaya konmuş olup, söz konusu sosyal ağlar sosyal sermayenin yapısal boyutunu teşkil etmektedir. Bununla beraber, ağ içerisinde güven duygusunun gelişmesi ve normların yerleşmesi de; fırsatçılıkların azalması, işbirliklerinin artması ve daha özel ve değerli bilgilerin paylaşılma ihtimalinin artmasını beraberinde getirecektir (Özdemir, 2008b). Bilginin daha çok ve detaylı paylaşılmasına katkı sunarak yenilikçilik potansiyelini artıran bu yaklaşım ise sosyal sermayenin ilişkisel boyutundan ileri gelmektedir. Ortak köken, dil ya da geçmiş önemli yaşanmışlıklar gibi öğeler sosyal sermayenin bilişsel boyutunu oluşturmakta olup, bilgiyi paylaşmaya engel ya da teşvik edici olmalarıyla yenilikçiliğin temelinde etkileri bulunmaktadır. Aynı zamanda, birçok durumda yenilik elde etmek için izlenen AR-GE süreçleri uzun süreli, yorucu ve maddi olarak zorlayıcı ve riskli olduklarından ortak ve inanılan hedeflerin varlığı, başarı için önem arz edecektir. Bilişsel boyut kapsamında bahsedilen ortak unsurların ise hedef ortaklığının kurulma ihtimalini ve beraber mücadele etme isteğini artırıcı etkileri olacaktır. Tersi durumda, yani bireylerin kimliklerindeki farklılıklar arttıkça ise verimli iletişim kurmak, bilgi paylaşmak ve ortak hedeflere yürümek zorlaşırken, buna bağlı olarak yenilikçi kabiliyetin azalması beklenmektedir (Simon & Davies, 1996). Akademisyenler üzerinde yapılan bir çalışmada kişilerin sosyal ağ özellikleri ve güven boyutlarının akademisyenlerin ürettiği makale sayıları üzerindeki etkisi ölçülerek, sosyal sermaye ile bilgi yaratma arasındaki ilişki incelenmiştir. Buna göre; akademisyen kadrosunun mezun oldukları üniversiteler heterojenleştikçe yeni yayın çıkarma oranları artış göstermektedir (Özdemir, 2008b). Bu durum, sosyal sermayenin yapısal boyutu
  • 25. 16 kapsamında daha zengin ve çeşitli bir ağ yapısının elde edilmesiyle bilgi paylaşımının arttığı ve yenilikçi üretimlerin artışa geçtiği şeklinde yorumlanabilecektir. Teknolojinin ve insanlığın bilgi birikiminin oldukça artmış olduğu günümüzde, artık yeniliklerin ortaya çıkışının düz bir çizgi halinde ilerleyerek olmayacağı tahmin edilebilir. Bunun yerine, çok disiplinli ve çok aktörlü karmaşık akışlar daha gerçekçi görünmekte olup, özellikle geri bildirim mekanizmasının kilit bir rol oynadığı ve oynayacağı görülmektedir. Hem de bu mekanizmanın, geriye doğru çekirdek teknolojinin geliştiricilerine, yatay olarak organizasyon içi farklı birimlere ve ileriye doğru müşterilere uzanması gerekmektedir (Fischer, 2001). Bahsedilen bu iletişim ağlarının kurulabilmesi ve etkin işletilebilmesi sosyal sermayenin varlığıyla ve tanımıyla doğrudan ilintili bir noktaya işaret etmekte olup, yenilikçilik ile arasındaki ilişki konusunda da önemli bir dayanak oluşturmaktadır. Sosyal sermaye ile yenilikçilik arasındaki ilişkiyi inceleyen başka bir araştırma neticesinde ise kavramlar arasında net bir ilişki ortaya konmamakla birlikte, ilgili akademik yazının incelenmesiyle sosyal sermayenin yenilikçi bir iş ortamı için gerekli olduğu kanısı ortaya konmuştur. Çalışmanın devamında Burdur ilindeki işletmeler üzerinde yapılan değerlendirmede ise işletmelerin kendi içlerinde ve dış çevrelerinde iş birliklerine yatkın olmadıkları, bununla beraber bölgede bir yenilik sisteminin de var olduğunun söylenemeyeceği sonuçlarına varılmıştır (Çalışkan, 2010). Bir diğer deyişle, sosyal sermayenin ve yenilikçilik kabiliyetinin aynı anda düşük olduğu bir bulgu elde edilmiştir. Bir başka çalışmada ise sosyal sermaye ile radikal yenilik girişimleri beraber değerlendirmeye alınırken, mevcut çalışmada olduğuna benzer şekilde, literatürde sosyal sermaye hakkında yeterince veri bulunamamasıyla beraber, vaka çalışması yoluna gidilmiş ve Türkiye havacılık sektörünün önde gelen imalatçı firmalarından biri özelinde çalışma yürütülmüştür. Araştırma neticesinde, işletme içerisinde sosyal ağların bilgi yaratım ve paylaşım mekanizmasının temelini teşkil ettiği ve havacılık gibi yüksek ve öncü teknoloji kullanılarak rekabet edilmesi gereken bir alanda bahsi geçen bu işletme içi
  • 26. 17 sosyal sermayenin yenilik faaliyetleri için oldukça önemli bir kaynak olarak kullanıldığı tespit edilmiştir (Özdemir & Demirci, 2012). Kütahya’daki hastane çalışanlarının her üç sosyal sermaye boyutuna dair seviyelerine bağlı olarak gösterdikleri yenilikçi davranış ve işletmenin yenilikçi ikliminin incelendiği çalışmada da mevcut çalışma konusuna ışık tutacak önemli veriler elde edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; sosyal sermayenin yapısal ve bilişsel boyutlarının yenilikçi davranış ve yenilikçi iklim üzerinde anlamlı etkisi bulunmazken, ilişkisel sosyal sermaye boyutu ise hem yenilikçi davranış hem yenilikçi iklim parametrelerini anlamlı miktarda artırıcı etki göstermiştir (Turgut & Begenirbaş, 2013). Mevcut çalışmada da ilişkisel sosyal sermayenin temelinde yer alan güven unsuruna olabildiğince önem atfedilerek benzer bir ilişkinin ortaya çıkıp çıkmayacağı sorgulanmıştır. Literatürde görece az sayıda kaynak olmakla beraber, sosyal sermaye ile yenilikçilik arasında pozitif etkili bir ilişki olduğu kanısının hâkim olduğu söylenebilir. Bununla beraber, değerlendirmelerin özellikle sosyal sermaye boyutlarına bağlı olduğu öncelikle görülmektedir. Benzer şekilde, iki temel kavram arasındaki ilişkinin; yenilikçi faaliyetlerin niteliği ve niceliği, işletmenin ticari başarısının yenilikçiliğe bağlılığı ya da işletmede yenilikçi faaliyetlere ayrılan kaynak miktarına da bağlı olması beklenmektedir. 2.3.1. İşletme Kümelerinin Sosyal Sermayeye ve Yenilikçiliğe Etkisi Sosyal sermaye ile yenilikçilik arasında yukarıda belirtilen ilişki, içinde bulunulan işletme kümesinin özelliklerine bağlı olarak değişecektir. Kümeler, kuruluş amaçları, yasal dayanakları, çalışma yöntemleri, endüstriyel içerikleri ve çalışan profilleri açısından farklılıklar göstermektedir. Bazı, kümeler kuruluşları gereği yenilikçiliğe odaklanmış bazı kümeler verimli üretime odaklanmış olabilirler. Örneğin, Hacettepe Teknokent yenilikçiliğe odaklanmışken, OSTİM, daha ziyade üretim odaklı bir işletme kümesidir. Teknokent’te temel amaç teknolojik bilginin ticarileştirilmesi iken, OSTİM daha ziyade belirli ürünlerin verimli bir biçimde küçük işletmeler aracılığıyla üretilmesi amacıyla tasarlanmıştır. Buna ek olarak, yasal düzenlemeler ve yönetim yapısı açısından da farklılıklar göstermektedir.
  • 27. 18 Hacettepe Teknokent’in kuruluş amacı şu şekilde ifade edilmiştir: "ülke sanayinin uluslararası piyasalarda rekabet edebilir duruma gelmesi ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulabilmesi için teknolojik bilgi üretmek, üründe ve üretim yöntemlerinde yenilik geliştirmek, ürün kalitesini veya standardını yükseltmek, verimliliği artırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, teknolojik bilgiyi ticarileştirmek, teknoloji yoğun üretim ve girişimciliği desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu sağlamak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunun kararları da dikkate alınarak teknoloji yoğun alanlarda yatırım olanakları yaratmak, araştırmacı ve vasıflı kişilere iş imkânı yaratmak, teknoloji transferine yardımcı olmak ve yüksek/ileri teknoloji sağlayacak yabancı sermayenin ülkeye girişini hızlandıracak teknolojik alt yapıyı sağlamak (Hacettepe Teknokent A.Ş., 2015)". OSTİM’in kuruluş amacı ise “tüm altyapı ihtiyaçlarını tamamlamış, üstün niteliklerde, düşük maliyetlerle imalât yapabilen, rekabet gücü gelişmiş, ortak hareket becerisi edinmiş, üniversite sanayi işbirliğinden kurumsal olarak yararlanabilme bilgi ve becerisine erişmiş, üretim teknolojilerinde dünyayı izleyebilen daha rekabetçi bir sanayi bölgesi olmak” tır (OSTİM Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü, 2015). Kuruluş amaçlarına bakıldığında; Hacettepe Teknokent’in bilgi teknolojilerine ve dolayısıyla yenilikçiliğe odaklanmış olduğu görülürken, OSTİM’in üreticilere altyapı başta olmak üzere gerekli fiziki imkânları sağlamak hedefinde olduğu görülmektedir. Bununla beraber, her iki amaç tanımında da dolaylı olarak sosyal sermayeye vurgu yapan betimlemeler bulunmaktadır: Hacettepe Teknokent, teknoloji transferi tanımıyla üniversite sanayi işbirliğine vurgu yaparken, OSTİM ise aynı şekilde üniversite sanayi işbirliğinden yararlanmanın yanı sıra ortak hareket becerisi edinmeyi de hedefleri arasına koyarak daha açıkça işbirliklerine değinmiştir. Yasal dayanaklar açısından da OSTİM atölye ve benzeri alanları üretmek ve altyapılarıyla beraber hazır etmek amaçlı bir kooperatif olarak kurulmuştur ve bünyesindeki işletmelerle ilgili önemli kriterler uygulamamaktadır. Hacettepe Teknokent ise 4691 Sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu başta olmak üzere daha sıkı bir yasal sınırlandırma altındadır. Öyle ki; Hacettepe Teknokent içerisinde ofis edinmek ve faaliyet
  • 28. 19 göstermek isteyen firmaların AR-GE faaliyeti yürüttüklerini veya yakın zamanda yapacakları faaliyetlerin AR-GE niteliğine sahip olduğunu Hacettepe Üniversitesi akademik personellerinin denetim ve sorgusunda ispat zorunlulukları bulunmaktadır. Buna karşılık, bölge firmalarına AR-GE faaliyetleri üzerinden muhtelif destek ve teşvikler sağlanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında; Hacettepe Teknokent bölgesi işletmelerinin, mevzuat gereği oldukça yüksek bir yenilikçilik algısına sahip olmaları beklenmekteyken, OSTİM’de yasal açıdan yenilikçiliği teşvik edici veya caydırıcı bir durum bulunmamaktadır. Hacettepe Teknokent’te görece sınırlandırılmış bir çalışma yöntemi bulunmakta olup, firmaların düzenli olarak Teknokent yönetimine AR-GE projeleri, firma mali yapısı ve hatta personelin Teknokent bünyesinde AR-GE faaliyetinde bulunduğu saatler de dâhil olmak üzere birçok resmi bildirimde bulunması gerekmektedir. Bu vesileyle, Teknokent bünyesinde yapısal olarak birbirine benzer mühendislik firmaları çoğunluğu oluşturur hale gelmektedir. OSTİM’de ise satın alınan veya kiralanan fiziki mekânlarda işletmeler gerekli yasal izinleri aldıkları takdirde, serbest piyasa şartları uyarınca her türlü faaliyette bulunabilmektedirler. OSTİM’de bulunmanın özellikle imalatçılar açısından sanayi tipi elektrik, doğalgaz gibi altyapı kaynaklarına erişme yöntemi olarak büyük bir anlamı bulunmaktadır. Endüstriyel içerik olarak da iki bölgenin temel farklılığı, Hacettepe Teknokent’te ofislerde ve masa başlarında çalışılırken OSTİM’de her türlü fiziki imkânın olmasıyla tezgâhlı üretimlerin ve montajların önemli yer kaplamasıdır. Bunun sonucunda endüstriyel içerikler değişmekte, her iki bölge aynı sektörlere hizmet etse de; Hacettepe Teknokent firmaları daha çok bilgi odaklı veri paketleri ve hizmetler satarken, OSTİM firmaları imalat ve montaj alt yüklenicilikleri gerçekleştirmektedir. Bu durumun yenilikçilik açısından yine Hacettepe Teknokent’te OSTİM’e göre daha yüksek bir seviye görülmesi yönünde etkisi olacağı düşünülmektedir. Çalışan profilleri açısından her iki kümenin farklı belirleyici dinamikleri bulunmaktadır. Hacettepe Teknokent firmaları kamusal kaynaklı AR-GE destek ve teşviklerinden faydalanmak için, birçok koşulda, en az lisans mezunu teknik personelleri istihdam etmek
  • 29. 20 durumundadır. OSTİM’de ise imalat işleri yoğunluklu olduğundan görece daha düşük maliyetli mavi yakalı personeller yüksek yoğunlukla istihdam edilmektedirler. Günümüzde yenilikçi faaliyetlerin ancak yüksek eğitimli iş gücüyle gerçekleştirilebileceği göz önünde bulundurulduğunda, çalışan profilleri açısından da OSTİM’deki yenilikçilik seviyesinin daha düşük olması beklenmektedir. Sonuç olarak, Teknokent’te artan sosyal sermaye yenilikçiliği olumlu yönde etkilerken, OSTİM’de sosyal sermaye ile yenilikçilik arasında böylesi bir ilişki gözlenmeyebilir. Ayrıca, OSTİM sosyal sermaye ve yenilikçilik düzeyleri açısından Teknokent’ten anlamlı bir biçimde geride olabilecektir. Çalışmanın temel kuramsal çerçevesi sosyal sermaye ve yenilikçiliğin belirli boyutlarını iki farklı iş kümesi üzerinde sorgulamak ve aralarındaki muhtemel ilişkilerle ilgili önerilerde bulunmak üzerine kurulmuştur. Bununla beraber, çalışma öncesinde her iki kavramın alt unsurlarının hangilerinin birbirleriyle etkileşim içinde bulunacağı konusunda bir önermede bulunulmamıştır.
  • 30. 21 Şekil 2.1: Temel kuramsal çerçeve Kümelenme Türü Yenilik odaklı Üretim odaklı Sosyal Sermaye Yapısal Boyut İlişkisel Boyut •Kamuya Duyulan Güven Bilişsel Boyut Toplam İşbirliği Kültürü İşletmenin Yenilikçilik Seviyesi Yenilikçiliğe Ayrılan Kaynak Miktarı Yenilikçiliğin İşletmenin Ticari Hayatındaki Önemi İşletmede Gerçekleştirilen Yeniliklerin Niteliği (Teknoloji Yüksekliği ve Kapsam Genişliği) İşletmede Gerçekleştirilen Yeniliklerin Miktarı
  • 31. 22 3. VERİ VE YÖNTEM Bu çalışmanın temel araştırma alanı sosyal sermaye ve yenilikçilik değişkenleri arasındaki ilişkileri iki farklı küme için incelemektir. Çalışmada, kurumsal açılardan farklı iki işletme kümesinde işletme profilleri incelenmekte ve profiller arasındaki farklılıklar, sosyal sermaye ve yenilikçilik ilişkisi açısından incelenmektedir. Bu amaçla çalışmada nitel karşılaştırmalı örnek analizi yöntemi kullanılmaktadır. Çalışmanın temel veri toplama yöntemi olarak anketlerden faydalanılmıştır. Hacettepe Teknokent ve OSTİM Sanayi Bölgesi’nde gerçekleştirilen anket uygulaması neticesinde elde edilen veriler mevcut çalışmaya temel teşkil etmişlerdir. Anket kapsamında; demografik bilgiler ve eğitim düzeyi, yenilikçilik ve sosyal sermaye boyutlarını ölçmeyi ve nitelendirmeyi hedefleyen sorulara yer verilmiştir. Araştırma kapsamında sosyal sermaye ve yenilikçilik arasındaki ilişki açıklanırken, cinsiyet, yaş, eğitim, çalışma süresi gibi özelliklerin sonuçlara etkisi olabileceği düşüncesiyle anket katılımcılarından bu bilgiler de toplanmıştır. Yine bu kapsamda, Hacettepe Üniversitesi öğrenci ve mezunlarının Hacettepe Teknokent’te çalışma eğilimleri ile Teknokent yönetimi ve firmalarına genelden farklı bir güven duyması olasılıkları da değerlendirilmiştir. Bu bağlamda katılımcılarından toplanan ek bilgiler şunlardır: i. Yöneticinin cinsiyeti ii. Yöneticinin yaşı iii. Yöneticinin eğitim durumu iv. Yöneticinin Hacettepe’de veya Ankara’da eğitim görüp görmediği (Yalnızca Hacettepe katılımcıları için) v. Yöneticinin mevcut işyerinde çalışma süresi vi. Yöneticinin kümede çalışma süresi
  • 32. 23 vii. Yöneticinin firmada pozisyonu viii. Yöneticinin firmadaki önemli kararlarda etkisi ix. Firmanın büyüklüğü Bahsedilen özelliklerle ilgili veriler ve bunların araştırma sonuçlarına olası etkileriyle ilgili değerlendirmelere örneklem özellikleri kısmında detaylı olarak yer verilmiştir. 3.1. ANKET SORULARININ OLUŞTURULMASI Soru tipi olarak; liste, kategori, sıralama, nicelik, (Likert) ölçekli ve ucu açık sorular tercih edilmiş olup, gerekli yerlerde ‘Birden çok seçenek işaretlenebilir.’ ve benzeri açıklayıcı yönlendirmeler katılımcıların rahatlıkla görebileceği şekilde konumlandırılmıştır. Katılımlı biçimde yürütülen anketlerde ise söz konusu açıklamalar anketör tarafından sözlü olarak yapılmış ve katılımcıdan anladığına dair onay istenmiştir. Her iki bölge için esasında aynı anket uygulanmakla beraber, OSTİM Sanayi Bölgesi anketindeki 45 soruya karşılık Hacettepe Teknokent anketinde 47 soru bulunmaktadır. Farklılığın sebebi Hacettepe Teknokent anketine eklenen ‘Bugüne kadar Hacettepe Üniversitesi’nde eğitim gördünüz mü?’ ve ‘Bugüne kadar Ankara’daki herhangi bir üniversitede eğitim gördünüz mü?’ sorularıdır. Ek olarak, örneğin kişi ve kurumlara duyulan güvenin ölçeklendirilmesinin istendiği bir soru seçeneklerinde; bir ankette ‘Hacettepe Teknokent Yönetimi’ seçenekler arasında yer almaktayken, diğerinde ‘OSTİM Yönetimi’ bir seçenek olarak katılımcının karşısına çıkmaktadır. İki anket arasında iki soru farkı bulunmakla beraber, bunlar haricindeki soruların sıraları da aynıdır. Aşağıda anket sorularıyla ilgili verilen detaylı bilgilerde soru numaraları olarak ‘Ek 1: Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nde Uygulanan Anket’ soru numaraları kullanılmıştır. Demografik bilgiler ve eğitim düzeyi kısmındaki sorular, sosyal sermaye ve yenilikçilik arasındaki ilişkinin bu kavramlar haricinde ve demografik özellikler başta olmak üzere çeşitli kişi veya firma özelliklerinden etkileniyor olup olmadığını gözlemlemek üzere
  • 33. 24 hazırlanmış olup, soruların birçoğu tamamen bağımsız konularda hazırlanmış anketlerde de yer bulan genel sorulardır. Yenilikçilikle ilgili soruların yer aldığı bölümdeki sorularla ilgili açıklamalara aşağıda yer verilmiştir: i. 11-15 arasındaki sorular bir yönde mutlak olarak yenilikçilik seviyesinin arttığı sorulardır. Çalışma kapsamında hazırlanan bu sorularla, farklı açılardan yaklaşarak, işletmelerin yenilikçilik faaliyetleri için kendi büyüklüklerine oranla ne kadar insan, zaman ve para kaynağı ayırdıkları tespit edilmiştir. ii. 16-21 arasındaki sorularda, Burdur ilindeki işletmeler üzerinde uygulanan benzer konulu bir anket çalışmasından (Çalışkan, 2010) faydalanılmış, sorular tam olarak aynı içerikte olmamakla beraber, sorgulama anlam ve içeriği paralel hal almıştır. Yine bu sorularda da yenilikçilik seviyesi incelenirken, bu noktadan başlayarak yenilikçi faaliyetlerin sadece varlığı değil, şirketin ticari hayatında anlamlı bir yere sahip olması da sorgulanmıştır. Örnek olarak, Hacettepe Teknokent’te mevzuat gereği personelinin tamamına yakını AR-GE personeli olarak kayıtlı olan ve düzenli olarak AR-GE destekleri alan firmalar olabileceği gibi, OSTİM’de ise yenilik kavramı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’nde olduğu gibi net hatlarla işaretlenmediğinden, her katılımcının yenilik algısının farklı olması ihtimal dâhilindedir. Bu sebeplerle, yenilikçilik seviyesi muhtelif alt başlıklar üzerinden sorgulanmış durumdadır. iii. 22-26 arasındaki sorular mevcut çalışma kapsamında geliştirilmiş olup, ankete katılan işletmelerin ticari faaliyetlerinin çalışma konusuyla ilgili tarafları hakkında bilgi alabilmek amacıyla hazırlanmış sorulardır. Yenilikçiliğe paralel olarak ürün özelliklerinin daha çok tercih sebebi olacağı öngörülürken, fiyatlandırmanın ise tam tersi şekilde konumlanacağı çalışma öncesinde tahmin edilmiştir. 25 ve 26. sorularda ise özellikle bir olumsuz bir olumlu ifade ile katılımcıların herhangi bir ek düşünceleri varsa bunu paylaşmaları hedeflenmiştir. Öte yandan, bu bölümde yer alan 23 ve 24. sorularda ilişkisel sosyal sermaye de, aynı zamanda, sorgulanmaktadır.
  • 34. 25 Sosyal sermaye ve boyutlarıyla ilgili soruların yer aldığı bölümdeki sorularla ilgili açıklamalara aşağıda yer verilmiştir: iv. 27-39 arasındaki sorular, belirli bir soru bütününün parçalarını oluşturmakta olup, bu soru bütününün bir benzerine kültürel değerlerde farklılaşma ile sosyal sermayenin arasındaki etkileşimin incelendiği bir çalışmada (Paşamehmetoğlu, 2010) rastlanmıştır. Firmaların uzun süreli ticari ilişkileri üzerinden; ilişkinin mevcut ağlara dayanıp dayanmadığı ile yapısal sosyal sermaye, diğer firmalara duyulan güven miktarı ile ilişkisel sosyal sermaye ve küme ortaklığının işbirliğine yol açıp açmadığı sorgusu ile bilişsel sosyal sermaye seviyeleri incelenmiştir. v. 40-55 numaralı sorular muhtelif kişi ve kurumlara duyulan güven miktarlarını incelemekte olup, soru yapısının temeli ve güven duyulup duyulmadığı merak edilenler listesinin bir kısmı Paşamehmetoğlu’nun (2010) çalışmasından alınmıştır. Burada kamu kurumlarına duyulan güven de sorulmakta olup, bunun işletmeler ve bireyler arası güvenden farklı bir anlamı olduğu da düşünülmektedir. Zira devletin ve kurumlarının sistemsel adaleti sağlayarak veya zayıf düşürerek bütün bir toplumun güven seviyesine müdahale edebilme potansiyeli oldukça yüksektir. Türk toplumunun sosyal sermayesinin zayıf olmasının bir sebebi olarak da devletin sistem güveni yaratmadaki başarısızlığını görmek mümkündür (Özen & Aslan, 2006). vi. 56, 58-64 numaralı sorularda işbirliği kavramı üzerinde durulmuş olup, OSTİM gibi bir iş kümesi bünyesindeki firmalar arasındaki işbirliği, daha önce sosyal sermaye ölçümü amacıyla Paşamehmetoğlu’nun (2010) çalışmasında da sorgulanmıştır. Burada; işbirliklerinin belirli gruplar içinde ve arasında yeterli ölçüde var olup olmadığı, işletmenin başarısı üzerindeki etkisi ve katılımcıların işbirliklerini olumlu görüp görmedikleri sorgulanmakta olup, bu şekilde genel sosyal sermaye seviyesine işaret ettiği düşünülen toplam işbirliği kültürü tespit edilmeye çalışılmıştır. vii. 57 numaralı ve dürüst davranma koşullarını irdeleyen sorunun bir benzerine Çalışkan’ın (2010) çalışmasında rastlanmış ve mevcut çalışmada sosyal sermayenin ilişkisel boyutunu tespit etmek amacıyla yer verilmiştir.
  • 35. 26 3.2. ANKETİN UYGULANMASI Anketlerin doldurulması üç farklı yöntemle gerçekleştirilmiştir: i. Ücretsiz bir internet uygulaması olan Google Docs üzerinde hazırlanan anketler açıklamalarıyla beraber potansiyel katılımcılara gönderilmiş olup, katılımcılar bağlantıya eriştiklerinde seçenekleri işaretleyebilecekleri ve ucu açık sorulara metin girişi yapabilecekleri bir arayüzle karşılaşmaktadırlar. Daha sonra, sonuçlar toplu halde aynı sistemden indirilebilmektedir. ii. Anketlerin, internet ortamındaki aynı görüntüde olacak şekilde, çıktısı alınmış ve katılımcılara kâğıt üzerinde sunulmuştur. Katılımcılar, anketleri kendi kendilerine doldurmuşlardır. iii. Yine çıktısı alınan anketler, yüz yüze katılımcılara uygulanmıştır. Yüz yüze görüşme esnasında anketör çalışmanın amacını ve yöntemini açıklamış ve gerekli yönergeleri sözlü olarak aktararak soruları katılımcıya iletmiştir. Bu yöntemde; internet ve yazılı anket uygulamasından farklı bir açıklama ve yönlendirme yapılmamasına özen gösterilmiş, elde edilen sonuçların her üç yöntemde karşılaştırılabilir olmasının sağlanması hedeflenmiştir. Ancak, anket doldurulduktan sonra katılımcılarla konu hakkında görüşme yoluna gidilerek ek düşünceleri ve yorumları anlaşılmaya çalışılmıştır. Katılımcıların sözel olarak ifade ettiği ek görüşleri, görüşme esnasında anketör tarafından not alınmış ve anket sonuçlarının değerlendirilmesi sırasında çalışmaya katkı sunacak şekilde değerlendirilmiştir. Katılımcıların ifadeleri, ilgili başlıklar altında ek bilgi olarak ve yüz yüze görüşmelerden alınan izlenim olduğu belirtilerek, çalışma metninde yer bulmuş, fakat frekans ve dağılım değerlerine dâhil edilmemiştir. 3.3. ÖRNEKLEM ÖZELLİKLERİ Örnekleme yöntemi olarak basit tesadüfi örnekleme yoluna gidilmiştir. Zira araştırma çerçevesi ve buna bağlı anket sorularının kurgulanmasında Teknoloji Geliştirme Bölgesi veya Sanayi Bölgesi anakütlelerini ifade edilebilir alt tabakalara ayıracak bir yaklaşım izlenmemiştir. Bu durumda homojen kümelerden oluştuğu öngörülen anakütlelerin
  • 36. 27 kümeleme örneklemesi ile parçalara ayrılması ve bir kısmının elenmesi de, zaten sınırlı olan toplam birim sayısının iyice azalması ve dolayısıyla sonuçların güvenilirliğinin düşmesi ihtimallerini beraberinde getireceğinden, kümeleme örneklemesi yöntemleri de tercih edilmemiştir. Katılımcılara ulaşılması konusunda Hacettepe Teknokent ve OSTİM yönetimlerinden destek alınırken, ek olarak az sayıda firmayla birebir iletişime geçilerek yüz yüze görüşmeler ayarlanmaya çalışılmıştır. Hacettepe Teknokent yönetimi, anketin uygulandığı 2015 Eylül ayında bünyelerinde yer alan aktif firmalar e-posta listesinin tamamını teşkil eden 154 adet firmaya elektronik posta vasıtasıyla ulaşmış olup, bunlardan 16 tanesinden cevap alınmıştır ve 3 adet de Hacettepe Teknokent bünyesinde yüz yüze görüşme yapılarak toplamda 19 katılımcıdan veri toplanmıştır. OSTİM Sanayi Bölgesi Yönetimi ise firmalara toplu elektronik posta gönderimi yapmamakla birlikte, internet siteleri üzerinden bölge firmalarının paylaşıma açık elektronik posta adreslerinin paylaşıldığını bildirmişlerdir. Çevrimiçi anketin hazırlanmış olduğu Google Docs üzerinden yapılan elektronik gönderim neticesinde; 367 firmaya gönderilen postalardan 112 tanesi elektronik posta adresinin deaktif hale getirilmiş olması ve benzeri teknik sebeplerle iletilemezken, iletilen 255 postanın ulaşması sonucunda 23 katılımcı anketi doldurmuştur. Ek olarak OSTİM bölgesinde 4 firma yöneticisiyle yapılan yüz yüze görüşmelerle beraber toplam 27 kişilik bir veri ortaya çıkmıştır. Örnek gruplarının görece az sayıda işletmeden oluşması, çalışmamızın en önemli sınırlılıklarından biridir. Tüm çabalarımıza rağmen katılımcı işletme sayısı artırılamamıştır. Bu nedenle, veriler üzerinde istatistiksel analiz yapmak mümkün olmamıştır. Veriler, frekans dağılımları kullanılarak değerlendirilmiştir. Anket, genel olarak Hacettepe Teknokent veya OSTİM Sanayi Bölgesi’nde çalışan tüm çalışanlara açık olmakla beraber, esas hedef kitlesi alt düzey yöneticiler ve üstüdür. Gerek elektronik posta gönderimleri, gerek anket açıklaması ve yüz yüze görüşmelerde bu durum açıklanmış ve alt düzey yönetici ve üzeri pozisyonlardaki çalışanların katılımı rica ve teşvik edilmiştir. Ankete katılım gösteren örneklem özellikleri Tablo 3.1’de sunulmuştur.
  • 37. 28 Tablo 3.1: Örneklem özellikleri Hacettepe Teknokent OSTİM f % f % Demografik Bilgiler ve Eğitim Düzeyi 1) Cinsiyetiniz a) Kadın 5 26,3 5 18,5 b) Erkek 14 73,7 22 81,5 2) Yaşınız a) 24 veya altı 0 0,0 2 7,4 b) 25 – 34 17 89,5 12 44,4 c) 35 – 44 1 5,3 7 25,9 d) 45 – 54 1 5,3 4 14,8 e) 55 veya üzeri 0 0,0 2 7,4 3) Eğitim Durumunuz a) İlköğretim 0 0,0 3 11,1 b) Lise 0 0,0 4 14,8 c) Lisans Öğrencisi 0 0,0 0 0,0 d) Lisans Mezunu 6 31,6 13 48,1 e) Yüksek Lisans Öğrencisi 8 42,1 5 18,5 f) Yüksek Lisans Mezunu 2 10,5 4 14,8 g) Doktora Öğrencisi 3 15,8 3 11,1 h) Doktora Mezunu 1 5,3 1 3,7 4) Bugüne kadar Hacettepe Üniversitesi’nde eğitim gördünüz mü? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Hâlihazırda, lisans derecesinde eğitim görüyorum. 0 0,0 Bu soru bu gruba sorulmadı. b) Lisans derecesinden mezun oldum. 6 31,6 c) Hâlihazırda, yüksek lisans derecesinde eğitim görüyorum. 3 15,8 d) Yüksek Lisans derecesinden mezun oldum. 1 5,3 e) Hâlihazırda, doktora derecesinde eğitim görüyorum. 0 0,0 f) Doktora derecesinden mezun oldum. 0 0,0 g) Hayır. 12 63,2 5) Bugüne kadar Ankara’daki herhangi bir üniversitede eğitim gördünüz mü? a) Lisans derecesinden mezun oldum. 11 57,9 Bu soru bu gruba sorulmadı. b) Yüksek Lisans derecesinden mezun oldum. 5 26,3 c) Doktora derecesinden mezun oldum. 1 5,3 d) Hâlihazırda, lisans derecesinde eğitim görüyorum. 0 0,0 e) Hâlihazırda, yüksek lisans derecesinde eğitim görüyorum. 10 52,6 f) Hâlihazırda, doktora derecesinde eğitim görüyorum. 2 10,5 g) Hayır. 1 5,3 6) Şu anki işyerinizde kaç yıldır çalışmaktasınız? a) 1’den az 4 21,1 5 18,5 b) 1 – 3 6 31,6 5 18,5 c) 4 – 6 5 26,3 5 18,5 d) 7 – 10 2 10,5 3 11,1 e) 11 – 20 0 0,0 4 14,8 f) 21 veya üzeri 2 10,5 5 18,5 7) Hacettepe Teknokent / OSTİM bünyesinde kaç yıldır çalışmaktasınız?
  • 38. 29 a) 1’den az 8 42,1 4 14,8 b) 1 – 3 9 47,4 2 7,4 c) 4 – 6 1 5,3 5 18,5 d) 7 – 10 1 5,3 7 25,9 e) 11 – 20 0 0,0 9 33,3 8) İşyerinizdeki pozisyonunuz nedir? a) Firma Sahibi / Ortağı – Yönetici 7 36,8 16 59,3 b) Ücretli Yönetici – Satın Alma Sorumlusu 0 0,0 1 3,7 c) Ücretli Yönetici – Pazarlama Sorumlusu 2 10,5 3 11,1 d) Ücretli Yönetici – İdari Sorumlu 0 0,0 3 11,1 e) Ücretli Yönetici – Teknik Sorumlu 8 42,1 4 14,8 f) Diğer ........................................ 2 10,5 0 0 9) İşyerinizdeki önemli kararlarda ne derece etkilisiniz? a) Etkili değilim. 1 5,3 0 0,0 b) Az etkiliyim. 1 5,3 4 14,8 c) Orta düzeyde etkiliyim. 7 36,8 7 25,9 d) Çok etkiliyim. 7 36,8 7 25,9 e) Tek başıma karar verebiliyorum. 3 15,8 9 33,3 10) İşyerinizde kaç kişi çalışmaktadır? a) 1 – 3 4 21,1 3 11,1 b) 4 – 6 3 15,8 2 7,4 c) 7 – 10 2 10,5 4 14,8 d) 11 – 20 0 0,0 4 14,8 e) 21 – 30 1 5,3 3 11,1 f) 31 – 50 2 10,5 6 22,2 g) 51 veya üzeri 7 36,8 5 18,5 Katılımcıların demografik bilgileri ve eğitim düzeyleri öncelikle sorgulanmış ve değerlendirilmiştir: Cinsiyet boyutu açısından her iki bölgede de erkek katılımcı sayısı çok daha fazla çıkmış olup, buradan firma yönetimlerinde erkek hâkimiyeti olduğu yorumu yapılabilecektir. Ülkemizde beklenen bir durum olmakla beraber, kadın girişimciliği ve kadınların iş gücüne katılımı açılarından konunun Türkiye için ciddiyetini koruduğu halen görülmektedir. Teknokent firmalarında Sanayi Bölgesi’ne göre kadın oranı artsa da gelişmiş ülkelere nazaran yeterli seviyede değildir. Yaş dağılımı açısından her iki grupta da 24 – 35 aralığı en yoğun katılımcının bulunduğu aralık olmuştur. Katılımcı profilinin işletmelerinde söz sahibi olduğu düşünüldüğünde, gençlerin ticaret hayatındaki yeri açısından bunun olumlu bir olgu olduğu sonucuna varılabilir. Öte yandan, OSTİM’de firma yetkililerinin yaş ortalaması Hacettepe Teknokent’e göre daha yüksektir. Güncel teknolojiye bağlı yenilikçi firmaların Teknokentlerde daha yoğun olmasının, genç girişimcilerin ve genç yöneticilerin
  • 39. 30 buralarda kendilerine daha geniş alan bulmalarını beraberinde getirmiş olduğu düşünülebilir. Eğitim durumu açısından da; beklenebilecek bir dağılım ortaya çıkmış ve Teknokent katılımcılarının ortalama eğitim durumu Sanayi Bölgesi’nin üzerinde olmuştur. Dikkat çekici bir husus ise Teknokent bünyesinde, beklenildiği üzere, ilköğretim ve lise mezunu hiçbir yönetici bulunmazken, OSTİM’deki firma yetkililerinin %25’ini bu kesim oluşturuyor olmasıdır. Hacettepe Teknokent bünyesindeki firma yetkililerinin tamamına yakını (%95) eğitiminin bir kısmını Ankara’da tamamlamışken, %63’lük bir kısmı Hacettepe Üniversitesi’nde herhangi bir seviyede eğitim görmemiştir. Bu değerlere bakıldığında; Teknokent firmalarındaki çalışanların çoğunlukla yaşadıkları ve/veya eğitim gördükleri şehirde işe girdikleri görülürken, üniversite kurum aidiyetinin çok yüksek hissedilmediği düşünülebilir. Bununla beraber, ancak Hacettepe Üniversitesi mezunları arasında yapılacak bir araştırmayla bu kanıya kesin olarak varmak mümkün olacaktır. Katılımcıların mevcut işyerlerindeki çalışma süreleri, OSTİM firmalarında herhangi bir zaman aralığında yoğunlaşma göstermezken, Hacettepe Teknokent bünyesinde ise mevcut işyerlerinde çalışma sürelerinin göreli olarak daha kısa olduğu ortaya çıkmıştır. Yine Hacettepe Teknokent bölgesinde çalışma sürelerinin daha da az olduğu göz önünde bulundurulduğunda; çıkan bu sonucun temelinde Teknokent’in 2000’li yıllarda kısımlar halinde faaliyete geçmeye başlamış olduğu ve 2015 içerisinde dahi büyük miktarda yeni ofis alanının açılmış olduğu gerçeğinin yattığı düşünülebilir. OSTİM’de çalışanların ise Sanayi Bölgesi’nde çalışma sürelerinin genel olarak mevcut şirketlerinde çalışma sürelerinden fazla olduğu görülmüştür. Bunun en olası sebebi, personelin iş değişikliklerinde Bölge’deki diğer işletmeleri tercih ediyor oluşu olarak düşünülebilir. Bu sonuçların mevcut çalışma açısından başka bir önemi ise şöyle görülebilir: Hacettepe Teknokent katılımcılarının yalnızca %10,6’sı Teknokent’te 4 sene veya üzerinde çalışmaktayken, OSTİM katılımcıları açısından bu oran %77,7 olmuştur. Anketin bölgelerle ilgili değerlendirmeleri içeren diğer soruları OSTİM’de Hacettepe’ye göre çok daha uzun yıllar yaşanan bölge deneyimine dayanmış olacaktır. Gelecek çalışmalarda,
  • 40. 31 daha uzun süreler Teknokent bölgesinde çalışmış katılımcıların dâhil olacağı bir örneklem elde etmek adına, ODTÜ Teknokent gibi eski firmaları daha çok olan bölgeler tercih edilebilir. Katılımcıların işyerlerindeki pozisyonları açısından anketin uygulanması esnasında belirli bir seçicilik uygulanmış ve mümkün olduğunca, alt düzey ve üzerindeki yöneticilere yönelinmiştir. İşyeri pozisyonları ve önemli kararlardaki etki derecesi dağılımları gözlemlendiğinde, bu açıdan anket örnekleminin başarılı olduğu söylenebilir. OSTİM’de %59,3 firma sahibi / ortağı – yöneticisi iken geri kalan katılımcıların tamamı ise ücretli yöneticilerden oluşmuştur. Hacettepe’de aynı oran %36,8’e düşerken, %42,1 gibi yüksek bir oranda ücretli yönetici – teknik sorumlu katılımcı olmuştur. Bunun sebebi olarak da Teknokent firmalarında ücretli teknik yönetici istihdamının oldukça yaygın ve bilgi odaklı firmalarda beklenilen bir durum olması öne sürülebilecektir. Bununla beraber, her iki bölgede de anket katılımcıları işyerlerindeki önemli kararlarda etkili olduklarını belirtirken, orta ve daha üst düzeylerde karar alma mekanizmasında etkili olduğunu söyleyenler, Hacettepe’de %89,4, OSTİM’de ise %85,1’dir. Bu durum, anket bünyesinde yer alan ve işletme çevresindeki firmalarla ilişkiler üzerinden sorgulamalar yapan soruların anlamlılığı açısından olumlu bir belirti olarak değerlendirilmiştir. Mevcut çalışmanın alanına girmemekle beraber, dikkat çekici bir nokta ise OSTİM’deki katılımcıların tam olarak üçte birinin işletmelerinde tek başına karar verebildikleridir. Bu durumu, anket sonucuna göre çalışan sayısı 10 ve altında olan işletmelerin oranıyla neredeyse aynı olmasıyla açıklamak ilk bakışta anlamlı gözükürken Teknokent bünyesinde çalışan sayısı 10 ve altında olan işletme oranı %47,4’e kadar çıkmış fakat tek başına karar verebildiğini söyleyen katılımcı oranı yalnızca %15,8’de kalmıştır. Yani aynı yaklaşım Teknokent’te hiçbir şekilde açıklayıcı olmamaktadır. Sanayi bölgesindeki örgüt yapılarının işletme sahibine daha çok bağlı ve keskin hiyerarşik bir yapısı olması bu duruma sebep olarak tahmin edilebilir. İşletme çalışan sayıları açısından; OSTİM’de herhangi bir aralıkta odaklanma olmamışken, Hacettepe’de çalışan sayılarının en düşük ve en yüksek sayılara doğru biriktiği görülmüştür. Bunun Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’ndeki vergi ve benzeri
  • 41. 32 teşviklerin firmalar için mali faydalarının sayısallaştırılmasıyla beraber bir açıklaması olabileceği düşünülebilir. Öte yandan, Teknokent ofisleri Hacettepe Teknokent A.Ş. tarafından boyutlandırılarak inşa edildikten sonra bir daha değişmemekte ve birim alanda çalışabilecek araştırmacı konusunda kanuni sınırlamalar bulunmaktadır. Ankette çıkan sonucu belirleyen en önemli etkenin, ofislerin büyüklük dağılımları olması olasılık dâhilindedir. Teknokent yönetiminden bu konuda detaylı bilgi alınamamıştır.
  • 42. 33 4. BULGULAR Bu bölümde Hacettepe Teknokent ve OSTİM Sanayi Bölgesi kapsamında çalışan yöneticilerin anket sonuçlarına verdikleri cevaplar tablolar halinde sunulmuş ve elde edilen bulgular iki örneklem bölgesi arasında karşılaştırma yapılmasına da izin verecek şekilde derlenmiş ve değerlendirilmiştir. 4.1. YENİLİKÇİLİK Yeni ürün ve/veya hizmet geliştirmek üzerine çalışanların toplam firma çalışanı sayısına oranı anket kapsamında katılımcılara sorulmuştur. Tablo 4.1’de görüldüğü üzere; Hacettepe Teknokent’te bu oranın sıfır olduğu firma katılımcısı kaydedilmemişken, OSTİM’de %22,2 oranında işletme yöneticisi yeni ürün ve/veya hizmet geliştirmek üzerine çalışan hiçbir personeli bulunmadığını belirtmişlerdir. Çalışanların tamamına yakını yenilik amaçlı faaliyetlerde bulunan şirketler açısından ise tam tersi bir durum görülerek hiçbir OSTİM katılımcısı işletmesini bu noktada tanımlamamış, Teknokent bünyesinde ise bu oran %57,9’a ulaşmıştır. Personel çalışma alanları açısından bakıldığında Teknokent’te yenilikçiliğe ayrılan işgücünün anlamlı miktarda yüksek, OSTİM şirketlerinde ise tam tersi şekilde düşük olduğu görülmüştür. Anketin devamında yenilikçilikle ilgili olarak katılımcılara çeşitli önermeler sunularak bunlara ne ölçüde katıldıkları sorulmuştur. Her bir önermenin işletme için geçerliliği arttıkça, işletmenin yenilikçilik boyutunun daha yüksek olduğu öngörülmekte olup, katılımcılar şirket yöneticileri ve karar mekanizmalarının önemli parçaları olduklarından verilen cevapların şirket açısından temsil edici olduğu kabul edilmektedir. Buna göre; her dört önerme için oranlar değişmekle beraber ve yalnızca bu önermelerin içeriği kapsamında, Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nde faaliyet gösteren firmaların yenilikçilik algılarının OSTİM Sanayi Bölgesi’ndeki firmalara göre anlamlı miktarda yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmıştır.
  • 43. 34 Tablo 4.1 Yenilikçiliğe verilen önem ve ayrılan kaynak miktarları Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 11) İşyerinizdeki çalışanların yüzde kaçı yeni ürün ve/veya hizmet geliştirmek üzerine çalışmaktadır? a) 0 0 0,0 6 22,2 b) % 1 – % 25 2 10,5 14 51,9 c) % 26 – % 50 2 10,5 4 14,8 d) % 51 – % 75 4 21,1 3 11,1 e) % 76 - % 100 11 57,9 0 0,0 12 - 15 numaralı sorulardaki ifadelere ne ölçüde katıldığınızı belirtiniz. 12) Firmamız, işlerin yürütülmesinde sürekli olarak yeni yöntem arayışındadır. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 3 11,1 b) Katılmıyorum. 0 0,0 4 14,8 c) Kararsızım. 3 15,8 8 29,6 d) Katılıyorum. 10 52,6 8 29,6 e) Kesinlikle katılıyorum. 6 31,6 4 14,8 13) Firmamızda yeni ürün ve hizmet geliştirmeye çok önem verilir. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 2 7,4 b) Katılmıyorum. 0 0,0 10 37,0 c) Kararsızım. 1 5,3 4 14,8 d) Katılıyorum. 3 15,8 5 18,5 e) Kesinlikle katılıyorum. 15 78,9 6 22,2 14) Firmamızda yeni ürün ve hizmet geliştirebilmek için yeterli miktarda kaynak ayrılır. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 6 22,2 b) Katılmıyorum. 1 5,3 8 29,6 c) Kararsızım. 0 0,0 5 18,5 d) Katılıyorum. 11 57,9 5 18,5 e) Kesinlikle katılıyorum. 7 36,8 3 11,1 15) Firmamızda yenilik odaklı fikirlere olumlu bakılır ve fikir sahibi personeller takdir edilir. a) Kesinlikle katılmıyorum. 0 0,0 1 3,7 b) Katılmıyorum. 0 0,0 4 14,8 c) Kararsızım. 1 5,3 6 22,2 d) Katılıyorum. 6 31,6 8 29,6 e) Kesinlikle katılıyorum. 12 63,2 8 29,6 İşletmelerde gerçekleştirilen yeniliklerin ve yenilikçi faaliyetlerin nitelikleri de değerlendirmeye alınmış olup, Tablo 4.2’de yer verilen sonuçlarda görüldüğü üzere; her iki grup arasında yine anlamlı farklılıklar gözlemlenmiştir: Hacettepe Teknokent bünyesindeki katılımcılar arasında son beş yıl içerisinde herhangi bir yenilik faaliyeti gerçekleştirmeyen firma bulunmazken, yeni ürün geliştirmek başta olmak üzere her türde yenilik çalışmalarının yüksek oranda yürütüldüğü görülmektedir. Teknokent yerleşkesinde fiziki olarak üretim imkânları bulunmayan ve ancak küçük bir kısmının Sanayi Bölgelerinde atölyeleri bulunan bu firmaların en düşük oranda ilgilendikleri yenilik türü yeni üretim yöntemleri geliştirilmesi konusunda olmuştur.
  • 44. 35 Teknokent firmalarının son beş yıl içerisinde gerçekleştirdikleri yeniliklerin kapsamı sorgulandığında ise çalışmaların tamamına yakınının ulusal bazda yenilikçi yöne sahip olduğu görülürken yarıya yakınının ise Türkiye içinde belirli bölge veya sektörlere hitap ettiği katılımcılar tarafından belirtilmiştir. OSTİM Sanayi Bölgesi’ndeki işletmelerin son beş yıl içerisinde gerçekleştirdikleri yenilik türleri arasında mevcut ürün veya hizmetlerin iyileştirilmesi en ön sırayı almış olup, bu yenilik türü açısından iki bölgede birbirine çok yakın oranlar çıkmıştır. Bu durumun, beş sene gibi uzun bir sürede varlığını devam ettirebilen ticari işletmelerin birçok koşuldan bağımsız olarak ürün veya hizmetlerinde iyileştirme yapmasıyla ilgili olması ihtimal dâhilindedir. Yeni kavram ve ürün geliştirilmesi açısından ise OSTİM’de oranlar Hacettepe’ye oranla oldukça düşüktür. Aynı katılımcılar Sanayi Bölgesi’ndeki işletmelerinde yenilikçi faaliyetlere ayrılan işgücünün de düşük olduğunu belirttiklerinden zaten görece düşük olan yenilikçiliğe ayrılan toplam işgücü miktarından yine görece düşük oranda yeni ürün veya hizmet geliştirme oranı bulunduğunda OSTİM’deki toplam yenilikçilik miktarı Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’ndeki şirketlere göre anlamlı miktarda düşük netice verecektir. Sanayi Bölgesi firmalarının gerçekleştirdikleri yeniliklerin kapsamları ise en çok (%48,1) firma içi yenilikler olarak kaydedilmiş olup, hâlihazırda sunulan ürün ve hizmetlerin zaman içinde yenilenmesiyle ilintili olduğu tahmin edilmektedir. Tablo 4.2 Gerçekleştirilen yeniliklerin türleri ve kapsamları Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 16) İşletmeniz son 5 yıl içinde hangi türde yenilikler gerçekleştirmiştir? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Yeni kavram geliştirilmesi 6 31,6 1 3,7 b) Yeni ürün geliştirilmesi 18 94,7 10 37,0 c) Yeni üretim yöntemi geliştirilmesi 3 15,8 6 22,2 d) Mevcut ürün veya hizmetlerin iyileştirilmesi 11 57,9 16 59,3 e) Herhangi bir yenilik gerçekleştirilmemiştir. 0 0,0 4 14,8 17) İşletmenizde son 5 yıl içinde gerçekleştirilen yenilikler hangi kapsamdadır? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Dünya genelinde yeniliklerdir. 5 26,3 4 14,8 b) Türkiye genelinde yeniliklerdir. 17 89,5 7 25,9
  • 45. 36 c) Türkiye içinde bölgesel veya sektörel bazda yeniliklerdir. 8 42,1 6 22,2 d) Firma içinde yeniliklerdir. 5 26,3 13 48,1 e) Herhangi bir yenilik gerçekleştirilmemiştir. 0 0,0 3 11,1 İşletmelerin yenilikçilik uygulamaları ile ticari faaliyetleri ve başarı algıları arasındaki ilişki de anket kapsamında sorgulanmış ve Tablo 4.3’te yer verilen sonuçlara ulaşılmıştır: Teknokent bölgesindeki firmaların tamamında, son beş yıl içinde yapılan yeniliklerin anlamlı etkisi olduğu düşünülmekte olup, önemli kısmı (%78,9) şirket imajının olumlu etkilendiğini, % 36,8’lik dilimler ise mevcut pazar paylarının arttığını veya daha önce yer almadıkları bir pazara giriş yaptıklarını belirtmişlerdir. Yine bu bölgede yapılan yeniliklerin sadece %10,5’inin maliyet azaltıcı etkiye sahip olduğu söylenirken, aynı katılımcılar ‘fiyatlandırma’nın firmalarının müşteriler tarafından tercih edilmesinde ancak beşinci en önemli etken olduğunu belirtmişlerdir. Teknokent firmaları, en önemli tercih edilme sebepleri olarak ise ‘ürünün ve/veya hizmetin temel özellikleri’ ile ‘personelin ürünler ve/veya hizmetler konusundaki yetkinliği’ni görmüşlerdir. OSTİM firmaları açısından ise en önemli tercih edilme sebebi ‘fiyatlandırma’ olurken, ikinci önemli sebep olarak belirtilen ‘ürünün ve/veya hizmetin temel özellikleri’nden %13 (0,89/7) gibi anlamlı bir miktarda yüksek önem atfedilmiştir. Aynı katılımcıların %33,3’ü işletmelerinin son beş yıl içinde yaptığı yeniliklerin maliyet azaltıcı etkisinin bulunduğunu da ifade ederek bu açıdan da Teknokent firmalarına göre farklı bir tablo ortaya konulmuştur. Bölgeler arasında; yenilikçi kadroların sayısı, eğitim seviyesi, yeniliğe ayrılan kaynak ve verilen önem farklı olsa da, yapılan farklı nitelik ve nicelikteki yenilikçi faaliyetlerin yaklaşık %40’lık dilimlerinin yeni pazarlara girmek ve pazar payı artırmak amaçlı olduğu iki bölge için de ortaya çıkmıştır. Yenilikçiliğin yatırım ve teşvik ayağında konumlandırılabilecek AR-GE destekleri açısından da Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’ndeki firmalar oldukça aktif bir profil sergilemiş olup, katılımcıların %84,2’si TÜBİTAK, %78,9’u KOSGEB desteklerinden işletmelerinin faydalandığını belirtmişlerdir. Herhangi bir destek veya teşvik almayan ve bu açıdan AR-GE yatırımlarından uzak kaldığı düşünülebilecek firmaların oranı ise sadece %5,3 ile sınırlı kalmıştır. OSTİM Sanayi Bölgesi’nde ise katılımcıların üçte biri herhangi bir destek veya teşvik alınmadığını belirtirken yine diğer
  • 46. 37 üçte birlik kısımlardan biri TÜBİTAK, diğeri KOSGEB desteklerini almış olduklarını belirtmiştir. Fikri ve sınai haklar ise yapılan yenilikçi faaliyetlerin ticari getiri ihtimallerinin varlığında anlam kazanmaktayken, bu hakların elde edilmesinde sarf edilmesi gereken işgücü ve maddi kaynakların aksi durumda kullanılması akılcı olmayacaktır. Bir diğer deyişle; fikri ve sınai hak başvurularının yapılmasından, işletmenin yenilikçi faaliyetlerinin çıktılarından ticari getiriler beklediği anlamını çıkarmak anlamlı olacaktır. Son beş sene içerisinde işletmesinde herhangi bir fikri ve sınai hak başvurusu yapılmadığını belirten katılımcıların oranı Hacettepe’de %42,1, OSTİM’de %70,4 düzeyindedir. Ek olarak, OSTİM’de başvuran firma başına yaklaşık 1 adet patent, faydalı model veya endüstriyel tasarım düşmekteyken, bu sayı Hacettepe’de 1,5’a kadar çıkmaktadır. Yeni teknoloji, ürün ve benzerlerinin tanıtıldığı fuarlar, günümüzde birçok sektörün işleyişi açısından kritik önem arz etmektedir. Fuarlar, sektöre yeni giren oyuncuların kendini göstermesinin yanı sıra, mevcut işletmelerin yenilikçi ürünlerini sergilemesi ve yine bunları takip eden diğer alıcı ve üreticilerin bilgi toplaması ve hatta kimi zaman anlaşmalar yapması açısından, oldukça önemli yenilikçilik atmosferleri oluşturmaktadırlar. Anket katılımcılarına işletmelerinin son beş sene içerisindeki fuar katılım durumları da sorulmuş olup, herhangi bir fuara katılmayanların oranı Hacettepe’de %15,8, OSTİM’de ise %37’dir. Hacettepe’de yaklaşık %5’lik bir kesim yalnızca ulusal fuarlara ziyaretçi olarak giderken geriye kalan ve yaklaşık %80’i oluşturan grup, ulusal ve/veya uluslararası fuarlara stant açarak katılım göstermişlerdir. OSTİM’de ise herhangi bir fuarda stant açanların oranı ancak %22’yi bulmuştur. Tablo 4.3 Yenilikçiliğin ticari faaliyetler açısından önemi Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 18) İşletmenizde son 5 yıl içinde yapılan yenilik(ler) firmanızı nasıl etkiledi? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Anlamlı bir etkisi olmadı. 0 0,0 4 14,8 b) Olumlu imaj yarattı veya mevcut imajımızı olumlu yönde etkiledi. 15 78,9 10 37,0 c) Maliyetlerimiz azaldı. 2 10,5 9 33,3 d) Mevcut Pazar payımız arttı. 7 36,8 12 44,4
  • 47. 38 e) Daha önce yer almadığımız bir pazara girmemizi sağladı. 7 36,8 10 37,0 f) Daha önce var olmayan bir pazarı yaratmamızı sağladı. 0 0,0 3 11,1 g) Diğer ........................................ 0 0,0 0 0,0 19) İşletmenizde son 5 yıl içinde hangi fikri ve sınai haklar konusunda başvuru(lar) yapıldı? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Patent 3 15,8 2 7,4 b) Faydalı Model 9 47,4 5 18,5 c) Endüstriyel Tasarım 4 21,1 1 3,7 d) Başvuru yapılmadı. 8 42,1 19 70,4 20) İşletmeniz son 5 yıl içinde AR-GE faaliyetleri için hangi kurum(lar)dan destek ve/veya teşvik almıştır? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) TÜBİTAK 16 84,2 8 29,6 b) T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 7 36,8 3 11,1 c) Diğer Bakanlıklar 2 10,5 2 7,4 d) KOSGEB 15 78,9 9 33,3 e) TTGV 0 0,0 0 0,0 f) Avrupa Birliği 2 10,5 2 7,4 g) Kalkınma Ajansı 1 5,3 0 0,0 h) Destek veya teşvik alınmadı. 1 5,3 9 33,3 i) Diğer ........................................ 1 5,3 0 0,0 21) İşletmeniz son 5 yıl içinde ulusal ve/veya uluslararası fuarlara katılım gösterdi mi? (Birden çok seçenek işaretlenebilir.) a) Firmamız ulusal fuarlarda stant açtı. 10 52,6 6 22,2 b) Firmamız ulusal fuarlara ziyaretçi olarak katıldı. 11 57,9 14 51,9 c) Firmamız uluslararası fuarlarda stant açtı. 1 5,3 1 3,7 d) Firmamız uluslararası fuarlara ziyaretçi olarak katıldı. 10 52,6 5 18,5 e) Firmamız herhangi bir fuara katılmadı. 3 15,8 10 37 22) Müşterilerinizin firmanızı tercih etmelerindeki etkenleri önem sırasına göre sıralayınız. (1: En Önemli Etken, … , 7: En Önemsiz Etken) a) Ürünün ve/veya Hizmetin Temel Özellikleri Ortalama: 1,53 Ortalama: 3,26 b) Destek Hizmetleri (Teslimat, Kurulum, Bakım vb.) Ortalama: 3,79 Ortalama: 3,48 c) Personel Tutum ve Davranışları Ortalama: 4,05 Ortalama: 4,33 d) Personelin Ürünler ve/veya Hizmetler Konusundaki Yetkinliği Ortalama: 2,37 Ortalama: 4,04 e) Fiyatlandırma Ortalama: 4,74 Ortalama: 2,37 f) Şirket, Ürün, Hizmet veya Marka İmajı Ortalama: 4,89 Ortalama: 5,26 g) Kanal Yapısı (Dağıtım vb.) Ortalama: 6,63 Ortalama: 5,26 Şirketlerin ticari başarılarında doğal olarak oldukça büyük rol oynayan şirket yöneticilerinin başarılı olmak için hangi özelliklere sahip olmaları gerektiği de anket kapsamında katılımcılara yöneltilen sorulardan biri olmuştur. Tablo 4.4 kapsamında yer
  • 48. 39 verilen sonuçlara göre; Hacettepe Teknoloji Geliştirme Bölgesi’ndeki katılımcılar, en büyük önemi sırasıyla ‘yönetim alanında bilgi ve tecrübe sahibi olma’ ile ‘işletmenin faaliyet konusunu iyi bilmeye’ verirken, en önemsiz etkenler olarak ‘acımasızlık’ ve ‘yalan söyleyebilmeyi’ işaret etmişlerdir. Aynı soruda, OSTİM Sanayi Bölgesi’ndeki katılımcılar, en büyük önemi sırasıyla ‘müşterileri birebir tanıma ve iyi ilişkiler kurma’ ile ‘işletmenin faaliyet konusunu iyi bilmeye’ verirken, en önemsiz etkenler olarak ‘yalan söyleyebilme’ ve ‘karizma’ özelliklerini belirtmişlerdir. Bu soruya verilen cevaplar arasında dikkat çekici diğer noktalar ise; dürüstlük ile yönetim bilgi ve tecrübesinin Hacettepe’de oldukça önemli, OSTİM’de ise göreli olarak anlamlı miktarda önemsiz görülmesidir. Diğer taraftan, OSTİM’de yöneticilerin müşterilerini birebir tanımasına büyük önem adanırken, Hacettepe’deki katılımcılar bunu anlamlı görmemişlerdir. Anket katılımcılarına iş hayatında hissettikleri duygular seçenekli olarak sorulduğunda; güvensizlik halini yansıtmakta olan ‘İş çevremi düşününce kendimi entrikalarla dolu bir pembe dizi içerisinde gibi hissediyorum.’ seçeneğini OSTİM’deki her dört katılımcıdan biri işaretlemiştir. Aynı duyguya sahip olduğunu belirtenler, Teknokent’te yalnızca her on kişiden biri olarak kendini göstermiştir. Tüm katılımcılar yerine yalnızca bahsi geçen duygu haline sahip olduğunu belirten katılımcılar arasında bir alt inceleme yapıldığında; ‘Sürekli işimi daha iyi yapmak ve kendimi geliştirmek stresi yaşıyorum.’ seçeneğine de onay verenlerin OSTİM’de %28, Hacettepe’de ise %50 oranında olduğu görülmüştür. Tablo 4.4 Yönetici özellikleri ve iş hayatı duygusal algısı Hacettepe Teknokent OSTİM Frekans Yüzde (%) Frekans Yüzde (%) 23) Bir şirket yöneticisinin başarılı olması için sahip olması gereken özellikleri önem sırasına göre sıralayınız. (1: En Önemli Etken, … , 8: En Önemsiz Etken) a) Acımasızlık Ortalama: 6,47 Ortalama: 5,14 b) Dürüstlük Ortalama: 3,95 Ortalama: 5,11 c) İşletmenin Faaliyet Konusunu İyi Bilme Ortalama: 2,68 Ortalama: 3,12 d) İş Bitiricilik Ortalama: 3,53 Ortalama: 3,50 e) Karizma Ortalama: 5,00 Ortalama: 5,22 f) Müşterileri Birebir Tanıma ve İyi İlişki Kurma Ortalama: 4,11 Ortalama: 2,88