Shtegtim ne histori I - Nijazi Ramadani RRJEDHA 2020 PDF(word)

NIJAZI RAMADANI | SHTEGTIM NË HISTORI – I -
NIJAZI RAMADANI
Shtegtim në histori I
Gjilani - rezistenca kombëtare
juglindore të Kosovës 1941-51
RRJEDHA
Gjilan, 2020
BOTUES
SHB “RRJEDHA”
7

Biblioteka
Arbëri
Redaktor:
Fehmi Ajvazi
Recensent:
Ma. Ramadan Asllani,
Albanalog (post mortum)
Ma. Avni Maliqi, Master i historisë
Lektor:
Ilmi Musliu
Ballina
Përgatitja kompjuterike:
Rrjedha@desingn
Përmbajtja
1. Hyrja …………………………………….............................................. 11
2. Pushtimi i Mbretrisë shqiptare dhe vendosja e pretoktoriatit italian
3. mbi shqipërinë etnike ................................................................................ 18
4. LDB – Hapësira shqiptare (Tokat e Liruara)............................................ 19
5. Kufijt marrëveshjes së Vjenës ( 21-22 prill 1941) .................................. 20
6. Shtrirja e admintratës shqiptare kombëtare në juglindje të Kosovës ....... 21
Vullnetarë shqiptarë (1942) në Tokat e Liruara Nënprotektoratin
8

italian Gjerman ( 1941- 1944) .... .................................................................27
II. Tokat e Liruara Shqiptare nënprotekt. Zona Italian/
Zonat jo të liruara gjerman –bullgare............................................29
7. Administrata civile dhe ushtarake në pretektoratin italian .......................31
8. Gjykatësit e Gjilanit- A. Remi …………………………………………...33
9. Kolonel Fuad Dibra (1886 – 1944) ......................................................... 34
10. LNÇ-ja Kosovës në rrethinën e Gjilanit deri më 1943-45......... 35
III. Krahu Lidhja e Dytë e Prizrenit – Rezistenca e armatosur për mbrojtjen
e tokave të liruara në LDB . .........................................................................42
11. Aradhja e parë shqiptare partizane e Kosovës …………………………………… 43
12. Rezistenca në juglindje të Kosovës 1942/45............................................ 44
13. Sulimi i parë i armatosur në Llojanit.................................................. ...
III. Rezistenca e armatosur për mbrojtjen e tokave të liruara në LDB.... .... ...
Krahu Lidhja e Dytë e Prizrenit…………………………………………… 49
14. Mbrojtja e Kosovës Lindore 1941-51 ………..............................................50
1) Beteja e Kikës (Velegllavës) ................................................................ 55
IV. LUFTIMET NE DITEN E BAJRAMIT (18-19.9.1944- Lufta e Preshevës )
15. Beteja e Rekës së Raincës .......................................................................... 55
16. Beteja e Preshevës ...................................................................................... 56
17. Beteja e Preshevës me rrethinë .................................................................. 58
18. Beteja e Karadakut Lindor ......................................................................... 69
19. Lufta heroike për mbrojtjen e kufijve etnikë .......................................... 61
20. Rezistenca armatosur në verilindje ............... ................................. .. 72
21. Beteja e Karadakut ................................................................................ 74
22. Terrorizmi serbo-bullgar lindor ............................................................ 76
23. Fronti i juglindore ............................................................................. 77
1) Betejesë te Udha e Hekurit ( Frëngut) ................................................ 78
2) Gjilani me rrethinë vater e rezistencës ................................................ 79
3) Luftimet në Luginë dhe fushëgropën e Mateqit............................ . 82
4) Rezistenca e armatosur e Karadakut…………….……………… . 84
5) Masakra e Gjilanit- (projekt I V.Popoviqit) ………………………. 85
6) Gjilani në rezistencë në lindje të Kosovës ..................................... .... 93
7) Luftimet për të rimarr Gjilanit me 23 dhjetorit 1944........................... 99
24.MASAKRAT NE FSHATRAT E PRESHEVES (pjesa I)............. … 100
 24.1.1 Fshati Bugarinë …--..-...........................… .. 109
 Muhaxhieret (Kokaj) Ranatoc ….......... ………… 104
 24.1.3 Fshati Bukoc ………………………………. 104
9

 24.1.4 Shushaja e poshtme ……………………….. 95
 24.1.5 Fshati Bilincë, Lagja Kukaj ………………. 95
 24.1.6 Fshati Peçenë ……………………………… 96
 24.1.7 Fshati Gruhali …………………………… 96
 24.1.8 Fshati Buhiç ………………………………. 06
 24.1.9 Fshati Norçe …………………………….. 97
 24.1.10 Fshati Ilincë ……………………………… 97
 24.1.11 Fshati Maxhere …………………………… 97
 24.12. Kokaj ……………………………………… 98
 Mbrojtja kombëtare Lindore …………………………………. 99
 14. Masakrat në fshatrat e Karadakut të Kosovës Lindore............... 110
 15. Lista e të vrarëve ekzekutuarëve në dhjetor 1944 ……………… 111
 17. Shkrim me pompozitet negativ për masakrën ………………….. 111
24. Mbrojtjen e Tokave të Liruara Shqiptare në Kosovën Juglindore Karadaku
lindor dhe fushëgropa e Luginës ................... ........................ 112
25. Masakra e Gjilanit .....................................................................................116
1) Lista kur gjatë Luftës së Dytë Botërore1
, të Gjilanit të vrarë ..............117
VII. Mbrojtjen e Tokave të Liruara Shqiptare verilindore –
Karadakut fushëgropa dhe Luginës ........................................................ 118
26. Lufta heroike për mbrojtjen e kufijve etnikë…………………………… 120
27. Kuvendi i III-të Balli Kombëtar - organizimi i rezistencës …………… 115
28. Lidhja për aleanca të reja me skenare të vjetra ....................... 117
29. Gjon Sereqi- Kryetar i NDSH-së, kuvendi i Blinajës .............................. 118
30. Nacionalistët shqiptarë dhe forcave vullnetare të gjatë LDB ……………119
31. Lidhja për aleanca të reja me skenare të vjetra ........................................ 120
32. Rezistenca e armatosur me grupin i fundit ................................... 126
33. Në luftë kundër pushtuesëve të rinj serbo-bullgar ……………………… 127
a. Hasan Alia ............................................................................. 128
b. Mustafë Kokaj........................................................................ 129
VIII. Grupi i fundit i armatosur në Kosovë gjatë-pas LDB-së 1944............. 130
1. Përballja e mësuesit Mustafë Koka me UDB-në (Rrëfimi)..............
V. Personalitete të Kohës: Mulla Idriz Gjilani:
1.1.Mulla Idriz Gjilani, udhëheqësi krahut lindor ........................... 154
1.2. Biografia....................................................................................... 155
2. Esat Ymer Berisha ................................................................................... 156
2.1. Shkollimi...................................................................................... 157
2.2. Veprimtaria politike atdhetare..................................................... 158
1
10

3. Halim Orana........................................................................................... 159
4. Mark Gashi ................................................................................................ 160
3.1. Kronoogjia jetësore …………………………………………… 161
 4. Haki Efendi Sermaxhaj ................................................................... 162
 4.1. Veprimtari atdhetare .................................................................... 163
5. Ibrahim Kelmendi ……………………………………………………… 163
5.1. Biografia
 5.2. Veprimtaria
 5.3. Shkollimi emigracioni
6.. Liman Asllan Stanec ............................................................................... 171
6.1. Pionieri i gazetarisë shqiptare kosovare
6.2. Akt gjykimi: Pjesë nga vendimi i gjyqit Gjilan
        6.3. NË EMËR TË POPULLIT |
6.4. Shpallet fajtor: 6.5. Dënon
        6.7. Arsyetim
        6.8.Burimi i të dhënave
7. Hetë Koka................................................................... ............. 174
 7.1. Familja Rashiti – Koka .................................................................
 7.2. Burgosjet dhe likudimet e familjes Rashiti ......................
 7.3.BURGIMI ME VDEKJE
 5.4.VEPRIMTARIA ATDHETARE..................................................
 7.1. Familja Idris R.koka ......................................................................
 7.4. Mustafë H. Kokaj .......................................................................... 173
8. Daut Xh.kokaj.............................................................................................. 182
9. Abdullah Krashnica– Presheva (1917-1945).………..…………………. 183
 8.1. Jeta
9. Xheladin Beqiri (Karadaku) ....................................................................... 190
10. Kadri Halimi ..............................................................................................193
11.1. Veprimtaria patriotike ..........................................................
11. Ramiz Cernica, jeta dhe veprimtaria patriotike (1903-1979)2
................... 195
11.1. Jeta familja
12. Hazir H. KOKAJ...........................................................................................
 12.1. Jeta familja Koka ................................................................. 198
12. Sulë Hotla …………………………………………………. ….. ……... 220 13.
Gjon Sereqi-. …………………………………………………………. 224
14. Rifat Berisha - Veprimtari atdhetare
2
11

15. Shaip Mustafa Presheva ..........................................................................
16. Hasan Alia - Remniku .......................................................................... 224
 Veprimtaria 1. Biografia
17.2 Veprimtaria politike..........................................................................
14.3. Veprimtaria patriotike .....................................................................
18. Sylë Zarbica ..................................................................................................
14. Sherif Maliqi – Malisheva ...................................................... 249
IX.Të rënët martiret dhe viktimat të Gjilanit me rrethinë 1944-51.. 300
Udhërrëfyesit e rezistencës në rrethinën e Gjilanit –
në juglindje të etnisë
12

LDB – (Tokat e Liruara) (Map of Albania during WWII)
Hyrja
Shtegtim në histori I
Gjilani rezistenca kombëtare në juglindje të Kosovës 1941-51
13

Po e përcjell me një shkrim shoqërues librin sepse më është imponuar nga zhvi-llimi i
situates momentale ta bëj një vështrim të tillë, jo veç se përshkrimi i ngja-rjeve që po
evulojnë, si rezistenca e armatorsur frontale ndaj veprimeve makab-ër të pushtuesit të
serbo-bullgar ( mbi 8000 të vrarë e të masakruar në vatrat e tyre shekullore, pjesës
juglindore të Luginës dhe Anamoravës prej të cilëve dhj-etra pleq, gra dhe fëmijë), të
cilët vazhdon edhe në përmasa më të mëdha . Aq e-dhe kjo sa për ta tërhequr simetrinë
ndaj veprimeve në të kaluarën, të cilat edhe pse sipërfaqësisht janë trajtuar këtu
(“Gjilani - Kosova juglindore 1941-51”) si vazhdimësi e rrugës së gjatë por të sigurt,
për lirine, pavarësinë e Kosovës për-ball një pushtimi të egë egër kolonial serb. Kjo që
po ndodh së fundi në Kos-ovë, e ka tërhequr vëmendjen e faktorit ndërkombëtar për të
vën në veprim mek-anizmat përkatëse, si fronti antifashist (ad hoc),Konferenca e Jaltës
dhe e The-ranit, qershor 1945, (Britania e Madhe, Franca, Rusia, SHBA,..), por jo edhe
të mjaftueshëm në parandalimin e asaj, tragjedie përmasat e së cilës janë të njohura ,jo
vetëm këtu sa edhe shtrirja në hapësirën ballkanike. Zoti dhashti që Shqi-përia mbet
shtet, por mjerisht në bllokun lindor, por edhe më keq u bë për ship-rtërat e atyre që
duan larinë e pjesës lindore të Kosovës .
Në hyrje është sjellur “Notesi Historik” , ku ofrohet një letërnjoftim për Kos-ovën dhe
Shqiptarët , prej e deri në ditët e sotme.
Në pjesën “Shtegtim në histori – I – (1941-51)” është pasqyruar e drejta për
vetëvendosje si nga ndarja e coptimi i trojeve shqiptare si pre e Luftë Dytë Botë-rore,
pushtimi gjerman-italian dhe bullgar i evropiane dhe ballkanike. Më tej në “Shtegtimi
në histori –I- ” janë vënë në dukje me gojën e tyre , të gjitha mi-zoritë përmes shtypit
të kohës dhe drejtuesve të saj lufte , si dhe dënimi i për veprimet të tilla .
Në “Shtegtimet… ” janë memoriet gjatë LDB më në kontekst me Kosovën pje-sën e
saj verilindor deri më sot, si dhe janë “prezantuar “ LDB-të e Shqipëri-së dhe luftë
parizane antifashiste të Bllokut europerendimor dhe lindor para dhe pas LDB, rreshtimi
dhe rirreshtimi i Shqiptarëve të Kosovës dhe pjesa jug-lindor në contest me ngjarjet e
kohës, personalitetet dhe çështja nacionale ( si e drejtë e ligjëhme për çlirim me të
drejtë të vetëvendosjes dhe bashkim kombët-ar). Ky publikim, falë syrit të mprehtë të
një autori e një vërojtues profesionisti që përditë ka në dorë një monografi a vepër tjetër,
sikur kjo formë shkrimi ka përvijuar me trendet aktuale të një kronikani të kohës, të cilat
janë përcjellur brezë pas brezi, duke u fokusuar në dy shekujt e fundit 1842-2012, që
botohet në 108 vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë dhe 12 vjetorin e shtetit të Kosovës,
sikur edhe të lëvizjeve pozitive në visetë tjera të Kosovëslindore dhe të Maqe-donisë, ku
jetojnë shqiptarët dhe familjarët e tyre.
“Monografia.. "Shtegtim në histori" (Kokajt 1842-2012)” është përplot histori e që
duhet edhe të jetë, por, është e populluar me ngjarje historike, shpesh herë të shtrira
gjithëandej etnisë, të cilat janë paraqiteshin edhe me mënyra tjera si p.sh: foto, pjesë
foljore, artikujve të dokumentuara referenciale dhe enciklopedike të njerëzve që i kanë
ecur e provuar ngjarjet dhe janë pjesëmarrës të tyre, forma vizuale në Cd-rom apo formë
digjitale të cilat e kanë pasuruar me biblografinë e botimeve etj. Monografia
14

dokumentare publicistike: "Shtegtim në histori" (1941 - 1951)” , kjo liber publicistik
historike, ku si lëndë hyn në grupin e posaçëm të veprave që kanë përshkrim të posaçëm
bibliografik, të bibliotekave / bibliografët internacional si ISBD(M) dhe do të thotë:
(Standardi Ndërkombëtar i Përshkrimit Bibliografik për botimin e librit "Shtegtim në
histori" - I - (1941-1951 ) pra, libri është vepër serioze publike e botueshme e cila
eksplicivisht dhe gjithanshëm trajton problemin e kokajve dhe kohës edhe hapësirës në
të cilat jetuan ata, çështje ose lëndën, duke e trajtuar edhe një regjion sikur është
Trekëndshi i Karadakut të Shkupit dhe të Kosovës lindore, qyteteve, jetës dhe veprave të
veprimtarëve a shkrimtari, artisti, mjeku, luftëtari, dëshmori, poli-tikani dhe krahas kësaj
vlerësohet jo vetëm puna e tyre, por edhe periudhat ose drejtimet e veçanta politiko-
shoqërore që i ka takuar. Pra, kjo formë dok-umentare, publicistike dhe monografike e
trajton në mënyre të detajuar një temë atdhetare të posaçme e cila është në va-zhdim e
sipër.
Qëllim ka përmbajtjen e dekumentar publicistikë të shënimeve të publikimit monografik
"Shtegtim në histori –I -" ( 1941-1951), dhe i përcakton renditjen e elementeve dhe
sistemin standard të inkorporimit në shënime. Zakonisht kur bëhet përshkrimi
bibliografik i burimeve të saj, të dhënat ndahen zona për-shkrimi. Duke e lexuar me
kujdes, shihen materiale të cilat monografia, është mbarështruar me shkrimet që bëhen
për të këto ditë dhe mjaftë është perfektë, por ishte e domosdoshme për Kokajt dhe të
gjithandej etnisë sonë.
Libri ka një formë të bukur, ka edhe një botues dhe shtëpi botuese të respektuar e serioz
siç është SHB "Rrjedha", përveç materialit të brendshëm cilësor mono-grafia gjithashtu
sjell një radhitje integuese si në Karadakut, Kosova lindore, Gjilani me rrethinë dhe
Mbrojtja Kombëtare e Kosovës Juglindore, Ja, për-mbajtja e tërësia përmbajtëore:
Hyrja: Shtegtim në histori - I – Gjilani – rezi-stenca kombëtare në juglindje të Kosovës
1941-1951, (fq.11), Pushtimi i Mbre-trisë shqiptare dhe vendosja e pretoktoriatit italian
mbi shqipërinë etnike ( 13), LDB – Hapësira shqiptare Tokat e Liruara (14), Kufijt
marrëveshjes së Vjenës ( 21-22 prill 1941) ( fq.14). Shtrirja e admintratës shqiptare
kombëtare në jug-lindje të Kosovës (16),Vullnetarë shqiptarë (1942) në Tokat e
Liruara, Nënprotektoratin italian - Gjerman (1941- 1944) ( fq.22)
II. Tokat e Liruara Shqiptare nënprotekt. Zona Italian/ Zonat jo të liruara gjer-man –
bullgare (30) Administrata civile dhe ushtarake në pretektoratin italian (31) , Gjykatësit
e Gjilanit- A. Remi (.f.32), Kolonel Fuad Dibra (1886 – 1944) ( fq.33) , LNÇ-ja
Kosovës në rrethinën e Gjilanit deri më 1943-45 (fq. 34) III. Krahu Lidhja e
Dytë e Prizrenit – Rezistenca e armatosur për mbrojtjen e tokave të liruara në LDB
(f.37), Aradhja e parë shqiptare partizane e Kosovës (fq.38), Rezistenca në juglindje të
Kosovës 1942/45, Sulimi i parë i armatosur në Llojanit, III. Rezistenca e armatosur për
mbrojtjen e tokave të liruara në LDB dhe krahu Lidhja e Dytë e Prizrenit,(f.40),
Mbrojtja e Kosovës Lindore 1941-51 (fq.42) ,1) Beteja e Kikës (Velegllavës) (Fq.43)
15

IV. Luftimet ne diten e bajramit ( Në 18-19 shtator 1944 - Lufta e Preshevës ). Beteja
e Rekës së Raincës (fq.44), Beteja e Preshevës (fq. 46), Beteja e Preshevës me rrethinë
(48), Beteja e Karadakut, fq. 50.Lufta heroike për mbrojtjen e kufijve etnikë (fq. 51),
Rezistenca armatosur në verilindje (52),
Beteja e Karadakut ( 54), terrorizmi
serbo-bullgar lindor fq.( 56), Fronti i
juglindore si dhe betejesë te Udha e
Hekurit ( Frëngut), Gjilani me rrethinë
vater e rezistencës Luftimet në Luginë e
fushëgropën e Mateqit, rezistenca e
armatosur e Karadakut, Masakra e
Gjilanit - (projekt I V.Popoviqit), Gjilani
në rezistencë në lindje të Kosovës,
Luftimet për të rimarr Gjilanit me 23
dhjetorit 1944..fq.79. Masakrat në
fshatrat e Preshevës (pjesa I) fq.80 dhe
Mbrojtja kombëtare Lindore - Masakrat
në fshatrat e Kara-dakut të Kosovës
Lindore, Lista e të vrarëve ekzekutuarëve
në dhjetor 1944, Shkrim me pompozitet
negativ për masakrën 19.
Citate: Mbrojtjen e Tokave të Liruara .
Shqiptare në Kosovën Juglindore, Karadaku lindor dhe fushëgropa e Luginës, Masakra
e Gjilanit, Lista kur gjatë Luftës së Dytë Botërore3
, të Gjilanit të vrarë.
VII. Mbrojtjen e Tokave të Liruara Shqiptare verilindore, Karadakut fushë-gropa dhe
Luginës .Lufta heroike për mbrojtjen e kufijve etnik, (fq.110), Kuvendi i III-të Fronti
Kombëtar – org-anizimi i rezistencës , lidhja për aleanca të reja me skenare të vjetra,
Gjon Sereqi- Kryetar i NDSH-së, kuvendi i Blinajës, Nacionalistët shqiptarë dhe forcave
vullnetare të gjatë LDB, Lidhja për aleanca të reja me skenare të vjetra, Rezistenca e
armatosur me grupin e Hasan Alisë.
Në luftë kundër pushtuesëve të rinj serbo-bullgar.
VIII. Grupi i fundit i armatosur në Kosovë gjatë-pas LDB-së 1944- 1. Përballja e
mësuesit Mustafë Koka me UDB-në (Rrëfimi), V. Personalitete të Kohës: Mulla Idriz
Gjilani:1.Mulla Idriz Gjilani, udhëheqësi krahut lindor.
3
16

Veprimtari atdhetare Esat Ymer Berisha, Hali Orana,. Mark Gashi, Haki Efendi
Sermaxhaj, Veprimtari atdhetare Ibrahim Kelmendi Liman Asllan Stanec, Hetë Koka,
familja Rashiti – Koka , Mustafë H. Kokaj, Daut Xh.Koka, Abdullah Krashnica–
Presheva (1917-1945). Xheladin Beqiri (Karadaku) . Kadri Halimi Veprimtaria
patriotike, Ramiz Cernica, jeta dhe veprimtaria patriotike (1903-1979., Hazir R.
KOKA., Sulë Hotla, Hasan Alia - Remniku, . Sherif Maliqi – Malisheva – IX,.Të
rënët, martirë dhe viktimat të Gjilanit me rrethinë në 1944-51(Fq.214). Autori
Recenzentë:
NJË LIBER VLERASH KOMBËTARE
Autori sjell para lexuesve dhe studiuesve me një botim të ri monografi Gjilani qender e
rezistencës kombëtare në juglindje të Kosovës). Një vepër e përmasave të tilla gjithëpërfshirërse
është një burim i pasur njohurish jo vetëm për familjarët e Kokajt, por edhe për një shkallë
shumë më të gjerë, deri në përmasa gjithëkombëtare. Për nga fusha e studimeve ky shtegtim në
histori “ Monografia për Gjilani qender e rezistencës kombëtare në juglindje të Kosovës 1941-
1951”, që përfshin është një arritje e mirëpritur nga etnologë, historianë, sociologë e gjuhëtarë
për t'u njohur shumë më tepër se deri tani me misteret e rrethinave të maleve me ndikim dhe në
zhvillimet tona kombëtare. Qëllimi i kësaj vepre nuk është pasqyrimi i thjeshtë i një fshati si
krahine, sa janë lidhjet dhe ndikimet e ndërsjellta të tij me krahina e qytete të rëndësishme të
Veriut të vendit tonë me një shtrirje prej brigjeve të Adriatikut deri në kufijtë e Labanës në
Kosovën Lindore (tashmë në Serbi). Fjala hyrëse: Shtegtim ne histori I : Gjilani në rezistencën
kombëtare në juglindje të Kosovës.Në pjesën e parë të librit "Gjilani qender e rezistencës
kombëtare në juglindje të Kosovës …", Mbrojtja Kombëtare e Kosovës Lindore 1941-
51Formacionet e parë shqiptare në Kosovën juglindore, krahu i Lidhja e Dytë e Prizrenit
rezistenca e armatosur për mbrojtjen e tokave të liruara në fund të LDB', Beteja e Myqybabës,
Kuvendin e Livadhit të Shehut te Karadaku lindor i Preshevës, Beteja e Preshevës me rrethinë,
terrorizmi serbobullgar dhe Fronti Lindor, Fronti i Kosovës lindore, rezistenca e armatosur me
grupin e Hasan Alisë, Mustafe Koka , Përballja e mesuesit Mustafë Koka me UDB-në, Pastaj
masakrat në fshatrat e Karadakut të Kosovës Lindore, Personalitete të Kohës: Mulla Idriz Gjilani,
Mulla Idriz Gjilani udhëheqësi krahut lindor , Liman Staneci, Pionieri i gazetarisë shqiptare
kosovare, Akt gjykimi: Një pjesë nga vendimi i gjyqit Gjilan, Ibrahim Kelmendi, Biografia,
Veprimtaria, Shkollimi, Balli Kombëtar - organizimi i rezistencës, Beteja e Preshevës me rrethinë,
Abdullah Krashnica– Presheva (1917-1945) ose i quajtur ndryshe Avdullah Presheva. Burimet:
Udherrefyesit e rezistences se armatosur në rrethinen e Gjilanit ne juglindje të Kosoves. Me të
njëjtin vullnet janë vizituar edhe qytete, si: rezistencën kombëtare në juglindje të Kosovës, si dhe
me qendrën orientuese nga Gjilani, gjithëandej etnisë dhe diasporës etj. Vetëm mbi bazën e
eksplorimeve kësisoji në vazhdimësi mund të arrihen botime të tilla dinjitoze si Karadakut…
tash së fundi.
17

Prolog: Pushtimi i Mbretrisë shqiptare dhe vendosja e pretoktoriatit italian
mbi shqipërinë etnike
Më 6 prill, e vitit 1939, kur Italia fashiste pushtoi Shqipërinë4
,
Në gjithë Ballkanin nisën të ndodhin gjëra të çuditshme. Mbreti Zog, me shtabin
dhe bajraktarët e grupit të tij, fillimisht u vendos në Londër (Angli) e pastaj në
Kajro të Egjiptit. Erdhi edhe pushtimi nga Gjermania naziste dhe shqiptarët u
zhvendosën në male. U formuan grupe të armatosura guerilësh shqiptarë,
formacione luftarake të armatosura, të ndarë në dy pjesë: në ato partizane, me
ide komuniste, të udhëhequra dhe nën ndikimin e Kominternit, në njërën anë
dhe në grupe nacionaliste shqiptare, siç ishte Balli kombëtar e të tjera, në anën
tjetër. Edhe këtu, në kohë dhe hapësirë, grindjet, hakmarrjet dhe përçarjet e bënë
të veten dhe lanë gjurmë të pashlyera tragjike, të cilati shfrytëzuan me dinakëri
pushtuesit. Pjesa tjetër pushtohet më 7 prill 1941. Për shqiptarët, edhe ky
pushtim u konsiderua si edhe ai i Versajës (1919). Mbretëria SKS5
(Jugosllavia
e parë, pas Luftës së Parë Botërore, me krijimin e Mbretërisë SKS, pikërisht në
kohën kur shqiptarët prisnin të korrigjohesin padrejtësitë që iu kishin bërë vite
më parë në Konferencën e Londrës, Kosova dhe pjesë tjera të kombit shqiptar u
pushtuan nga ushtria serbe ndërsa, Fuqitë e Mëdha ndërkombëtare, në
Konferencën e Paqes që u mbajt në Paris më 1919, edhe një herë sanksionuan
kombin shqiptar në Kosovë, duke lejuar pushtimin e territoreve nga ushtria
serbei67
.
Kosova nënpushtimin e Mbretërisë SKS (1919-1941)
Prijesit e kohës si: Kurtesh Agushin, Esat Berisha, Shaip Mustafa, Xheladin
Kurbaliu, Abdullah Presheva, Selim Selimi, Kadri e Babush Halimi dhe të tjerë,
vepronin në lëvizje që nga viti 1938-41, ka vazhduar edhe duke propaganduar
4
Prof. Dr. Eshtref Ymeri: “Në historinë e Luftës së Dytë Botërore”
5
6
Monografisë të Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë”
7
( https://sq.wikipedia.org/wiki/Gjilani ))
18

dhe shperndarë pamflete e literaturë të llojllojshme përparimtare të kohës, si në
Gjilan, Kamenicë, Preshevë, Shkup, Kumanovë ashtu edhe në rrethinë.
Shpërthimi i lufta qytetare në Spajnë shtriu jehonën në tërë botën progressive
edhe në trojet shqiptare.Luftë gjeti pëkrahje e ithtarët e saj edhe në Gjilanin me
rrethinë. Në Gjilani u paraqitën vullnetarë për të shkuar në Spanjë në 141
ndihmë të popullit spanjoll. Një ndër ata ishte edhe Kurtesh Agushi, mirëpo,
përkundër dëshirës së tyre, nuk arritën të shkonin, ngase për arsye të njohura
mungoi organizimi. Gjatë sundimit të qeverisë antipopullore të Milan
Stojadinoviqi, populli shqiptar i kësaj ane përjetoi kulmin e ditëve më të rënda,
qoftë duke i marrë tokën në emër të reformës agrare‖, qoftë edhe përsa i përket
shpërnguljes për në Turqi pas nënshkrimit të konventës me Turqinë. Rinia
përparimtare studentore e Kosovës me proklamatë të shkruar në gjuhën shqipe
dhe serbokroate iu drejtua popullit të Kosovës me kërkesë që të mos shpërngulet
nga trojet e veta. Nënshkrues të proklamatës nga ana e Moravës ishin: Kurtesh
Agushi, Esat Berisha, Rade Popoviqi dhe Shaip Mustafa. Rreth 500 afishe, që
përmbanin tekstin e proklamatës i dërgoi dhe organizoi shpërndarjen e tyre në
Prishtinë dhe në Gjilan, Kurtesh Agushi. Në gusht të vitit 1939 studentët
përparimtarë të Kosovës, që studionin në Beograd, botuan proklamatën e dytë
me të cilën protestonin kundër vazhdimit të padrejtë të reformës agrare .
Kurtesh Agushi jetonte në Shkup, ishte një ish-student i Beogradit, dhe njeri
kyç i LNÇ-së në rajonin juglindor të Kosovës, i cili në vitin 1936 kishte
marrë pjesë në demonstratat e studentëve dhe të komunistëve të Beogradit
për të kërkuar armë që të shkonte e të luftonte në Spanjë, dhe kryetar
komune në Kamenicë (Dardanë)* 8
Pushtimi ishte i tillë dhe në zonën gjermane, italiane e bullgare
Në bisedimet e Vjenës, Gjermania kërkoi edhe plotësimin e kërkesave të
Bullgarisë, aleatit tjetër të bllokut fashist. Kështu, në Vjenë parashikohej që të
kalonin nën sundimin bullgar një pjesë e rretheve të Gjilanit, Ferizajt, Vitia,
Kaçaniku, rajoni i Preshevës, Kumanovës dhe Shkupit. Pas fundit të sundimit
osman dhe disa lloje të administrimit gjerë pas shtet rrethimit të shpalluar
në Kosovë nga RSF e Jugosllavisë, qyteti shërbente si qendër administruese për
hapësira të ndryshme. Pas shtet rrethimit dhe me ndarjen në rajone ekonomike
dhe shoqërore, qyteti bëhet qendër e një hapësirë që në histori hyri si rajoni i
Gjilanit,kur gjilanasit mbanin lidhje në qytetet e Shqipërisë, të Serbisë,
Maqedonisë Veriut, të Bullgarisë dhe të Greqisë.
8
“Monografia Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë” , grup autorësh.
19

Në marrëveshjen e arritur në Vjenë, më 21-22 prill 1941, ndërmjet Berlinit dhe
Romës, të përfaqësuar nga ministri i Jashtëm gjerman, Ribentrop dhe ministri i
Jashtëm i Italisë, Galeaco Çiano, ishte përcaktuar - harta e re politike e
Ballkanit. Harta m-ështetej në parimet e ndarjes së zonave të ndikimit midis
Gjermanisë, Italisë dhe Bullgarisë. Sipas këtij parimi, viset shqiptare nën
Jugosllavi u ndanë ndërmjet këtyre tri shteteve. Pas pushtimit të Shqipërisë, në
vitin 1939, qeveria italiane mbështeti ambiciet e Shqipërisë lidhur me Kosovën,
në rast të një lufte me Jugosllavinë. Italia u përpoq të shfrytëzonte dëshirën për
unitet të të gjithë shqiptarëve, si
pjesë e përpjekjeve të saj për të
ndërtuar konsensus dhe për të
rritur popullaritetin e vetë.
Qeveria e Musolinit, më tej,
planifikoi të ndërtonte një
perandori italiane në Ballkan, e
cila do të bazohej në një shtet të
zgjeruar dhe të fuqishëm shqiptar.
Shqipëria etnike do të shërbente
jo vetëm si bazë territoriale për
perandorinë italiane, por edhe si një mjet politik për të penguar përpjekjet e
Gjermanisë së Hitlerit drejt Ballkanit dhe Mesdheut. Nga viti 1940 e tutje,
italianët kolaboruan Ferat Bej Dragën, figurën më të rëndësishme politike në
Kosovë si dhe figurat tjera kryesore shqiptare, të cilat ishin të bindur se çlirimi i
Kosovës nga shtypja serbe mund të bëhej vetëm me ndihmën e Italisë.
Në tetor të vitit 1940, F. Draga i drejtoi një letër Mbretit të Italisë dhe thirrjes së
Duçes për mbështetjen e Italisë për çlirimin e Kosovës. Ai, kërkoi, duke folur në
emër të popullit shqiptar të Kosovës, mbrojtjen e Mbretit Vittorio Emanuele III
dhe 'gjenialit' të Musolinit, duke shkruar se shqiptarët e Kosovës shpresonin të
bashkoheshin me pjesën tjetër të shqiptarëve brenda kornizës së Perandorisë së
re italiane. Një ditë pa i mbushur dy vite të pushtimit italian mbi Shqipërinë,
pasoi bombardimi dhe shpërbërjes së Jugosllavisë, në vitin 1941, ndodhi edhe
zgjerimit të Shqipërisë në kufijt etnik, duke përfshirë një pjesë të Kosovës,
Qamërisë dhe pjesën perë-ndimore të Maqedonisë, por ngelën Në zonë bullgare
pjesa jugindore dhe pjesa veriore në atë Gjermane. Italia u përfshi në koftra-
diktat e dhunshme dhe të papajtueshme kombëtare, që Roma nuk ishte në
gjendje t`i menaxhonte. Kështu kërkimi i Italisë për një Shqipëri etnike u tregua
si një faktor i dobët dhe jo si themeli i fuqisë së saj ushtarake e politike në
20

Ballkan, ashtu siç e kishte imagjinuar dhe shpresuar regjimi fashist në vitin
1939.9
(fq.47) Ata me dashje hynë në ushtri, me qëllim që të jenë të armatosur
dhe të aftë për të mbrojtur tokën dhe pronat e tyre(47). Në disa mënyra, besimi i
vazhdueshëm në Itali, ishte rezultat i besimit të tyre të dëshpëruar, por të
vendosur në idenë e një bashkimi-lidhje të KOMUNAVE SHQIPTARE .10
Kufijt marrëveshjes së Vjenës (21-22 prill 1941)
Sipas marrëveshjessë Vjenës (21-22 prill 1941), ndërmjet Berlinit dhe Romës, të
përfaqësuar nga ministri i Jashtëm gjerman, Ribentrop dhe ministri i Jashtëm i
Italisë, Galeaco Çiano, ku ishte përcaktuar harta e re politike e Ballkanit, Italia
do të merrte pjesën më të
madhe të Rrafshit të Kosovës,
me qytetet si Prishtinën,
Ferizajn, Gjilanin, Kamenicën,
rajonin e Drenicës, Rrafshin e
Dukagjinit me Pejën,
Gjakovën, Prizrenin, territoret
në veri, Ulqinin, Tuzin, Plavën
e Gucinë si dhe ato në lindje:
Tetovën, Gostivarin, Kërçovën,
Strugën dhe një pjesë të viseve
të Prespës, duke krijuar të ashtu
quajturën Shqipëri etnike. Pjesa
gjermane do të përbëhej nga
rajoni i Mitrovicës, Podu-jevës
dhe Vuçitërnës, për shkak të industrisë, minierave të Trepçës dhe pasurive nën-
tokësore që ofronte ky rajon dhe për interesa strategjike të Gjermanisë dhe
nevojat që ki-shte për luftë, u përfshinë në kuadër të shtetit kuisling serb të
9
Dalmazzo në Ministrinë e Luftës, 1 shtator 1943, në P. C Rociani Glialbanesi në forcat
e armatosura italiane (1939-1943), Roma, Stato Maggiore dell' Esercito, 2001, D. 27, f.
334
10
Ucamicheletta Universiteti i Studimeve Rome La Sapienza
21

Nediҫit. [1]
M. Nediqi, ministër i ushtrisë dhe i marinës jugosllave në Kralevë
bisedoi me gjermanët dhe prej tyre kërkoi mbrojtje nga shqiptarët.
Në fakt, serbët u parashtruan gjermanëve kërkesën e tyre që të ruhet një territor
kompakt që do të konsiderohej me Serbinë. Dhe, ky territor duhej t'i përfshinte
zonat që nga Zemuni e deri në Gërlicë, më poshtë, Preshevë (për lumin Morava)
Bujanoc, Mateç, Likovë, Kumanovë. Andej nga Ka-çaniku dhe Shkupi,
territoret kontrolloheshin nga bullgarët. Serbët në këtë hapësirë ia vunë pllakën
edhe itinerarit të të ashtuquajturës hek-urudhë serbe. Për ta siguruar territorin e
caktuar, serbët nisën edhe ushtrinë e tyre për ta ripushtuar Kosovën. Ilaz Agushi,
figura e të cilit fatkeqësisht deri më sot ka mbetur e pandriçuar, erdhi në Ferizaj,
Gjilan e Prishtinë, ku mbajti fjalime të zjarrta dhe kërkoi nga atdhetarët
shqiptarë që në Kosovë të formohej një qeveri kalimtare dhe që njerëzit të qesin
në kokë sa më shumë plisa, flamuj e simbole shqiptare, kështu që bota të
kuptojë se në Kosovë jetojnë shqiptarët dhe se kjo është tokë shqiptare. Mirëpo
i përndritshmi Ilaz Agushi i nxori në Prelluzhë grupet e vullnetarëve shqiptarë
dhe e ndalën hovin e ushtrisë serbe. Nga ana tjetër, Nediqi me bashkëpunëtorët e
tij morën shtatëmbëdhjetë oficerë gjermanë, në mënyrë që atyre t'ua dorëzojnë
qeverisjen e Kosovës. Kur arrijnë në Prishtinë, atyre u doli para tyre, Ilazi.
Gjermanët u habitën kur i panë tërë ata shqiptarë me plisa. Ç’është kjo,
gjermanët duke qenë më miqë-sorë me shqiptaret, u priten si çlirimtarë, pra
shumë më shumë sesa me sllavët dhe kryesori i këtij grupi tha “që të shkonin në
Prizren te koma-ndanti i tyre dhe të bisedonin për situatën”. Ilaz Agushi arriti
në Prizren me pajton dhe takohet me Qazim Bllacën, i cili ishte shkolluar në
Gjer-mani dhe kishte një mundësi në nivelin e komunikimit me komandën
gjermane. Komandanti gjerman, i thotë Ilazit: " Peja, Gjakova, Raho-veci,
Prizreni, Prishtina, Gjilani, Ferizaj dhe Kaçaniku do të mbeten me Shqipëri,
ndërsa Mitrovica, Vushtrria dhe Podujeva mbeten nën amin-istrimin e
Beogradit”. Ali Draga, i biri i Ferat Dragës, u bë ministër në Beograd.11
Xhafer
Deva ishte një njeri i besueshëm i gjermanëve në Mitrovicë. Kështu që kufiri
ngeli në Prelluzhë dhe aty ia ndërruan pllakat. Mbishkrimi deri në Prelluzhë
ishte “Jugosllavia”, sipas kujtesesë së H. Tërpezës, deri në Gërlicë, shkriuante
trenit “Albania”12
11
Hysen Terpeza: “Një legjendë për Kosovën”, M.Xhemajli, Prishtinë
12
Hysen Terpeza: “Një legjendë për Kosovën”, M.Xhemajli, Prishtinë
22

Shtrirja e admintratës shqiptare kombëtare në juglindje të Kosovës (1941-44)
– Krahu nacional Lidhja e Dytë e Prizrenit
Në Vjenë, më 11 qershor 1941, pasi që u bë ndarja në tri zona: gjermane,
italiane dhe bullgare -
23

Lidhja e II Shqiptare e Prizrenit ishte vazhdimësi e Lidhjes Shqiptare të
Prizrenit, e mbajtur më 1878. Kuvendi i Parë I Lidhjes së II të prizrenit u mbajt
më 16-20 shtator 1943, ku kryetar i Komitetit Qendror të Lidhjes u zgjodh
Rexhep Mitrovica, ndërsa në Kuvendin e Dytë, kryetar i Komitetit Qendror u
zgjiodh Bedri Pejani, në janar të vitit 1944, Kuvendi i Tretë i Lidhjes së II të
Prizrenit u mbajt më qershor të vitit 1944, ku kryetar i Komitetit Qendror u
zgjodh Xhafer Deva. Kuvendi Themelues i Lidhjes së Dytë të Prizerenit
proklamoi bashkimin e kosovës, Dibrës, Tetovës, Strugës, Ulqinit dhe Tivarit
me Shqipërinë si dhe të qarkut të Kosovës (Mitrovica, Vushtrria dhe Podujeva)
që i takonte zonës së pushtimit gjerman, avokati Esat Berisha13
, jurist, sekretar I
sapo emruar në cilësinë e delegatit të Gjilanit kërkon nga Kuvendi që të
ndërhynte për rishikimin e vijës kufitare me bullgarinë fashiste duke u
angazhuar që brenda kufijve të Shqipërisë të përfshihen trevat shqiptare që
ndodheshin nën pushtimin bullgar ( nga Tahir Zajmi). 14
Vullnetarët e territorit
të nënprefekturës së Gjilanit ruajtën kufirin me Serbinë kuislinge edhe pas
kapitullimit të Italisë fashiste, por tani pa pagesë. Riorganizimi i këtyre forcave
u bë në prill të vitit 1944, kur Komanda e Sektorit Ushtarak të Prizrenit urdhëroi
formimin fuqive kreshnike në tërë Kosovën. Fuqitë kreshnike ishin të
organizuara sipas modelit të ushtrisë së rregullt, por kuadri komandues ishte
civil. Mbrojtja e kufijve të shtetit shqiptar ishte kompetencë e Lidhjes II të
Prizrenit. Shqiptarët, sikurse edhe popujt tjerë, u gjenden para sfidave dhe
shpëtimit nga pushtimi fashist si dhe në një koalicion kundër tyre. Pasi në
Vjenë, më 11 qershor 1941, u bë ndarja në tre zona: gjermane, italiane dhe
bullgare, si dhe me formimin e grupeve të para ilegale të rezistencës së
armatosur, ku në radhët e shqiptarëve, në zonën e pushtuar nga bullgarët,
ushtrohej dhunë e represion i pandërprerë, edhe LNÇ-ja po zhvillohej në ato
zona në përmasa gjithëpërfshirëse. Karadaku i Gjilanit, Presheva, Kumanova,
Shkupi, Manastiri, Dibra dhe Ohri i takuan okupimit bullgar, sipas ndarjes në tre
zona, në mes të Gjermanisë, Italisë dhe Bullgarisë, pas marrëveshjes së Vjenës
(11 qershor 1941). Për shqiptarët, edhe ky pushtim u konsiderua i njëjtë si edhe
ai i Versajës (1919), i Mbretërisë SKS (Jugosllavia e Parë), e cila ishte e tillë,
bile në zonën bullgare edhe më e egërsuar. Si-pas një dokumenti të gushtit të
vitit 1942 [15
], nga ana e qeverisë bull-gare kërkohej që shqip-tarët e rretheve të
13
https://sq.wikipedia.org/wiki/Esat_Berisha
14
Foto realizuar nga CIA, amerikane
15
(http://kosovare.forumotion.com/shqiptaret-f20/c-dime-per-medvegjen-
t176.htm|Prof.RifatBerisha )
24

Shku-pit e Manastirit
dhe te-rritoreve të tjera të
ri-shikonin origjinën e
ty-re, ose në të
kundërtën, ata, si të
gjithë banorët e huaj,
duhej të shpër-
nguleshin. Ja një shem-
bull nga ajo që kishte
ndodhur në zonë ok-
upimues bullgar:
Në rrethin e këtu-shëm
kanë hyrë gati 3.000
shqiptarë që emigruan
nga tokat nën kontollin
bullgar. (Një shkresëe
këtillë, dërguar Inspekt-
orisë së Tokave të
Liruara
Administrata civile e
ushtarake në
pretektoratin italian
Organet shtetërore i ku-
shtuan kujdes të veça-ntë zgjedhjes së nëpu-nësve dhe admi-nistratës civile në
terri-torin e nën-prefe-kturës. Të gjithë nëp-unësit ishin të dety-ruar t‘i zbatojnë
me për-pikëri dhe me për-ku-shtim ligjet, dekretet si dhe urdhërat e organeve
shtetërore. Shumica e nënprefekturave dhe e kryetarëve të Bashkisë së Gjilanit
ishin nga Shqipëria ose gjilanas të cilët kishin jetuar në Shqipëri si emigrantë
për një kohë të gjatë. Nënprefektura e Gjilanit, në këtë kohë kishte 12.000
16
(Në një shkresë të tillë dërguar Inspektorisë së Tokave të Liruara (Nr.412.d30,
f.1􀀀48/74, rez. Gjilan) në Prizren, më 25 korrik 1942 nga nënprefekti i Gjilanit, Rifat
Berisha, pos tjerash thuhet: Këta kanë ardhë pa pru kurgjo me vedi. Jetojnë mizorisht,
kanë mbet pa strehë e banojnë përjashta ndër hajate, kopshte e fusha".
25

banorë me rrethinë që i takonte zonës pushtuese italiane bënte pjesë në
Prefekturën e Pri-shtinës, duke u shtrirë nën varësinë e saj, që prej viti 1941 e
deri me 1944 ishin edhe komunat që u bënë që prej kohës së Mbretërisë
(SKS)Jugosllave me 1919. Nënprefektura e Gjilanit sipas një shkrese të datës 30
maj 1942 të lëshuar nga prefektura e Prishtinës kishte 10 komuna me 133
fshatra.
Në këtë ndarje është marrë parasysh deri diku numri i popullsisë, që ishte po-
thuajse i barabartë në të gjitha komunat (sipas një statistike të vjetër të ish -
Mbretrisë (SKS) Jugosllave), ku dokumenti është firmosurr nga nën-prefekti
Rifat Berisha dhe është vërtetuar nga sekretari i dytë i pre-fekturës së Prishtinës
Fetah Sedllari. Nënprefekti i parë i nën-prefekturës së Gjilanit ka qenë Ali Beg
Kosova, qytetar gjilanas, që një kohë të gjatë kishte jetuar në Shqipëri. Pas tij
vijnë Jahja Baçaj nga Durrësi, Rifat Gjilan, 1942, 17
Me kush u udhëhoq GjilanI:
Nga e majta Ferat Draga, Mustafa Kruja (Kryeministër), Ilaz Agushi, Esat
Berisha me plis Berisha nga Drenica, Miftar Spahiu nga Luma, Kolë Bibë
Dodaj dhe Hamit Kroji, që të dy nga Shqipëria. Kryetar i parë i Bashkisë së
Gjilanit ishte Ramush Osmani nga Gjilani, ndërsa që nga korriku i vitit 1941
kryetar i bashkisë zgjidhet Daut Elezi. Kryetar Bashkie prej 13 qershorit 1942 e
deri me 1 maj 1943 ishte Ragip (Sali) Raqa nga Gjakova dhe në fund që nga
korriku i vitit 1944 deri më 15 nëntor të këtij viti, Mustafa Natiku18
.
Nënprefektura dhe Bashkia e Gjilanit kishin edhe seksionin e gjendjes civile.
Nëpunësi i gjendjes civile në nënprefekturë regjistronte lindjet, çregjistronte të
vdekurit, bënte regjistrimin e martesave, ndërsa nëpër komuna këtë punë e
kryente kryetari i komunës. Bashkia, të ardhurat i nxirrte nga popullsia e qytetit
përmes dënimeve të kundërvajtësve, tatimeve të mallrave për treg, nga taksat
për ndriçimin, pastërtinë etj.
Në kuadër të administratës së nënprefekturës në Gjilan funksiononte edhe Gjyqi
Paqtues, që kishte në kompetencë edhe zgjidhjen e çështjeve në hetim. Që nga
viti 1941 e deri më 1944 si gjyqtarë të Gjyqit Paqtues në Gjilan kanë punuar:
Abdulla Rami, Esat Berisha, Thoma Jani, Hasan Kryeziu dhe Zeqi Arni. Nga
vera e vitit 1941 pushteti i Shqipërisë, hapi në Kosovë dhe si rrjedhim edhe në
nënprefekturën e Gjilanit shkollat me mësim në gjuhën shqipe. Këto ishin
17
Gjilani me rrethinë, grup autorësh, Gjilan, 1912, Fq.160
18
Gjilani me rrethinë, grup autorësh, Gjilan, 1912, Fq.161
26

shkollat e para shqipe që hapeshin nga pushteti në këtë trevë, ku fëmijët
arsimoheshin në gjuhën e tyre amtare. Nga 200 e sa mësues që erdhën në viset
etnike, Tokat e Liruara Shqipëria e vjetër, një numër syresh u punësuan në
Gjilan dhe në rrethinë. Këto shkolla i ndiqnin në fillim vetëm fëmijët e
shqiptarëve, ndërsa më vonë, me ftesën e qeverisë, u regjistruan edhe fëmijët e
minoritetit serb. Kontribut të veçantë në ngritjen e vetëdijes kombëtare dhe
kulturo-arsimore midis nxënësve dhe popullit të kësaj treve dhanë mësuesit,
shumica e të cilëve ishin simpatizantë të Partisë Komuniste dhe të Lëvizjes
Antifashiste, edhe udhëheqës të LNÇ-së në Kosovë. Kështu, përveç Fadil
Hoxhës, i cili më 1941 hapi shkollën e parë shqipe në Hogosht, të Gjilanit me
rrethinë punuan e vepruan edhe mësuesit komu-nistë nga Shqipëria, si: Hasan
Dylgjeri, Muharrem Çollaku, Malo Beci, Halil Bejta, preshevarët Selami e
Shenasi Hallaçi etj. Për veprimtari kom-uniste Selami Hallaçi u vra në gusht të
vitit 1944, së bashku me 9 shokë në Prizren, ndërsa Muharrem Çollaku u vra
më 20 tetor 1943 afër Pog-radecit në luftë kundër forcave gjermane si
komandant i Batalionit Re-shit Çollaku, ndërsa Hasan Dylgjeri në gusht të vitit
1942, ishte i vetmi shqiptar në Komitetin e Rrethit të PK për Gjilan. Pushtuesit
italian u përpoqën të formojnë organizatat fashite edhe në Gjilan e rrethinë.
Federata e Qarkut të Prishtinës kishte zyrat fashiste në Ferizaj, Gjilan dhe
Prishtinë.
Këto zyra fashiste u krijuan edhe në disa komuna. Sekretar i saj, për
nënprefekturën e Gjilanit më 1941, ishte Esat Berisha. Rrjeti i saj fashiste ishte
shpërndarë edhe në disa fshatra të nënprefekturës, ku kanë vepruar organet më
të ulëta të Partisë fashite (Capo Nucela‖). Esat Berishën sa ishte në krye, në të
saj, nuk ka qenë aq e forte elitare politike19
. Anëtar ishin ata që vareshin si
nëpunës qytetarët nga qyteti dhe fare nga fshati, pos ndonjë: tregtarë, çifligarë
dhe ndonjë nëpunës, sepse nuk pati përkrahës as simpatizantë në këtë trevë,
sepse shqiptarët e shihnin ideologjinë fashiste si të huaj, edhe ata u vunë nën
ndikimin e të aktivitetit të “çlirimtare” të simpatizantëve të LANÇ-së
19
Gjilani me rrethinë, grup autorësh, Gjilan, 1912, Fq.
27

Gjykatësi i parë i Gjilanit 20
- Kosova ishte pjesë e Shqipërisë,
nènpretektoriatin Italian, Abdulla Rami ka ushtruar detyrën e gjykatësit në
Gjilan gjatë viteve 1942 - 1943. Rami me siguri është gjykatësi më i mirë që ka
patur Gjilani dhe Kosova ndonjëherë. Rami e ka kryer fakultetin juridik në
Universitetin e Montpellierit (Francë) dhe para se të vinte në Gjilan ka punuar
gjykatës dhe avokat në disa qytete të Shqipërisë. Ka qenë intelektual i pashoq
dhe ka përkthyer vepra të numërta nga frengjishtja në shqip por, për fat të keq,
nuk kanë mbijetuar të gjitha dorëshkrimet e përkthimeve dhe shkrimeve të tij.të
dhënat flasin për njerëz serioz që janë marrë me zbatimin e drejtësisë në Gjilan.
Gjykatësi Abdulla Rami, për shkak të bindjeve të tij, u burgos në vitin 1944.
Nga kjo kohë tërë jetën e ka kaluar në burgje dhe internime ku e detyruan të
merret me punë të rënda fizike deri kur vdiq më 1973.
Më nentorin e vitit 1943-1951, Gjilani rruga e Prishtinës. Gjykatësi Rami, për
shkak të bindjeve të tija anti-moniste, u burgos nga Enver Hoxha në vitin 1944.
Kur nga kjo kohë tërë jetën e ka kaluar në burgje dhe internime ku e detyruan të
merret me punë të rënda fizike deri kur vdiq më 1973. Me 13/14 nënëor 1944,
Gjilan - Terheqja e kolonel Fuad Dibrës, pas mbajtjes së një takimi me kryetarët
e komunave të nënprefekturës së Gjilanit (në fillim të nëntorit) ishte urdhë-ruar
nga Komanda Sup-reme e Ushtrisë Mbre-tërore. Atij i qe kërkuar që ta lëshojë
frontin në Kosovën Lindore dhe të tërhiqte ushtrinë bre-nda Shqipërisë.
20
Fotografitë janë marrë nga libri me titull ‘Përtej Harrimit’, i autores Ermira Xhonaqi Godo,
28

Dy figurat kryesore në qeverisjen e gjyqesoein e ushtarake Nën-prefekturën e
Gjilanit: A. Remi dhe Fuad Dibra/ Sipas burimeve italiane, në shkurt të vitit
1943, autoritetet
ushtarake italiane
vlerësonin se kishte
6,000 shqiptarë, por
vetëm 1,500 prej tyre
ishin të armatosur dhe
aktivisht të përhershëm.
Një nga gjeneralët
italianë, Gjenerali De
Renzi, shkroi se
«komunizmi, si do-
ktrinë që synon të
përmbysë rendin shoqëror, nuk është tërheqës për shqip-tarët, të cilët janë
kujdestarë xhelozë tradicionalë të shtëpive, familjeve të tyre».
Në këtë kuptim, Kosova ishte një shembull i mirë. Propaganda moniste arriti në
Kosovë në vitit 1943, duke shfrytëzuar lajmet për ashpërsimin që kishte
ndodhur midis shqiptarëve dhe malazezëve në zonat e përziera të administruara
direkt nga italianët. Përsëri shqiptarët e Kosovës akuzuan italianët se ishin pro-
sllavë, por kjo nuk do
të thoshte ndërprerje
me Italinë, as
mbështetje reale për
komunizmin.. Pjesa
më e madhe e
shqiptarëve të
Kosovës u tërhoqën
në Frontin Kombëtar
(Balli Kombëtar), të
formuar në nëntor
1942 nën udhëheqjen
e Mithat Frashërit,
kurse në Kosovë arriti
të konsolidohet vetëm
në shtator 1943,
sepse deklarimi i qëllimit politik ishte ruajtja e strukturës territoriale të
Shqipërisë në vitin 1941, pra bashkimi i Kosovës dhe Shqipërisë. Frontin
Kombëtar të 19 gushtit 1943 nuk pranoi propozimin për të qenë pjesë e një
29

lëvizjeje më të gjerë të Lirisë Kombëtare nën udhëheqjen (komuniste) për shkak
të dy-kuptimësisë të treguar nga Partia Komuniste (PKSH) mbi çështjet
kombëtare.Mospajtimi krijoi konflikte të pazgjidhshme midis Ballit - PKSH, të
cilat vazhduan deri në fund të luftës dhe përfundimisht çuan në një luftë brutale
civile. Ishte kjo luftë e brendshme midis
shqiptarëve që e bindën udhëheqësin e Frontit
Kombëtar, Mithat Frashëri, në gusht të vitit 1943,
pas rënies së fashizmit, në përpjekje për të arritur
përsëri një marrëveshje me qeverinë e Romës, me
qëllim të ripërtëritjes së bashkëpunimit dhe
aleancës midis Italia dhe një Shqipëri e pavarur.
Në fakt, PKSh, kurrë nuk ishte popullore në
Kosovë, për shkak të lidhjes së ngushtë të saj as
me PKJ dhe bazën e lëvizjes së përgjithshme
komuniste t të Kominter-nit. PKSH kurrë nuk do
të arrijë kurrë të zgjidhë qartë dilemën e së
ardhmes së Kosovës, apo problemin e pavarësisë
së vërtetë kombëtare të Shqipërisë. Shteti i ri shqiptar, sipas Partisë Komuniste,
duhej të inkorporohej në një “konfederatë ballkanik”. Çështjet historike
(Fq.541), me shtetet e tjera Republikat Jugosllave, dhe Kosova ishte thjesht që
të lihej në të drejtën për vetëvendosje dhe bashkim në një shtet Amë(partizane)
si: Konferenca e Mukjes, Pezes dhe Bujanit. Zgjedhje tjetër u bë nga autoritetet
gjermane, të cilët në të njëjtën periudhë njoftuan plane për formimin e një
batalioni vullnetar shqiptar, të kryesuar nga oficerët gjermanë dhe të bazuara në
Mitrovicë.
Gjermanët ia besuan Xhafer Devën me rekrutim, por ata ndryshuan mendjen kur
përfaqësuesi italian në Beograd e bëri të qartë se Xhafer ishte personanon grata
dhe u kthye te Ali bej Draga, i biri i Ferad Draga dhe i proitalian.
30

Në fund të prillit, Gjermania filloi programin e rekrutimit, por Komanda e Lartë
Gjermane nuk formoi një batalion shqiptar.
Në vend të kësaj, ushtarët shqiptarë u bënë anëtarë të SS. Sipas burimeve
italiane, shqiptarët nuk ishin me të vërtetë vullnetarë, pasi ata kërcënoheshin se
do të detyroheshin të punonin në minierat pranë Borit nëse refuzonin. 21
(46)
Foto: Ja, si u festua 28 nëtori 1942, në Gjilan
21
(Pariani a Mussolini, qershor 1943, DDI, s. IX, v. X, D. Fq.464.)
31

. Tokat e Liruara Shqiptare nënprotektoratin
italian – gjerman - bullgare
Në fund të shtatorit të
vitit 1943, Komiteti i
Lidhjes së II të Prizrenit
për Nënpref-ekturën e
Gjilanit e formoi
Shtabin e Mbrojtjes
32

Kombëtare të kufirit të
Shqipë-risë etnike në
anën lindore të Kosovës.
Vullnetarë
shqiptarë(1942 ) Në
Tokat e Liruara –
Nënprotektoratin italian–
gjerman–bullgare. Gjatë
Luftës së Dytë
Botërore22
. Jeta kulturore
arsimore u karakteriua me angazhime në jetën politike si veprimtari edukative
për çështje të kosolidimit të shtetit shqiptar dhe të përfshirjes së të gjitha trojeve
etnike brenda kufijve të Shqipërisë.
Si intelektual Esati bash-këpunoi me shumë gazeta e revista të kohës që dilnin
në gjuhën shqipe gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Interesimet dhe shkrimet e tij
ishin të angazhuara.
dhe preknin fushën kult-
uroore arsimore dhe poli-tiko-
juridike të jetës dhe shtetit
shqiptar. Veprimt-aria në
organizata dhe klube me këtë
rast po veçojmë artikujt
"veprimt-aria e arsimtarëve
në Gjilan" të botuar në
gazetën "Lidhja e Prizrenit" të
datës 2 prill 1944 dhe të
datës 9 prill 1944. Sylejman
Ashiku, Limon Staneci, dhe
22
10 korrik 1943- Krijohet Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare (UNÇ)
me komandant Spiro Moisiun dhe komisar Enver Hoxhën.8 shtator - Italia fashiste
kapitullon. 10 shtator; 43 - Pushtuesit gjermanë krijojnë Komitetin Ekzekutiv të
Përkohshëm me në krye Ibrahim Biçakun.18 tetor ‘43- Goditet me top nga forcat
partizane të Brigadës III/S ndërtesa ku zhvillonte punimet Kuvendi Kombëtar.
21 nëntor ‘43 - Shpallet formimi i Legalitetit me kryetar Abaz Kupin.
33

Esat Berisha udhëhoqi tubimin e organizuar me nëpunësit e rininë që shërbente
në administratën e nënprefekturës së Gjilanit më 1941, u mor edhe me sport,
sidomos me futboll. Luante në klubin sportiv "Bashkimi" të Gjilanit së bashku
me Xheladin Kurbaliun, Abdullah Preshevë, Selim Selimin, etj. Ishte edhe
anëtar i Këshillit Drejtues të këtij klubi me profesion ishte jurist, gjatë Luftës së
Dytë Botërore, ai punoi një
kohë si gjyqtar i Gjyqit
Paqtues për Nënprefekturën e
Gjilanit. Me rastin e
riorganizimit të Komitetit
Qendror të lidhjes së Dytë të
Prizrenit nga ana e Xhafer
Devës, në korrik të
vitit 1944, ishte
emrar përgjegjës për
dikasterin e transportit. kur
në vjeshtën e vitit 1943, pas
kapitullimit të Italisë, Ramizi
shkoi si delegat në
Asamblenë Popullore në
Tiranë, e cila duket se u
mbajt në muajin tetor, ku
formoi Këshillin e Naltë të
Shtetit Shqiptar dhe
Qeverinë. Proklamohet
përmes bashkimit të zonës
bullgare, për Lumin
Moravës të Malësisë së
Gollakut, Llapit e Karadakut
dhe Luginës së Preshevës e Moravës së Binçës dhe gjithandej të Kosovës
Juglindore me Shqipëri Veriore.23
Në vjeshtën e vitit 1941 në Gjilan u dërgua edhe njësiti special i Këmish-
ëzinjve, Këmishëzinjtë ishin pjesë përbë-rëse e Kompanisë III të Batalionit VII,
të dislokuar në qendrën e prefekturës në Prishtinë.
23
34

Në luftë kundër anti-fashistëve, simpati-zantëve dhe pjesëmarrësve të LANÇ
këmishëzinjtë për-dorën metodat më mizore. (Fq.126) Ata përbënin njësitet
ushtarake të Partisë Fashiste me kompetenca të pakufizuara për burgosje, madje
edhe vrasje të njerëzve. Pushtuesi italian organizoi në nënprefekturën e Gjilanit
një aparat të gjerë policor jo vetëm në qytet, por edhe në fshatrat më të mëdha.
Pas publikimit të dekretit të Mëkëmbësit, të datës 5 shkurt 1943, lidhur me
Xhandarmërinë Mbretërore disa nga kompetencat e karabinierisë i kaluan
xhandarmërisë. Përveç Komandës së Rrethit të Xhandarmërisë në Gjilan
vepronin edhe njësitet Komanda e Rrethit Ushtarak (Fq.123) në Ferizaj dhe
Kompania mitraliere në Gjilan. Gjithashtu në Gjilan gjendej edhe Komanda e
Regjimentit IV të Kombësorisë. Këtu ndodhej burgu edhe zyra e burgut, pastaj
spitali i shtetit ku punonte mjeku Dhimitër Qiriçi, simpatizant dhe përkrahës i
LANÇ-së. Meqë nënprefektura ndodhej në zonën kufitare me Serbinë kuislinge
dhe Bullgarinë e Madhe, për këtë arsye propaganda fasahiste më e madhe për
armatimin dhe mobilizimin e vullnetarëve bëhej në fshatrat përreth kufirit të
Serbisë. Një pjesë e fshatarëve, nën (Fq.168) ndikimin e propagandës së
pushtetit dhe nga frika e sulmit eventual të çetnikëve të Mihajloviqit, por edhe
të njësiteve partizane që ishin koncentruar përreth kufirit u mobilizuan në
njësitet ushtarake vullnetare. Por ngritja vullnetarisht e kësaj pjese të fshatarëve
ishte në fakt dëshmi e mosbesimit në forcën mbrojtëse të ushtrisë fashiste, ku në
këto rrethana popullsia shqiptare e quante mbrojtjen e kufirit nga sulmi eventual
i çetnikëve dhe i partizanëve një detyrim të vetin. Grupet vullnetare u formuan
në këtë territor pas sulmeve të çetnikëve , me kërkesën e ministrit Iljaz Agushi,
pushteti lejoi që të formohen 36 grupe vullnetare, të vendosura gjatë gjithë vijës
së kufirit me Serbinë kuislinge.
LNÇ-ja Kosovës në rrethinën e Gjilanit deri më 1941-45 – U mble-dhjet odë
më odë, konakmë konak, xhami më xhami, manastir më man-astir për të mos
duruar më, pasi ishin zhbërë kufijtë dhe ishin prerë prapë prej ushtrive naziste të
koalicionit vijat e interesit dhe të ripushtimit, në juglindje , nga trupat pushtuese
bullgare, në veri - nga ato gjermane dhe jugperëndim - nga forcat italiane që
kishin shtrirë një pushtet kuisling shqiptar, për të heshtur aspiratat e shqiptarëve
për çlirim dhe bashkim ko-mbëtar. Pas 17 nënt-orit 1944 kur shumica e
anëtarëve të Komitetit Qendror të lidhjes së Dytë të Prizrenit vendosën të
lëshonin vendin, Esat ishte në mesin e atyre që nuk deshtën të largohen nga
Kosova. Pothuaj të gjithë ata që mbetën në Kosovë ose që kaluan në Shqipëri u
ekzekutuan nga ana e organeve të pushtetit serb, i cili u vendos në Kosovë në
fund të Luftës së Dytë Botërore.
35

Në atë shtab u emëruan: Mulla Idrisi për komandant, i cili direkt i përgjigjet
komanantit të regjimentit IV, kolonelit Fuad Dibra, sipas Rifat Berishes,
nënprefekt i Nënprefekturës së Gjilanit, Ramiz Cënica, kryetar i Komuna e
Parteshit, Hysen Tërpeza, nga Pozhoranit, Kurtesh Agushi, Kamenica në shumë
raste e ka ndihmuar lëvizjen nacional çlirimtare shqiptare, edhe duke u rreshtuar
në një front unik nacional. Aradhen Partizane Shqiptare24
“Zenel Hajdini”, e
themeluar më 28 shtator 1942, në krye me Xheladin Kurbalinë, komandant.
Fadil Hoxha, pas kthimit nga një aksion në pjesën
bullgare në Llojan, në pranverën e 43-it, ishte
rrethuar nga italianët në Kodrën e Livoçit të
Epërm. Ndërhynë forcat shqiptare, nënprojekt-
oratin italian të kësaj Komune, të prirë nga Ramiz
Cernica, ndër ta edhe Hasan Alia (Remniku) e
Sherif Maliqi e shpëtuan, duke e bartur në shpinë
një partizan gjakovar, Musa Zajmin, i cili u plagos
në këtë përleshje, dhe nga plagët ra dëshmor në
prill të vitit 194325
. Më 27 shtator 194226
, sipas
vendimit të marrë në korrik 1942 nga Komiteti
Krahinor i Partisë Komuniste Jugosllave për
Kosovë në afërsi të fshatit Ramjan të Vitisë që
ndodhet ndërmjet rrugës Ferizaj-Gjilan u formua
edhe aradha e parë partizane shqiptare. Kjo aradhë
mori emrin “Zejnel Hajdini”, emrin e një
komunisti shqiptar nga Tupalla e Medvegjës, i cili
u vra në Gazdarski Rid më 7 mars 1942, në luftë kundër çetnikëve dhe forcave
nazifashiste fq.269. Në radhët e saj ishin 4 kuadro nga Presheva, Xheladin
Miftari-Kurbalia, Riza Selimi, Arif Misini dhe Veli Fetahu. Komandant i kësaj
24
Në mbarim të Luftës së Dytë Botërore, punim i lexuar nga N.Ramadani në
Konferencën shkencore në Preshevë, më 12 e 13 dhjetor 2014. Shpalime kujtimesh
të Kadri Halimit për tribunin e popullit Ramiz Cernica (marrë nga arkivi personal i dr.
Mehmet Halimit) Monografisë të Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë”
25
26
Vahide Hoxha, “Aradha partizane “Zenel Hajdini”, Kosova 2, Prishtinë 1973, f.
106.
36

aradhe u zgjodh Xheladin Miftari-Kurbalia nga fshati Kurbali, komuna e
Preshevës, zëvendëskomandant u caktua Pera Karaxhiq-Muja nga Prishtina,
ndërsa komisar politik u emërua Fadil Hoxha nga Gjakova27
(fq.270). Kjo
aradhë partizane, me direktivën e Komitetit Krahinor të Partisë Komuniste
Jugosllave të Kosovës veproi edhe në Preshevë kur kaloi në territorin e okupuar
nga bullgarët për t’i shkuar në ndihmë aradhës së Vranjës dhe për të zhvilluar
bashkë me të aksionet e përbashkëta kundër forcave të pushtuesit”. Më 8 tetor
1942, aradha partizane “Simo Pogaçareviq” u vendos në fshatin Verban,
komuna e Bujanovcit. Nga Bujanovci duke lëvizur për në Karadakun e
Preshevës, fillimisht u pozicionua në fshatin Gare, komuna e Preshevës e më
pastaj edhe në fshatin Kurbali të kësaj komune, në shtëpinë e Ymer Miftarit,
vëllait të komandantit të aradhës partizane, “Zejnel Hajdini”, Xheladin
Kurbalisë(Fq.273). Vlen të theksojmë se aradha partizane “Zejnel Hajdini”
gëzonte një mbështetje të madhe në masën e gjerë të popullsisë. Takimi i
aradhës “Zejnel Hajdini” me aradhën partizane të Vranjës “Simo Pogaçareviq”,
u bë nga mesi i muajit tetor të vitit 1942 në shpatet e malit Ostrovicë mbi
komunën e Preshevës. Menjëherë pas kësaj ishin propozuar shkrirja e këtyre dy
aradhave partizane si dhe u diskutua për format e sulmit që do të ndërmerreshin
në minierën e Llojanit, e cila i përkiste komunës së Kumanovës.
Në këtë takim ishte propozuar edhe unifikimi apo ndryshimi i hierarkisë
komanduese, që shkaktoi edhe mospajtime mes tyre. Xheladin Miftari-Kurbalia
insistonte që komandantë i aradhës të ishte shqiptar meqenëse edhe terreni ku do
të vepronte ishte terren shqiptar. Ky mendim i Xheladin Kurbalisë u
kundërshtua. Komandant i shtabit të përbashkët të krijuar rishtas u emërua
Zhivojin Nikoliq-Bërka, zëvendëskomandant Xheladin Miftari- Kurbalia,
komisar politik Fadil Hoxha28
.
27
Monografisë të Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë” grup autoresh,f/270.
28
S. Selimi, Kohë e sfidave historike…, fq.103- 175.
37

Më 17 shkurt 1943, policia bullgare arrestoi Abdullah Krashnicën dhe Selim
Selimin, themelues Po aty. 274 S. Selimi, Kohë e Sfidave Histo-rike…, (fq.103.
275) Po aty. (FQ. 276) Po aty. (Fq.96) dhe pjesëtarë të organizatës komuniste.
Të nesërmen ata mundën të arratisen nga burgu dhe u strehuan në Gjilan ku
edhe vijuan veprimtarinë e tyre. Arratisja e komunistëve shqiptarë u pasua nga
masa të rënda e të dhunshme ndaj familjarëve të afërmve të tyre disa nga të cilët
u vranë dhe u burgosën… forcat bullgare më 28 korrik 1943 rrethuan dhe
bllokuan fshatin Tërrnavë të komunës së Preshevës. Të gjithë meshkujt, prej
moshës 16 deri në 80 vjet, u grumbulluan dhunshëm shqiptarët i futën në xhami,
nga dhuna e përdorur me këtë rast kishin vdekur katër vetë. Me qëllim të
intensifikimit dhe forcimit më tej të Lëvizjes Nacionalçlirimtare në Karadak, në
nëntor u shqyrtua mundësia që të formohet aradha e Dupillës. Në këtë aradhë
parashihej që të përfshiheshin të gjithë luftëtarët nga Karadaku i Kumanovës,
Preshevës, Bujanocit, Gjilanit,
Kaçanikut dhe Vitisë. For-
mimi i kësaj aradhe do të bëhej
me vendim të Komitetit
Krahinor të Partisë Komuniste
Jugosllave të Kosovës, por kjo
aradhë nuk arriti të formohet
asnjëherë. Ishte pranverë e
vitit 1942, gjithandej etnisë
shqiptare po përhapej një
frymë e re antifashiste
nacional çlirimtare si e drejtë
për çlirim nga okupatori dhe
me të drejtë vetëvendosjes dhe
bashkimit kombëtar. Nga
shkurti 1942 u
shtrua nevoja për
formimin e
aradhave parti-
zane shqiptare.
Kështu më 27. 09.
1942 u formua
aradha e parë
partizane "Zenel
38

Hajdini", e cila veproi në tërë teritorin e Kosovës. Kjo aradhë partizane aksionin
radhës të armatosur e kreu më 3 janar 1943 në Carnalevë, me ç`rast u vranë 21
ushtarë italianë.
Celula partiake e Preshevës pati kontakte të vazhdueshme me organizatën
partiake të Kumanovës, kontaktet i mbanin Abdullah Krashnica, Selim Selimi
dhe Shaip Mustafa. Gjatë vitit 1942 dhe pothuajse gjatë gjithë periudhës së LDB
ka pasur lidhje të ngushta me organizatën partiake të Kumanovës dhe të Gjilanit.
Kontaktet e organizatës partiake të preshevës me rininë përparimtare të Gjilanit
datojnë që nga viti 1938, vazhdojnë gjatë dhe pas LDB. Të themi se “Gjilani
deri më 1942 nuk pati organizatë partiake”. Në këshillimin e Komitetit Krahinor
të PKJ për Kosovë që u mbajt në Ber-bole, në korrik të vitit 1942, organi-zatën
partiake të Preshevës
e përfaqësoi
Xheladin Kur-balia.
Ikja e Selim Selimit
nga burgu i
Presheves me 17
shkurt 1943, kur nga
kati i dytë ana pasme
bie te shtrati i lumit
dhe i strehuar te dajet
në Kurbali pastaj
perms Hoxhë Pidiqit,
ngjitet tek korieri i
Abdullahut në
Karadak që mik
besnik. I kujtohet Hazir Koka, prej nga drejtohet te ai.
Kjo verteton se Abdullahu dhe Selimi nuk trathëtuan askush nuk i tradhëtoi ata
edhe pse pati tortura nga bullgaret për t’i treguar jataket e tyre. Haziri pasi i la
vetë musafirët natë arriti t’i kaloi përmes kufirit te lumit Morava për në Gjilan.
Nga nëntori i vitit 1943 e deri në qershor të vitit 1944, A. Krashnicën e gjejmë si
sekretar të Komitetit të Partisë Komuniste të rrethit të Gjilanit. Organizata
partiake e Preshevës ishte e lidhur me KK të PKJ të Kosovës prej marsit kalojnë
Abdullahu dhe Selimi nga Presheva në Gjilan, Abdullahu sekretar në vend të
Xh. Kurbalisë e nga nëntorit i vitit 1943 deri në qershor të vitit 1944, kur edhe
Abdulla Krashnica ishte sekretar i Komitetit të rrethit të Gjil-anit. Në treva të
tjera shqiptare, si për shembull në ra-jonin e Gjilanit, ku deri në vitin 1942 nuk
39

kishte organ-izatë komuniste (fq. 265). Po ashtu përmes normal-istëve që
studionin në Prishtinë, Ali Aliut, Qani Ramadanit, Hamit Thaçit, Abdullah
Osmanit etj., ata kontribuan në zhvillimin e Lëvizjes Nacional Çlirimtare në
Prishtinë dhanë sidomos shumica prej këtyre normalistëve ishin edhe me detyra
partiake në organizatat komuniste të Gjilanit e të Preshevës (Fq.266) . Abdullah
e Shaip Krashnica, Selami e Shenasi Hallaçi, Xhemush Bina, Baki Gashi etj.,
dhanë një kontribut të madh edhe në zhvillimin e Lëvizjes Nacionalçlirimtare
dhe antinazifashiste në Gjilan dhe Anamoravë dhe të Kosovës në tërësi.
Kontribut të madh ata dhanë edhe në rekrutimin e popullsisë në aradhat
partizane të Jabllanicës, të Sharrit, Kozjakut dhe Pçinjës. Karadaku i Gjilanit,
Presheva, Kumanova, Shkupi, Manastiri, Dibra dhe Ohri i takuan okupimit
bullgar sipas ndarjes në tre zona në mes të Gjermanisë, të Italisë dhe të
Bullgarisë pas marrëveshjes së Vjenës (11 qershor 1941). Për shqiptarët, edhe
ky pushtim u konsiderua i njëjtë si edhe ai i (1919-ës, i Versajës), i Mbretërisë
SKS (Jugosllavia e Parë), e cila ishte i tillë, bile në zonën bullgare edhe më e
egërsuar. Sipas një dokumentit të gushtit të vitit 1942,[1] nga ana e qeverisë
bullgare, ajo kërkonte që shqiptarët e rretheve të Shkupit e Manastirit dhe
territoreve tjera të rishikonin origjinën e tyre, ose në të kundërtën ata, si të gjithë
banorët e huaj duhej të shpërnguleshin. Ja një shembull nga ajo që kishte
ndodhur në zonë e okupimit bullgar: Ne rrethin e këtushëm kanë hyrë gati 3.000
frymë shqiptarë që emigruan nga tokat nën kontrollin bullgar. 29
Lufta e Dytë Botërore, për popullsinë e Luginës Preshevës, Buanocit, dhe
Fushëgropës së Kumanovës, Matreqit, Kumanovës, Shkupit nga mbreti bullgar
Borisov solli okupimin bullgar, ku me luftë të armatosur dhe forma të
ndryshme, udhëheqësit shqiptarë u munduan të realizonin të drejtat sociale e
kombëtare. Përkundër qëndrimeve shoviniste të komunistëve serbo-malazezë
ndaj të ardhmes së Kosovës, populli shqiptar, i etshëm për liri dhe mëvetësi,
mori pjesë aktive në lëvizjen antifashist. Shqiptarët në Kosovë dhe në viset tjera
etnike, revoltën e parë antifashiste e shprehën në nëntor 1941, me organizimin e
demonstratave në Gjakovë, Prizren, Prishtinë, Mitrovicë, Preshevë, Shkup,
Dibër etj. Kjo bëri që Gjilani me rrethinë, fshatarë dhe minatorë të rreshtoheshin
përkrah LNÇ-së. Pas daljes nga burgu të Xheladin Kurbalisë formohet grupi i
parë ilegal nga Kadri Halimi, Kurtesh Agushi, Selami dhe Shemsi Hallaçi,
29
Në një shkrese të këtillë dërguar Inspektorisë së Tokave të Liruara në Tiranë[3]
dërguar nga nëprefekti Rifat BERISHA.
40

pastaj mësuesit e pjesës tjetër shqiptare: Hasan Dyngjeri, Sadri Mehmeti,
Muharrem Çollaku,
Malë Beci, Vesel e V.
Rexhepi.
Gjilani i viteve 1941/1945
Sahat Kulla / Shatërvani
pamje e qytetit të Gjilanit
(1944)
Fronti i përbashkët i
masave të përgjith-shme
popullore,të proklamuar
si Luftë Nacional Çliri-
mtare (LNÇ) për Kos-
ovë dhe Dukagjin, daton
nga shkurti i vit-it
1942.Ishte pran-verë e
vitit 1942 kur gjith-andej
etnisë shqi-ptare po
përhapej një frymë e re
antifashiste naci-onal
çlirimtare, si e drejtë për
çlirim nga okupatori, me
të drejtë vetëvendosje dhe ba-shkim kombëtar. Nga shkurti 1942 u shtrua nevoja
për formimin e aradheve partizane shqiptare. Kështu, më 27.09.1942 u formua
aradhja e parë partizane "Z. Hajdini", e cila veproi në tërë territorin e Kosovës.
Kjo aradhe partizane, aksionin e parë të armatosur e kreu më 3 janar 1943, në
Caralevë, me ç`rast u vranë 21 ushtarë italianë.30
Celula partiake e Preshevës
pati kontakte të vazhdueshme me organizatën partiake të Kumanovës, kontakte
këto të cilat i mbanin Abdullah Krashnica, Selim Selimi dhe Shaip Mustafa.
Gjatë vitit 1942 dhe pothuajse gjatë gjithë periudhës së LDB-së ka pasur lidhje
të ngushta me organizatën partiake të Kumanovës dhe të Gjilanit. Kontaktet e
organizatës partiake të Preshevës me rininë përparimtare të Gjilanit, datojnë nga
viti 1938 dhe vazhdojnë gjatë dhe pas LDB-së. Duhet thënë se Gjilani deri më
1942 nuk pati organizatë partiake.
30
Sheradin Berisha: Ripushtimi i Kosovës dhe mobilizimi i shqiptarëve nga
UNÇJ (1944-1945) (i)
41

Në këshillimin e Komitetit Krahinor të PKJ për Kosovë, që u mbajt në Berbole,
në korrik të vitit 1942, organizatën partiake të Preshevës e përfaqësoi Xheladin
Kurbalia. Aradha partizane ishte aktivizuar në formacionet e Luftës nga viset
Gjilan-Karadak-Preshevë, pas formimit të aradhes së parë shqiptare, të
komanduar nga Xheladin Kurbalia, (rrëfen; Baki Ajdin:” Edhe pse nuk pajtohet
të jetë anëtar i tyre luftoi për krah luftës për bashkimin trojeve etnike deri në
rënie e tij, i shërbeu tokaeve të liruara shqiptare”. Pastaj pas masakres bullgare,
“Ikja e S. Selimit nga burgu i Presheves me 17 shkurt 1943, kur nga kati i dytë,
ana pasme bie te shtrati i lumit dhe i strehuar te dajet në Kurbali pastaj perms
Hoxhë Pidiqit, ngjitet tek korieri i Abdullahut në Karadak që mik besnik31
.
Selimit i kujtohet H. H. Koka, prej nga drejtohet te ai, edhe pse atë natë i la vetë
mysafirët (Ali Stanecin i cili i qëdronte afër si komandant i kontraçetës në
Preshevë). Kjo vërteton se “Abdullahu dhe Selimi nuk trathetuan askush nuk i
tradhetoi ata edhe pse pati tortura nga bullgaret per ti treguar jataket e tyre”.
Haziri pasi i la vetë musafiret nate arriti t’i kaloi përmes kufirit te lumit Morava
për në Gjilan, te Kurtesh Agushi. Sa ishte korier që shërbeu pas pushtimit serbo
bullgar, mbajti lidhjen pëcjellës, kur kaloi me pjesբtarët shqipëar të aradhës, kur
u bë sulmi i parë i armatosur për marrjen e minierës së Llojanit, e cila gjendet
ndërmjet Preshevës dhe Kumanovës, ndodhi në mes natëve të shtatorit 1942.
Aty kishin ardhur edhe luftëtarë të tjerë, të cilët zgjodhën Xheledin Kurbalinë
për t'u prirë në aksionin e parë për lirimin nga pushtuesi të digave të pasura të
minierës, pastaj kthimi i tyre u bë përmes Arif dhe Xhelilit të Xhemë, sepse
komanda kaloi te një serb dhe këkohet nga Xheladini, të heqin plisat dhe të vihet
kapela partizane me yllin pesëcepësh. Lufta e dytë botërore, popullësisë së
Kosovë verilindore i solli okupimin serbobullgarë , ku me luftë të armatosur dhe
forma të ndryshme, udhëheqësit shqiptarë u munduan të realizonin të drejtat
sociale kombëtare. Në këtë drejtim kontribut të veçantë kanë dhënë: Abdullah
Krashnica, Kurtesh Agushi32
, Shaip Mustafa, Selim Selimi, Skender Hasani,
Xheladin Kurbaliu, Riza Selimi -Ilinca, Hazir Haziri -Koka, Limon Staneci, Ali
dhe Rrustem Staneci, Selami Hallaçi, Ibrahim Kelmendi, Ali Aliu, Selami dhe
Shinasi Hallaçi e te tjerë.
31
Hasan Emerllahu:Abdullah presheva –Tribun e atdhetar, Fq.121,Vatra,’15
32
Kurtesh Agushi jetoni në Shkup, veprimtaria: Ishte një ish-student i Beogradit, dhe
njeri kyq i LNÇ-së në Gjilan-Preshevë-Shkup rajonin juglindor të Kosovës, i cili në
vitin 1936 kishte marrë pjesë në demonstratat e studentëve dhe të komunistëve të
Beogradit për të kërkuar armë që të shkonte e të luftonte në Spanjë, dhe kryetar komune
në Kamenicë (Dardanë).
42

Me 15 shtator të vitit 1943, forcat çetnike serbe e Jagoshit hodhën bomba në
natën e Ramazanit në Xhaminë e Preshevës me ç'rast vranë 4 dhe plagosën 28
veta. Si embrion i Brigada e
Dytë Sulmuese të Kosovës
që është formuar pas plot
dy vjetëe, më 9 shtator të
vitit 1944 të Bujanocit,
nga ana e Aradhës
Partizane të Kosovës si
dhe partizanëve të ardhur
nga rrethinat
e Gjilanit dhe Kaçanikut.
Në ditën e formimit
brigada kishte katër
batalione me rreth 600
luftëtarë, dhe në fund të
vitit numri i ushtarëve
arriti në rreth 1,600.
43

Lugina e Preshevës - Selim Selimi ikën nga burgu i Preshevës, më 17 shkurt
1943 dhe strehohet te dajat në Kurbali e pastaj përmes Hoxhë Molla Isuf Pidiqit,
ngjitet tek korrieri i Abdullahut në Karadak, që ishte mik besnik dhe përfundon
te Hazir Koka33
. Kjo vërteton se Abdullahu dhe Selimi nuk tradhtuan dhe askush
nuk i tradhtoi ata edhe pse pati tortura nga bullgarët për t`i treguar jatakët e tyre.
Haziri pasi i la vetë mysafirët (Ali Stancin me tjerë) dhe natën arriti t’i shpëtojë,
duke kaluar karakollët bullgare përmes kufirit të lumit Morava për në Gjilan-
Preshevë kontrollonte kanalet dhe furnizimin me armë dhe municion zonat e
luftës.
Zona bullgare përshkak të shtypjes dhe pastrimit etnik Rrezistenca ishte më
aktive , ku organizatat e Preshevës ishin të lidhur me ato të Kosovës. Prej
muajit mars Abdullahu dhe Selimi kalojnë nga Presheva në Gjilan, Abdullahu si
sekretar në vend të Xh. Kurbalisë, nga nëntori i vitit 1943 deri në qershor të
vitit 1944, kur edhe A. Krashnica ishte sekretar i Komitetit të rrethit të Gjilanit34
UNÇ e Kosovës: Nga 27 shtator 1942 në Kosovë u formuan çeta të arm-atosura
partizane: " Z. Hajdini ", në Ramjan të Vitisë ( me 28 shtator 1942 ), Çeta e
Sharrit ( nëntor 1942 ), “E. Duraku ( janar 1943 ) , dhe aradha e Karadakut
( janar 1943 ), dy bataljonet kosovare dhe Brigada maqedono -kosovare
( shtator 1943).
Në prill 1943 u formua Shtabi Kryesor i Ushtrisë NÇ për Kosovë, që ush-tronte
të njejtat funksione me shtabet ushtarake të krijuara në viset e tjera të
33
Hasan Emerllahu: Abdullah Presheva – tribun e atdhetar, fq.121, Vatra, 2015
34
Hasan Emerllahu: Abdullah Presheva – tribun e atdhetar, fq.142, Vatra, 2015.
44

UNÇJ. ..... Në fund të v. 1943 në Kosove ishin ngritur 81 këshilla NÇ. Komiteti
Krahinor i Kosovës dhe Shtabi Kryesor i UNÇ të Kosovës - komandant Fadil
Hoxha kanë qenë të pavarura. Gjatë LANÇ të Kosovës, F. Hoxha as Shtabi i
UNÇK në asnjë mënyrë nuk i'u është drejtuar Shta-bit Suprem të UNÇJ ose
Titos si komandant supreme ose Shtabit Kryesor të Serbisë... Ndërsa
bashkëpunimi dhe kontaktet me Shtabin kryesor të UNÇ të Shqipërisë ishin të
shpeshta. Brigada e Parë dhe e Katërt e Kosoves dhe Brigada e Tretë dhe e
Pestë e UNÇSH-së, çliruan Kosoven dhe Rr. e Dukagjinit. Gjaku i mijëra
dëshmorëve dhe vendimet e Konferenca e Bujanit, e cila u mbajtë pikërisht për
ti kundërshtuar vendimet e Mbledhjes së II të AVNOJ -it në Jajcë 29-30 nëntor
1943 , ku këtu ishte vendosur që Kosova dhe viset tjera shqiptare në RPSJ. të
mbesin në përbërje të RSFJ.[20].Xheladin Kurbaliu, komandant, dhe skomisar,
Fadil Hoxha për ndihmë që i dhanë, Ramiz Cërnica, Sherif Maliqi, Hasan Alia,
Nexhmedin Nixha, H. Kokaj që i kishin dhënë Aradhës Partizane me komisar
Fadilin në krye, depertimin në Zonë Bullgare dhe sulmin e parë të armatosur në
Minierë e Llojanit, si edhe kur ishin të rrethuar nga italianët në Malet e Livoçit
të Epërm në pranverë të 1943-tës.Në korrik të vitit 1942 po zgjeroheshin radhët
edhe në mes të Gjilanit( Nënnprefekt. Rifat Berisha dhe Dardanës (ish-Ka-
menicë) (Kurtesh Agushi, në Petroc, nga një grup nga Xheledin Kur-balia35
.
Prej andej vazhdon përmes Sinan Hasanit, Sekretar i Hysen Tëp-ezës, Komuna e
Paerteshit (Ramiz Cënica), një grup tjetër në Pozhoran dhe nga ana e Ramadan
Agushit, në Tërpezë të Vitisë. Edhe në Preshevë,
përmes Avdullah Preshevës-Krashnicës formohet një grup nga vëllezërit Selami
e S henasi Hallaçi, Riza Selimi, Selim Selimi, Xhemush Bina për-mes një lidhje
korier (H.K) nëpër Karadakun e Gjilanit, Kamenicës, Preshevës, Shkupit,
Kaqanikut dhe nga Kumanova me Kurtesh Agushin në zonën etnike shqiptare
të Karadakut të Gjilanit. Me qëllim të intensifikimit të Luftës antifashiste, u
shqyrtua mundësia e formimit të “Aradhës së Dupillës” e cila do të kishte për
detyrë mbrojtjen e rajonit të Luginës së Preshevës, Luginës së Vardarit dhe të
Anamoravës së Gjilanit. “Gjatë periudhës së pushtimit bullgar, në zonën e
Preshevës vepruan dy grupe politike shqiptare, ku njëri grupim veproi në kuadër
të PKJ në krye me Shaip Mustafën, Abdullah Krashnicën, Selim Selimin,
Xheladin Kurbalin, H. Kokës etj. , pjesëmarrja e atyre në njësitet special pro-
bullgare të kontraçeta, kundër njësiteve çetnike serbe. Edhe pse vështirë se
mund të arsyetoj qëllimin e tyre të mëvonshëm për krijimin e aurelen e
Shqipërisë Etnike, ku bënin pjesë: Ali Syla, Limon Staneci, Ajet Rainca.
35
Anamorava e Kosovës në revolucion 1941-1945, grup autorësh, botim 1972
45

Në 14-15 shtator të vitit 1944, kur kapituloi Bullgaria fashiste. Shqiptarët e
Luginës së Preshevës,së bashku me Gjilanin dhe Kumanovën, për ta mbrojtur
ate nga njësitë partizane, bullgare, maqedonase, organizuan Mbrojtjen e
Kosovës Lindore, përgjatë hekurudhës Bujanoc - Preshevë – Kumanovë, e cila
zgjati disa muajë, Ibrahim Kelmendi patriot nga Presheva e madhëoi si: “Epope
që nderoi historinë e Shqiptarëve, luftë që u bë kundër tre armiqëve të
përbashkët aleatë: bullgarëve, serbëve dhe partizanëve,… siç shprehet në
Preshevë,36
po edhe në krejt Luginën lindi kërkesa për ta mbrojtur ate, me
shpresë se një ditë ajo dhe Shqiptarët do të jenë të lirë dhe vet të qeverisin më
fatin e vet”. Për ta mbrojtur Lu-ginën, atëherë u bë organizimi i popullatës për
luftë përgjatë hekurudhës, u bë organizimi civilo-ushtarak në Preshevë, pra
Adem Kamberit, iu
dha qeverisja e
Bashkisë, Limon
Staneci. Drejtoi
organizimi i
nënprefekturës dhe
Ibrahim Kelmendit,
drejtimi e organizimi i
operacioneve
ushtarake.
Qeverisja e Bashkisë
zgjati 4 muajë, ndërsa sipas materialeve arkivore të ish-Jugosllavisë zgjati vetëm
2 muajë dhe këtë Mbrojtje e quanin reaksion shqiptar. Ndërsa popullata
shqiptare e quajti periudhë të ndritshme, me plotë sakrifica, dhe e quajti
“Shqipëri e Vogël”. Mirëpo erdhi edhe zhgënjimi, sespe Shqiptarët u përçanë
për vende politike dhe udhëheqësë në Bashki. Këtë e shfrytëzuan forcat e mëdha
ushtarake, njësitë e shumta bullgare, maqedonase dhe serbe , të cilat e pushtuan
Preshevën më 14 nëntor 1944, e mposhtën Rezistencën e Shqiptarëve dhe me
këtë rast bënë kërdi në popullatën shqiptare, sidomos në Sopot, Iseuk, Sopot,
Gosponicë e tjerë.
Formimi i Batalionit shqiptar nga Shqip-tarët e Presh-evës, Bujanocit dhe Kum-
anovës, në krye me Skender Preshevën- ish nënprefekt I Korënprefekt i Korçës,
i cili mori pjesë në Frontin e Sremit kundër njësivë fashiste dhe në çlirimin e
Zagrebit e qyteteve të tjera, ngjalli shpresën tek Shqiptarët se pas përfundimit të
36
Monografisë të Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë”
46

luftës do t’i gëzojnë të gjitha të drejtat kombëtare. Sëbashku me batalionin e
përmendur morën pjesë edhe njësitë ushtarake të Shqipërisë, me pjesëtarët e
këtyrë njësive, shpesh vinin në kundërshtim pjesëtarët e batalionit të Preshevës,
sepse këta ishin aq shumë të motivuar për t’i ndihmuar vëllezërve serbë. Ndërsa
pjesëtarët insistonin në kthimin e tyre, për ta mbrojtur pragun e shtëpive në
Preshevë, Bujanoc e Kumanovë nga njësitë partizane. Shpesh kishte konflikte të
ashpra, kështu rrëfeheshin shumë shqiptarë të Preshevës, pjesëmarrës të këtij
batalioni. Bile aq nxehej situata sa i kthenin njëri tjetrit pushkët. Aspiratat
kombëtare të Shqiptarëve të Luginës së Preshevës u shuan në janar të vitit 1945,
atëherë kur në Preshevë i mblodhën qindra qytetarë në te, për t’u deklaruar se
dojnë të mbeten nën Serbi. Presheva, në mënyrë arbitrare dhe pa vullnetin e
popullit shqiptar si dhe me qëllim të ngushtimit të trollit shqiptar u nda nga
Shqiptarët e Kosovës dhe Maqedonisë, ndërsa disa të tjerë të vazhdohet me
Maqedoninë apo t’i bashkangjiten Kosovës. Vendoset pushteti i ri me kryetar të
frontit popullor, Selim Selimi, sekretar Andullah Alija.
Maja e Sharrit – Karadaku
47

Aradhja e parë partizane me shqiptarë të Kosovës -
Aradhja e parë shqiptare partizane e Kosovës u formua më 27 shtator 1942 në
Ramjan të Vitisë37
. Përballja po zinte fill si rezistencë ndaj mosdurimit, mbylljes
brenda vetvetes dhe shikimit drejt horizontit, për të qarë këtë rrethim të hekurt
që po ngushtohej ditë e për ditë. Kjo po bëhej në mes brigjeve të lumit Morava
dhe Bjeshkës së Madhe, Karadakut, përmes mësuesve, nxë-nësve e studentëve
nëpër manastire e mejtepe, ku përherë po shtohej mësimi te anëtarët në oda e
konakë të shndërruara në mësonjëtore të para fetare edhe laike.
Më 27 shtator1942, pas një konsultimi nga grupet e armatosura antifashiste, në
një fshat të Ferizajt erdhi deri te marrëveshja që në misërishten e Ramjanit të
mblidhen si një tog, duke bërë bërthamën e parë të atij motmoti.
Në frymën e luftës çlirimtare po printe Babushi e Kadri Halimi, Kurti, Selamiu,
Meta, Çollaku dhe Beci.[38
] Në Llojan mes të Preshevës dhe Kumanovës, natën
e 28-29 shtatorit të asaj vjeshte të hershme, kishin arritur edhe luftëtarë të tjerë,
duke zgjedhur Xheledin Kurbalinë që t'i printe aksionit të parë për lirimin nga
pushtuesi të digave të pasura të minierës.ii
Në këtë aksion, pos prijësit Xheladin
Kurbalia, ishin edhe komandant Fadil
Hoxha, komisar: Kurtesh Agushi, Sinan
Hasani, Riza Selimi, Reshat Xhaferi etj., si
dhe korieri Hazir Haziri[39
].
Ata po i mbështeste fuqishëm edhe
nënprefekti i kazasë, Rifat Berisha, në
njërën anën, kurse në anën tjetër, Limon
Staneci, që përbënte forcën tjetër në
Kosavën Lindore, të krahut të Lidhjes së
Dytë të Prizrenit, të një lidhjeje gjithandej
etnisë.40
37
Anamorava e Kosovës në revolucion 1941-1945, grup autorësh, bot. 1972
38
Anamorava e Kosovës në revolucion 1941-1945, grup autorësh, bot. 1972
Prej konferencës shkencore, mbajtur në Preshevë më 13/14 dhjetor 2014, B.Salihu.
39
Dr.Fehmi Rexhepit, historian dhe dokumenteve arkivore të arkivit rajonal të Gjilanit,
Shkupit, Kumanovës të arkivuara nga Selim Norça, Kurtesh Agushi, Hoxhë Ibrahim
Capari, si dhe të bashkëpunëtorëve e dëshmitarëve të atyre ngjarjeve të Karadakut 1941-
1943, të botuara edhe në librin "Flaka" (pjesa e V-IX) nga Autobiografia.
48

Kapitullimi i ushtrisë italiane u prit me gëzim edhe nga popullsia e Gjilanit dhe
rrethinës. Pas kapitullimit të Italisë ndryshoi situata politike në vend.
Në Gjilan u thye burgu dhe tërë ditën u bënë luftime ndërmjet popullit dhe
ushtrisë italiane. Populli kërkonte dorëzimin e italianëve, të cilët rezistuan duke
përdorur edhe topat. Ata u dorëzuan vetëm pas ardhjes së ushtrisë gjermane dhe
njësiteve shqiptare. Po në këtë kohë u bë lirimi i një pjese të të burgosurve
politikë, sidomos i atyre shqiptarë. Këtë aksion e ndihmoi edhe Shaip Mustafa,
që ishte prokuror në prefekturën e Prishtinës. Kështu, një ditë pas kapitullimit të
Italisë, njësitet italiane filluan të tërhiqeshin në drejtim të Ferizajt. Fshatarët
shqiptarë ua zunë pritën në afërsi të Parteshit, pranë Visoçës, dhe i detyruan të
kthehen sërish në Gjilan. Pas kësaj, tërë ditën u zhvilluan përleshje në mes
popullit dhe forcave italiane,
që ishin strehuar në
ndërtesën e ish shkollës
fillore Vuk Karaxhiq dhe në
shtëpinë e Sokolëve. Të
shtënat pushuan në mbrëmje
kur ushtria italiane, e
rraskapitur në luftë me
shqiptarët iu dorëzua
njësiteve të blinduara
gjermane që erdhën nga
drejtimi i Ferizajt. Bullgarët
u munduan të shfrytëzonin
kapitullimin e Italisë për t‘u
zgjeruar në territorin e nënprefekturës së Gjilanit. Ata hynë me ushtri në
Domoroc, Lagjën e Kërshllanëve të Hodonocit, Muhoc, Gjergjec, Ramnabuçë,
Novosellë të Epërme, Zarbincë, Çarr e në Priboc. Vullnetarët, që dolën nga këto
fshatra, goditën forcat bullgare në Domoroc, Hodonoc dhe në Çarr. Lufta
vazhdoi tërë ditën e 9 shtatorit të vitit 1943, deri në mbrëmje kur forcat bullgare
u detyruan të tërhiqeshin përtej vijës së demarkacionit. 98)41
.
Në këto luftime me forcat bullgare në Çarr u vranë 3 persona – Hajra i
Suharnës, Latif Sherifi i Çarrit dhe Belul Hajrullahu i Çarrit. Në Hodonoc u vra
40
41
Monografisë të Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë” , Grup autorësh.
49

një rom dhe u plagos Sadik Osmani i Berivojcës. Në Domoroc u vra Rexhep
Halili i Muçivërcit, ndërsa për palën bullgare nuk kemi të dhëna për numrin e të
vrarëve dhe të plagosurve42
.
Në verën e vitit 1943 u bë ndryshimi i kufijve ndërmjet pushtuesve italianë dhe
atyre bullgarë në territorin e rrethit të Gjilanit.
Kështu, në Moravën e Epërme shtetit shqiptar iu bashkuan fshatrat Sadovinë e
Jerlive, Vërbani, Goshica dhe një pjesë e fshatit Sadovina e Çerkezëve. Më pas,
rreth tokave të liruara shqiptare nën pushtimin bullgar nis një varg zinxhiror i
dhunës përmes një sulmi të parë të armatosur, vala e re e arrestimeve,
burgosjeve, por edhe e vrasjeve, ashtu sikur pasoi detyrimisht tërheqjen kah
Maja e Sharrit, që shoqërohet me
një anarki të pranim-dorëzimit në mes forcave të huaja të koalicionit fashist
Italian-gjerman me 10 shtator 1943. Nga ana tjetër, pas një konflikti të
armatosur del në skenë Mullai i kazasë në mbrojtje të atyre që po u rrezikohej
jeta, pasuria dhe lëvizja e tyre nga e ashtuquajtura "Dora e zezë" që vriste e
priste natën dhe ditën me drekë, edhe atë në qendër të kazasë së vjetër, vrasja e
civilëve etnikë shqiptarë në xhaminë e Preshevës nga kryeçetniku, Jagoshi.43 44
42
(Monografisë të Komunës së Gjilanit:” Gjilani me rrethinë” Fq.164).
43
Refuzoi kërkesën bullgare për të marrë territore shqiptare! (A.Q. i shtetit-Tiranë.
Fondi 251, dos.71 fl.9-11)[2](A.Q. i shtetit-Tiranë. Fondi 251, dos.71 fl.9-11) Rifat
Berisha, nënprefekt i Gjilanit: (Nr.412. d30, f.148/74, rez. Gjilan) ne Prizren me 25
Korrik 1942 pos te tjerash thuhet: Këta kanë ardhë pa pru kurgjo me vedi.Jetojnë
mizorisht, kanë mbete pa strehe e banojnë përjashta nder hajate, kopshte e fusha” Berish
50

Krahu nacional Lidhja e Dytë e Prizrenit –
Rezistenca e armatosur për mbrojtjen e tokave të liruara në LDB Lidhja e
Dytë e Prizrenit, prej 16-20 shtator 1943, ku shprehja gjeografike KOSOVA45
nuk përfshinte vetëm vendet që përmbli-dhen brenda kufijve admini-strativë të
krahinës së Kos-
ovës, e cila
mban këtë emër
dhe ka ruajt
shumë qëndr-
uaeshmërinë e
ko-mpaktësinë e
bano-rëve
shqiptarë, por
shih për këtë
arsye ajo
përfaqëson dhe
simbolizon edhe
të gjitha viset e
tjera shqiptare të
"robnueme" nën
pushtimin e
Jugosllavisë.
Mbështetur në
frymën politike
të shkrimeve
autentike të pjesëmarrësve në Kuvendin themelues, më 16-19 shtator 1943,
Lidhja e Dytë e Prizrenit është organizatë politike-ushtarake kombëtare
demokratike shqiptare [9]. L.P (II) 1943. Pra, sikur që dihet ky deklarim
plebishitar kaloi nga Marrëveshja e Mukjes dhe Konferenca e Bujanit (e cila
doli si rezultat i mohimit të etnitetit të pavarur të Kosovës nga Mbledhja e Dytë
e AVNOJ-it),
44
Foto (1943): ulur nga e majta A. Presheva, Limon Staneci, Riza Hyseni
(Norqa), Mark Gashi. Në këmbë: Asllani (vëllai i Limonit), Hetë Koka, Xhelili
Xhemës (Seferi) Saqip Bukuviku (Azem Pushka) - Paria e Kosovës Lindore -
Paria e Karadakut.
45
Tahir Zajmi: “Lidhja e Dytë e Prizrenit dhe lufta heroike e popullit për mbrojtjen e
Kosovës”, Bruksel, 1964 www.koha.mk/lajmi_dites/18587.html|Nov_5_2012|
51

e përkrahur nga Lidhja e Dytë e Prizrenit dhe në juglindje të Kosovës, në krye
me Adem Gllavicën e mulla Idriz Gjilanin.
Beteja “Maja e Kikës” ishte e paraparë të zhvillohej më 29 qershor 1944, në mes
forcave serbo çetnike,” për frontin lindor dhe ushtarak, që raportonte nga vijat e
para të frontit në luftimet për mbrojtën e trojeve etnike në Kosovën Lindore46
.
Më 13 shtator, kur u hoq pushteti okupues bullgar, u zgjodh nënprefekt i
nënprefekturës së Preshevës. Ishte edhe sekretar i Mulla Idrizit, gjykatës,
kryeshef i Rrethit të Gjilanit, i cili raportonte nga fronti i Gjilanit për fitoret e
Mbrojtjes Kombëtare të Kosovës, më 1944, në fletoren “Lidhja e Prizrenit”,
gazeta. 47
Në artikullin “Një shpartallim i ri i çetave komuniste n'anë të Gjilanit", të datës
9 korrik 1944 konstatohej: "Armiku shekullor, lakmues i tokave të huaja, i dejun
me ideologjina të ndryshme (komuniste, nacionaliste e që të dyja këto formojnë
një të tretë: pansllaviste)". Prapë, Limon Staneci, më datën 28 qershor 1944, në
një numër prej 400-500 vetash, sulmoi tokat shqiptare, duke kaluar kufinin në
vendin e quajtur "Kika", mbasi në afërsinë e katundeve Cfircë e Tugjevc nuk
kishte mundur ta bënte këtë. Kjo veprimtari e forcave nacionaliste u zhvillua
edhe me angazhimin e njerëzve me ndikim siç qenë Mulla Idrizi, Xheladin
46
Sipas Limon Stanecit, sekretar dhe zëvendës i nënprefekturës së Gjilanit, ish
sekretar i Komitetit Qarkor të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, ish gazetar dhe
përgjegjës për informim në kuadër të organit “Lidhja e Dytë e Prizrenit”.
47
Më 1944, në fletoren “Lidhja e Prizrenit”, gazeta.
52

Kurbalia, Miftar Spahiu, Ibrahim Kelmendi, Sylë Hotla, Liman Staneci etj.
Forcat të përbëra prej ushtrisë së rregullt, të komanduara prej oficerëve dhe
nënoficerëve trima, filluan luftën.
Krahu Lindor - Gjatë luftës së
Velegllavës, që vazhdoi 12 orë
dhe betejës së 29.6.1944 grupet
nacional-shoviniste-pansllaviste
u shpartalluan me humbje për
ta... Kjo ndeshje me bandat
komuniste, që fatlumnisht
përfundoi me fitoren tonë, u prit
me manifestime simpatike nga
populli, i cili u betua me këtë rast
se do të ndjek gjurmët e
dëshmorëve, si kapter Abdi
Gjoka, nga Mati, anëtar i
Komitetit Komunal të Lidhjes së
Dytë të Prizrenit, Bajram P. e të
tjerëve, që ranë në këtë betejë për
lirinë, për të mos lejuar kurrë që
këmba e armikut të shkelë tokat
tona të bekuara "Dhe, sikurse
përluftën e Velegllavës të 28
qershorit 1944, (raportoi nga linja e zjarrit edhe për luftën e Kikës, të 26
gushtit 194448
. në Luftën e Velegllavës, më 28 qershor 1944, në Luftën e Kikës),
në Luftën e Bujanocit, Raincës, Preshevës dhe përgjatë Hekurudhës Buja-noc-
Preshevë-Brez, e cila zgjati prej 9 shtator 1944 deri më 14 nëntor 1944.
Rezistenca e Shqiptarëve vullnetarë mbrojti vendbanimet shqiptare të Karadakut
dhe vendbanimet te tjera shqiptare deri tek hekurudha, ndërsa vendbanimet
shqiptare andej në lindje të Hekurudhës kishin ra nën drejtimin e forcave sllavo-
komuniste. Populli i Preshevës me rrethinë, thonin se luftohej për një shinë të
Hekurudhës Bujanoc-Preshevë-Kumanovë, në mes të forcave të brigadave
bullgare, maqedonase, serbe dhe forcave të Rezistencës së armatosur të
shqiptarëve vullnetarë. Limon Staneci, në raportin ie tij, si gazetar, ushtar
përjetues e komandant i vullnetarëve "Fronti i Gjilanit, shpartallimi i Dytë i
48
Sekretari i Komitetit të Lidhjes së Prizrenit për Rrethin e Gjilanit, Limon Staneci më
1944, në fletoren “Lidhja e Prizrenit”, gazeta. Në artikullin “Një shpartallim i ri i
çetave komuniste n'anë të Gjilanit", të datës 9 korrik 1944
53

Brigadave në Rrethin e Nënprefekturës Gjilanit, shquhet për saktësi materiale,
gjykim politik të drejtë dhe afirmim të një epopeje kombëtare të rëndësishme
për historinë e popullit shqiptar”. iiiiv49
. Dr. Muhamet Pirraku: “50
.
Pas luftimeve në Velegllavë, te Maja e Kitkës; Populli ishte mbledhur me krerët
e të gjitha krahinave juglindore në një besëlidhje, për të mos lejuar asnjë ushtar
të trupave të huaja për të kaluar këndej kufirit përgjatë Udhës së Frëngut, nëpër
të cilën udhë lëviznin përmes vijës hekurudhore në juglindje dhe perëndim. Aty
bashkohen të gjithë në një fushëbetejë të pamposhtur te Beteja e Rekës Raincës,
ku trupat pushtuese u kapën nga forcat vullnetare, në një trekëndësh të asaj
ngushtice që nis përpjetë deri kah Maja e Zezë, në Brezë dhe atë të Sharrit, duke
iu dhënë një mësim se si luftohet për tokën e tyre, ku me atë rast si ditë feste
morën dhe vendosën shkabën dykrenore, pa kurrfarë nishani tjetër, në të gjitha
qendrat përgjatë frontit juglindor. Në një copë të vogël toke, në një cep të saj, po
bënë luftë të madhe... Bujanoci, pra edhe Maqedonia dhe Kosova
“shlirohen”nga ushtria serbe, fqinje kjo e pa ngopur për toka të rejadhe zgjerime
territoriale. Për së gjati të kësaj Lugine kalojnë rrugët – magjistralja dhe
hekurudha, të cilat e lidhin Evropën me Azinë përmes Greqisë. Kjo lidhje
natyrore tranzite bënë që Lugina e Preshevës të jetë me rëndësi të madhe
strategjike dhe të ketë një peshë specifike politike për kohën kur ajo, pa
dëshirën e popullatës, mbetet me Serbinë, sepse në atë kohë kishte rezistuar
edhe me armë.Mirëpo, në fillimin e çerekut të dytë të shekullit XXI kur tanimë
jemi dëshmitar të proceseve përfundimtare të formimit të plotë të përfundimit të
luftës antifashiste, ku janë duke u përfshirë edhe shtetet e Evropës Juglindore,
kjo rëndësi strategjike – politike nuk do ta ketë më atë vlerë dhe peshë, sepse
edhe ajo do të jetë pjesë e aleancës së bashkuar e Bllokut Lindor. Sipas
vendimeve të Jaltës shteteve u njihej e drejta e kufijve ndërkombëtar, ku prehen
nga trungu etnik edhe viset shqiptare, si: Lugina e Preshevës, në veri kufizohet
me Serbinë jugore, në jug me viset shqiptare të Maqedonisë perëndimore, nga
lindja me ka Bullgarinë, në perëndim me Kosovën. Pra, nga jugu dhe perëndimi
jemi të mbështetur fuqishëm në trungun e ndarë shqiptar, që pasmbarimit të
Luftës së Dytë Botërore. Pas tërheqjes së forcave ushtarake dhe policore
bullgare nga Presheva, më 9 shtator 1944 në këtë qytet hynë forcat vullnetare
shqiptare kryesisht të Gjilanit, të përkrahura nga pushteti i qeverisë shqiptare, që
penguan futjen e forcave ushtarake të UNÇJ-së në këtë qytet. Pas kapitullimit të
49
Libri "Zhvillimi i kulturës islame te shqiptarët gjatë shekullit XX" i autorit Dr.
Ramiz Zeka
50
Po aty f. 328/Dr Muhamet Pirraku: ”Mulla Idriz Gjilani dhe Mbrojtja Kombëtare e Kosovës
Lindore”, Prishtinë 1995
54

Shtegtim ne histori I - Nijazi Ramadani RRJEDHA 2020 PDF(word)

Shtegtim ne histori I - Nijazi Ramadani RRJEDHA 2020 PDF(word)

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Shtegtim ne histori I - Nijazi Ramadani RRJEDHA 2020 PDF(word)