ShaalaTamil.pdf

jäœehL muR gŸë¡ fšé¤ Jiw
SHAALA SIDDHI
kÂ¥ÕL« K‹nd‰wK«
gŸë juãiy
gŸë juãiy
gŸë juãiy
gŸë juãiy
k‰W« kÂ¥Õ£L¤
Â£l tiuÎ
Â£l tiuÎ
Â£l tiuÎ
Â£l tiuÎ

i
jäœehL gŸë¡ fšé¤ Jiw
gŸë¤ juãiy k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l tiuÎ
2016 - 17
National University of Educational
Planning and Administration
New Delhi

iii
SHAALA SIDDHI
National University of Educational Planning and Administration
(NUEPA)
(Declared by the Government of India under Section 3 of the UGC Act, 1956)
Evaluation for Improvement
School Standards and Evaluation
Framework
Core Team of Unit on
School Standards and Evaluation (USSE)
Prof. Pranati Panda, Professor and Head, USSE
Dr. Sanjeev Kumar Jha
Ms. Anu Dabas
Mr. Biswabasu Swain
Mr. Rupendra Pramar
Ms. Vidhi Gaur
Expert Support
Member of National Technical Group (NTG)
Faculty Members of NUEPA
Faculty Members of NCERT
Experts from SCERTs, SIEs, SIEMATs, DIETs, DEOs, BEOs, School heads, Teachers
Key Functionaries from all States and UTs
Experts from Non-Governmental Organizations (NGOs)
Teacher Unions
National University of EducationalPlanning and Administration
New Delhi

iv
f£lf bkhê kh‰W FG
ÂUkÂ. ó#h Fšf®å, Ï.M.g.,
khãy¤ Â£l Ïa¡Fe®,
midtU¡F« fšé Ïa¡f«,
br‹id – 06.
Kidt®. Á. cõhuhâ, ÂU. it. ghyKUf‹
Ïiz Ïa¡Fe®, Ïiz Ïa¡Fe® (gæ‰Á),
SSA, br‹id – 6. SCERT, br‹id – 6.
tšYe®
ÂU. Ó. Rªjuuhk‹,
KJãiy Mnyhrf®,
khãy¤ Â£l Ïa¡ff«, br‹id – 6.
FG cW¥Ãd®fŸ
1.
Kidt®. R. kântš, Reader, SCERT, br‹id
2.
Kidt®. r. é‹br‹£ o ghš, Kjšt®, DIET , ÂU¢Á.
3.
ÂU. KfkJ uÕ¡, KJãiy éçÎiuahs®, DIET, ö¤J¡Fo
4.
ÂU. rh. kâf©l‹, éçÎiuahs®, DIET, nry«
5.
Kidt®. õÛ«, KJãiy éçÎiuahs®, DIET, br‹id
6.
ÂUkÂ. ÏukhÃugh, KJãiy éçÎiuahs®, DIET, ÂUtŸq®
7.
ÂUkÂ. FwŸkÂ, éçÎiuahs®, DIET, jUkòç
8. bršé. $u§feha», éçÎiuahs®, DIET, ÂU¢Á
9. ÂU.Ah. KfkJ m°y«, cjé xU§»iz¥ghs®, khãy¤ Â£l Ïa¡ff«,
br‹id
10. ÂUkÂ. r. Ãçaj®îå, cjé xU§»iz¥ghs®, khãy¤ Â£l Ïa¡ff«,
br‹id
11. ÂUkÂ. F. bt©kÂ, cjé xU§»iz¥ghs®, khãy¤ Â£l Ïa¡ff«,
br‹id

v
KfÎiu
“gŸë v‹gJ xU khÂç r_jha«” v‹gJ fšéahs® T‰W.
nk«gL¤j¥g£l brašÂ£l§fŸ _y« m¿th®ªj FHªijfis
cUth¡FtJ x›bthU gŸëæ‹ K¡»a flikahF«. brašÂ£l§fŸ Áw¥ghf
eilbgw nt©Lbkåš x›bthU gŸëæY« f£lik¥ò trÂ, kåj ts«,
f‰wš f‰Ã¤jš Kiw, r_f¤Jl‹ ÏizªJ brašgL« eilKiw ngh‹wit
e‹Kiwæš ngQjš äfÎ« mtÁa«. gŸë¡F muR tH§F« rYiffŸ,
Â£l§fŸ eilKiw¥gL¤JtJl‹ x›bthU gŸëÍ« jhkhfnt gŸë¢ NHY¡F
V‰g brašfis¤ Â£lä£L jFªj kåjts¤Jl‹ eilKiw¥gL¤JtJ äFªj
gyid¡ bfhL¡F«. m›tifæš x›bthU gŸëÍ« jkJ K‹nd‰w¤ij
m›t¥nghJ Ra gçnrhjid brŒJ bfhŸStJ mtÁakhF«. k¤Âa kåj ts
nk«gh£L mik¢rf¤Â‹ (MHRD) têfh£Ljè‹ go, njÁa¡ fšé Â£lälš
k‰W« ã®thf¥ gšfiy¡fHf« (NUEPA) ÏªÂahéš cŸs gŸëfë‹ ju¤Âid
cyf ju¤Â‰F ca®¤J« neh¡»š “gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L Â£l«”
v‹D« gŸë kÂ¥Õ£L Â£l tiuéid cUth¡»ÍŸsJ.
njÁa mséš Ï«kÂ¥Õ£L¤ Â£l« 7 khãy§fëY« jäHf¤Âš 4
kht£l§fëY« (ÂUt©zhkiy, nry«, ÂU¢Á, k‰W« Jh¤J¡Fo)
K‹ fs MŒÎ (Pilot study) khãy¡ fšéæaš MuhŒ¢Á k‰W« gæ‰Á
ãWtd¤jhš 2014-16š brašgL¤j¥g£lJ. njÁa¡ fšé Â£lälš k‰W«
ã®thf¥ gšfiy¡fHf¤jhš gšntW ãiyfëš nk‰bfhŸs¥g£l
Mnyhrid¡F¥ ÃwF tH§f¥g£l f£lf¤ij gŸë¡ fšé¤ Jiw Kj‹ik¢
bray® k‰W« khãy Â£l Ïa¡Fe®, midtU¡F« fšé Ïa¡f« mt®fë‹
têfh£Ljè‹go, jäœ bkhêæš bkhê kh‰w« brŒa¥g£L gŸë¡ fšé
Ïa¡ff«, bjhl¡f¡ fšé Ïa¡ff«, midtU¡F« Ïilãiy¡ fšé¤ Â£l«
(RMSA) k‰W« khãy fšéæaš MuhŒ¢Á gæ‰Á ãWtd¤Â‹ xU§»iz¥nghL
jäHf¤Âš cŸs mid¤J gŸëfëY« 2016-2017M« fšéah©L Kjš

vi
eilKiw¥gL¤j¥gl cŸsJ. gŸëfë‹ ju« Ïu©L ãiyfëš kÂ¥ÕL
brŒa¥gL»wJ. gŸëæ‹ jiyik MÁça® k‰W« MÁça®fŸ cjéÍl‹
RakÂ¥ÕL« (Self Evaluation) MŒÎ mYty®fŸ, tšYe®fŸ k‰W« khãy¡
fšéæaš MuhŒ¢Á k‰W« gæ‰Á ãWtd fšéahs®fŸ ml§»a FG _y« òw
(External Evaluation) kÂ¥ÕL« brŒa¥gL»wJ.
khzt®fS¡F jukhd fšéia tH§F« neh¡Fl‹ midtU¡F« fšé
Ïa¡f« brašgL¤Â tU« gšntW brašghLfŸ k‰W« kÂ¥Õ£L Kiwfëš
x‹whd “gŸë¤ juãiy k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l«” mid¤J ãiyfëš cŸs
MÁça®fis KGikahf br‹wilant Ï¡f£lf« cUth¡f¥g£LŸsJ.
Ï›tiuÎ¤ Â£l¤Âš bfhL¡f¥g£LŸs kÂ¥Õ£L Kiwfis¥ äf¢ rçahf
òçªJ bfh©L Âw«gl brašgL¤JtJ ekJ jiyaha flikahF«.

vii
gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥ÕL
bghUsl¡f«
t. v© étu« g¡f«
1.0 m¿Kf« 1
2.0
njÁa mséyhd gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤
Â£l« (NPSSE)
1
2.1
Â£l¤Â‹ K¡»a neh¡f§fŸ
2
2.2
Â£l¤Â‹ têfh£L be¿KiwfŸ
3
2.3
Â£l¤Â‹ fU¤JU k‰W« brašgh£L Â£l«
4
3.0 gŸë ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¡ f£lik¥ò 5
3.1 m¿Kf« 6
3.2 gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l mik¥ò 7
3.3 bra‰fs§fŸ k‰W« Ï‹¿aikahj ju§fŸ 8
4.0 bra‰fs§fë‹ mik¥ò 10
4.1 bra‰fs§fS¡fhd m¿Kf« 10
4.2 Áªjid¤ ö©lšfŸ 10
4.3 c©ik¤ jftšfŸ 10
4.4 Ï‹¿aikahj ju§fŸ 10
4.5 étu¡ F¿¥òfŸ 11
4.6 Mjhu¢ rh‹WfŸ 11
4.7 òJikfŸ 11
4.8 juãiy¥ g£oaš 11

viii
4.9 K‹nd‰w¤Â‰fhd brašÂ£l«. 12
5.0 gŸë kÂ¥Õ£L mQFKiw 12
5.1 mQFKiw (mf k‰W« òw kÂ¥ÕL) 12
5.2 gŸë kÂ¥ÕL – têfh£L be¿KiwfŸ 13
6.0 gŸë kÂ¥Õ£L¡ fh£Á¥ gyif 14
7.0 Ïizajs¥ g¡f« 14
8.0 bra‰fs§fŸ
bra‰fs« I – gŸë ts§fis ifahSjš (ÏU¥ò,
vÂ®gh®¥ò, cgnah»¥ò)
17
bra‰fs« II – f‰wš f‰Ã¤jš k‰W« kÂ¥ÃLjš 40
bra‰fs« III – f‰nghç‹ K‹nd‰w«, milÎ k‰W«
ts®¢Á
51
bra‰fs« IV – MÁça®fë‹ brašghL k‰W« gâ
rh®ªj ts®¢Áæid ã®t»¤jš
61
bra‰fs« V – gŸë¤ jiyik k‰W« nkyh©ik 71
bra‰fs« VI – cŸsl§Fjš, Mnuh¡»a« k‰W«
ghJfh¥ò
82
bra‰fs« VII – M¡fó®tkhd rKjha¥ g§nf‰ò 93
gŸë kÂ¥Õ£L¡ fh£Á gyif - khÂç 102

1
gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l«
1.0 m¿Kf«
fšé v‹gJ kåj Fy¤ij clš, m¿Î, r_f , kdbtG¢Á k‰W« xG¡f
ãiyfëš nk«ghL mila¤ njitahd têKiwfisÍ«, Óuhd K‹nd‰w¤ij¤
ju¡Toa X® ca®thd fUéahF«. m¡f(U)šéæ‹ ju« mJ tH§f¥gL« Ïl« (gŸë),
m¥gŸëæš ga‹gL¤j¥gL« ts§fŸ, MÁça® - khzt® cwÎ, khzt®fë‹ milÎ
ãiy, r_f¤Â‹ g§fë¥ò ngh‹wt‰iw¥ bghW¤J mikÍ«. nkY« m›ts§fë‹
njitfis m¿ªJ, ãiw, Fiwfis MuhŒªJ, òJikfis òF¤Â, nk«g£l Kiwæš
brayh‰¿l kÂ¥ÕL mtÁakh»wJ. f‰wš-f‰Ã¤jš brašfŸ k£Lä‹¿ gŸë
ts§fëš mt‰¿‹ ju«, MÁçaç‹ gâ¤Âw‹, gŸëæš tH§f¥gL« brašghLfŸ,
Rfhjhu« k‰W« clš ey« rh®ªj brašfŸ, r_f¤Â‹ g§fë¥ò M»at‰iw
m›t¥nghJ kÂ¥ÕL brŒtJ gŸë K‹nd‰w¤Â‰F têtF¡F«. midtU¡F« fšé
Ïa¡fkhdJ nk‰f©l brašfis¡ f©fhâ¡fÎ«, kÂ¥ÕL brŒaÎ« bt›ntW
got§fis cUth¡» (SMF, AdEPTS, PINDICS, SMCF, BMF, etc.), eilKiw¥gL¤Â
tU»wJ v‹gJ eh« m¿ªjnj.
kåj ts nk«gh£L mik¢rf¤Â‹ (Ministry of Human Resource Development)
têfh£Ljè‹ go njÁa¡ fšé Â£lälš k‰W« ã®thf¥ gšfiy¡fHf« (National
University of Educational Planning and Administration) x›bthU gŸëÍ« j‹id xU
ãWtdkhf fU¤Âš bfh©L j«ik¤ jhnk kÂ¥ÕL brŒJ ãiw, Fiwfis MuhŒªJ
K‹nd‰w« mila gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l¤ij cUth¡» cŸsJ.
midtU¡F« fšé Ïa¡fkhdJ tU« fšéah©oèUªJ jäHf¥ gŸëfëš
Ï«kÂ¥Õ£L¤ Â£l¤ij brašgL¤j KidªJŸsJ. njÁa mséyhd ju§fis
(Standards) fU¤Âš bfh©L x›bthU gŸëÍ« jd¡nf cç¤jhd jå¤j‹ikÍl‹
K‹nd‰w¥ ghijæš bršy Ï«kÂ¥Õ£L Â£l« cjÎ»wJ. nkY« Ï«kÂ¥Õ£L¤
Â£l¤Âid¥ g‰¿a éçthd tiuit Ã‹tUkhW fh©ngh«.
2.0 njÁa mséyhd gŸë ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l« (NPSSE)
gŸë K‹nd‰w¤Â‰F njÁa mséyhd ju§fŸ cUth¡f¥g£L, m¤ju§fŸ
x›bthU gŸëæY« eilKiw¥gL¤j¥glÎ«, mjid¢ rh®ªJ bjhl®ªJ Ïa§» Áwªj
Ïy¡»id milaÎ« “gŸë ju§fŸ k‰W« kÂ¥ÕL rh®ªj njÁa¤ Â£l«”
cUth¡f¥gl nt©L«.
- fšé¡FG 1964 - 66

2
kåj ts nk«gh£L mik¢rf¤Â‹ têfh£Ljè‹ go, njÁa¡ fšé Â£lälš
k‰W« ã®thf gšfiy¡fHf« (NUEPA) gŸë ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L njÁa Â£l¤ij
cUth¡», têel¤Â tU»wJ. x›bthU gŸëÍ« j‹id xU ãWtdkhf fU¤Âš
bfh©L Ra K‹nd‰w¤Â‰fhd c¤Âuthj¤njhL brašgl nt©L« v‹gnj
Ï¤Â£l¤Â‹ K¡»a m«rkhF«. "gŸë kÂ¥ÕL" k‰W« "gŸë K‹nd‰w«" v‹gnj
Ï¤Â£l¤Â‹ Ï‹¿aikahj bjhiyneh¡F¥ gh®itahF«. mid¤J¥ gŸëfS«
j§fis¤ jh§fns ne®kiw¢ brašghLfnshL MuhŒªJ nk«gL¤Â¡ bfhŸs
nt©L« v‹w caça v©z¤Jl‹ Ï¤Â£l« V‰gL¤j¥g£LŸsJ. mid¤J
khzt®fS¡F« jukhd fšé br‹wilaÎ«, mid¤J gŸëfS« brašÂw‹ k‰W«
f‰wš Âw‹fëš ÁwªJ brašgl nt©L« v‹W«, gŸë rh®ªj brašghLfŸ k‰W«
K‹nd‰w§fëš Ï‹¿aikahj ts®¢Áia¡ f©lilaÎ« gŸë fšé¤ Jiw
Áw¥ghd Ka‰Áfis vL¤J tU»wJ. vdnt, gŸë ts®¢Áia f©l¿ªJ Mnyhrid
tH§f "éçthd k‰W« KGikahd kÂ¥Õ£L¤ Â£l«" brašgL¤j¥gl nt©L« v‹w
ãiyæš Ï¤Â£l« cUth¡f¥g£LŸsJ.
e« eh£oYŸs mid¤J gŸëfëY« ãiyahd k‰W« Kiw¥gL¤j¥g£l
gŸë kÂ¥Õ£il brašgL¤j nt©L« v‹gJ Ï¤Â£l¤Â‹ F¿¡nfhshF«. vdnt
ÏÂš g§F bfhŸS« midtçlK«, Ï«kÂ¥Õ£L Kiw, V‹ brŒa nt©L«? v›thW
nk‰bfhŸs nt©L«? v‹W bghJthd òçjiy V‰gL¤j nt©L«. j‰nghJ Áy
khãy§fëš tH¡f¤ÂYŸs kÂ¥Õ£L Kiwfë‹ (F#uh¤ - Fndh¤r›, xorh -
rä¡õh, f®ehlfh gŸë¤ ju kÂ¥Õ£L k‰W« m§Ñfhu« - KSQAAC) f£lik¥òfis¡
fU¤Âš bfh©L Ï¤Â£l« cUth¡f¥g£LŸsJ. njÁa k‰W« r®tnjr gŸë kÂ¥Õ£L
Kiwfë‹ MuhŒ¢Áia mo¥gilahf¡ bfh©L« Ï¤Â£l« mikªJŸsJ.
2.1. gŸë¤ju§fŸ k‰W« kÂ¥ÕL rh®ªj njÁa¤ Â£l¤Â‹ K¡»a
neh¡f§fŸ
 gŸë ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L Kiw rh®ªj E£gkhd fU¤JU tiuÎ,
brašgL¤J« Kiw, ju ã®za¡ fUé k‰W« kÂ¥Õ£L eilKiw ngh‹wt‰iw
ÏªÂa gŸëfë‹ jå¤j‹ik¡nf‰w éj¤Âš cUth¡Fjš.
 gŸë kÂ¥Õ£L¡ f£lik¥ig eilKiw¥gL¤j ãWtd« rh®ªj
Ïa§fik¥igÍ«, mj‰nf‰w kåj ts¤ijÍ« cUth¡Fjš .

3
 gŸë¤ Âw‹ k‰W« Â£l« rh®ªj bray®fis mk®¤Â, mt®fis¡ bfh©L
gŸëia kÂ¥ÕL brŒtj‹ _y« gŸë¤ ju¤ij ãiyahfÎ«, bjhl®¢ÁahfÎ«
K‹nd‰w cjÎjš.
 gŸëæ‹ njitfis m¿aÎ«, kÂ¥Õ£L m¿¡iffis gF¤jhŒªJ gŸë
rh®ªj bfhŸiffis tF¡f¤ jFªj (m¿Îiufis tH§fÎ«) gŸë¤ ju§fŸ
kÂ¥Õ£L Â£l« brašgL¤j¥gl nt©L«.
2.2 NPSSE -‹ têfh£L be¿KiwfŸ
 murik¥Ã‹ Ïiwah©ik, njÁa fšé¡ bfhŸiffŸ, fiy¤Â£l tiuÎ, Ïytr
f£lha¡ fšé cçik¢ r£l« (2009), k‰W« njÁa Â£l§fshd SSA, RMSA
M»at‰iw mo¥gilahf¡ bfh©L Ï¤Â£l« cUth¡f¥g£LŸsJ.
 gŸëia kÂ¥Õ£L myfhfÎ«, f‰gt®fis ikakhfÎ« bfh©L
bjhiyneh¡Fl‹ brašgL»wJ.
 gŸëæ‹ ju¤ij ts®¢Á ghijæš bfh©L bršy Ï¤bjhl® kÂ¥ÕL
K¡»a¤Jt« thŒªjJ.
 fšé¤ ju K‹nd‰w¤Â‹ mid¤J g§Fjhu®fisÍ« xU§»iz¤J brašgl
Ï«kÂ¥Õ£L¤ Â£l« têtF¡»wJ.
 x›bthU gŸëÍ« j¤j« braš Âwid e‹Kiwæš òçªJbfh©L K‹nd¿¢
bršyÎ«, bjhl®¢Áahf Ra Ka‰Áæš ts®¢Á bgwÎ« Ï¤Â£l« cjé òç»wJ.
gŸë kÂ¥ÕL v‹gJ m¥gŸëæ‹ K‹nd‰w¤Â‰nf....
 x›bthU gŸëÍ« jdJ NHš, mik¥ò, ãiy k‰W« ts§fëš jå¤j‹ik
thŒªjJ. m¤jå¤j‹iknahL njÁa bjhiyneh¡F ts®¢Á ghijia fU¤Âš
bfh©L x›bthU gŸëÍ« Ï¤Â£l¤ij M®tKl‹ brašgL¤Jjš nt©L«.
 x›bthU gŸëÍ« mid¤J¤ j(u)s§fëY« gF¤jhuha¥g£L, gŸëæ‹
K‹nd‰w¡ fhuâfis¡ f©l¿ªJ, K‹nd‰w¤Â‰fhd têKiwfis
brašgL¤j cjÎ»wJ.
 gŸëæYŸs g§Fjhu®fë‹ (m§f¤Âd®fë‹) xU§»izªj Ka‰ÁnahL
gŸëæ‹ fyh¢rhu¤ij K‹nd‰WtnjhL, gâ rh®ªj ãaÂfŸ k‰W«
Ô®khd§fis tF¡fÎ«, MÁça®fŸ k‰W« f‰wš f‰Ã¤jš Kiwfis
nk«gL¤Jtj‰F MÁça®fë‹ mDgt§fis ÃuÂgè¡fÎ«,
g»®ªJbfhŸsÎ« Ï«kÂ¥ÕL cjÎ»wJ.
 Ï¤Â£l¤Âš cŸsl§»ÍŸs ÛshŒÎ Kiw gŸë K‹nd‰w¤Â‰F Áw¥ghf
Â£lälÎ«, gaDŸs éj¤Âš brašgL¤jÎ«, njitahd kh‰w¤Â‰F
c£gL¤jÎ«, Ï¤Â£l« gaDŸs éj¤Âš mikªJŸsJ.

4
2.3. NPSSE-‹ fU¤JU k‰W« brašgh£L Â£l«
Ï¤Â£l¤Â‹ K¡»a c£TWfshd gŸë _yjd ts®¢Á, Âw‹ ä¡f kåj
ts«, ãWtd mik¥ò k‰W« MuhŒ¢Á rh®ªj ts§fis nk«gL¤Â Ï¤Â£l¤ij
eilKiw¥gL¤j, ehL KGtÂY«, bt›ntW ãWtd§fis¢ rh®ªj
m§f¤Âd®fis¡ bfh©l njÁa¡ FG V‰gL¤j¥g£LŸsJ. nkY« ekJ
midtU¡F« fšé Ïa¡fkhdJ, khãy¡ fšéæaš MuhŒ¢Á k‰W« gæ‰Á ãWtd«,
midtU¡F« Ïilãiy¡fšé Ïa¡ff« ngh‹w ãWtd§fSl‹ ÏizªJ, khãy¡
FG cW¥Ãd®fŸ (STGS) thæyhf, Ï¤Â£l¤ij khãy mséš bfh©L bršy
KidªJŸsJ.

5
3.0 gŸë¤ ju¦fŸ k‰W« kÂ¥ÕL T£lik¥ò - SSEF
gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l«
fU¤JU k‰W« brašgh£L Kiw
Ïizajs¥ g¡f«
k‰W« bjhiyngÁ
bk‹bghUŸ
cUth¡Fjš
gŸë¤ ju§fŸ
k‰W« kÂ¥Õ£L
njÁa¤ Â£l«
(NPSSE) Â£l
Mtz«
gŸë¤ju§fŸ
k‰W« kÂ¥Õ£L
f£lik¥ò
Ra kÂ¥Õ£L
têKiwfŸ
òwkÂ¥Õ£o‰fhd
ifnaL
SSEF-‹ gæ‰Á¡
f£lf«
f£lf«
cUth¡Fjš
gŸëna
KGikahdJ
(jiyik
MÁça®,
MÁça®fŸ)
t£lhu¡ fšé
mYty®,
kht£l¡fšé
mYty®
SCERT,
SIEMAT, DIET
tšYe®fŸ
MSik¡
f£lik¥ò
muR
ãWtd§fŸ
k‰W« bjhêš
rh®ªj
ãWtd§fë‹
xU§»iz¥ò
ã®thf
Ïa§fik¥ò
NPSSE ia
Áw¥ghf
eilKiw¥gL¤j
MuhŒ¢Á rh®ªj
mÂfhu§fis
cUth¡Fjš
MuhŒ¢Á
mfkÂ¥ÕL
1. gŸë nk«gh£o‰fhd
kÂ¥ÕL
2. gŸëna kÂ¥Õ£L myF
3. khzt®fis
ika¥gL¤Jjš
òwkÂ¥ÕL
brašgh£L¤ Â£l«
Âdrç
brašghLfŸ-
bjhl®¢Áahd
kÂ¥Õ£o‰F
têtF¤jš
fšé mYty®fŸ,
jiyik MÁça®
k‰W« bghJ
ã®thf mYty®
khãy
mséš
njÁa
mséš
xU§»izªj Ka‰Á

6
3.1m¿Kf«:
gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L f£lik¥ò v‹gJ gŸëia kÂ¥ÕL
brŒtj‰fhd xU éçthd bra‰fUé MF«. x›bthU gŸëæ‹ K¡»a brašÂw‹
gFÂfis¡ f©l¿ªJ, mjid nk«gL¤jÎ«, nkY« m¥gŸëæYŸs Fiwfis¡
fisa, òÂa c¤Âfis¡ ifah©L ãt®¤Â brŒaÎ« Ï¡f£lik¥ò cjÎ»wJ.
Ï«kÂ¥ÕlhdJ khãy mséyhd bray®fŸ, kht£l k‰W« t£lhu mséyhd
fšé mYty®fŸ, fšéahs®fŸ, gŸë¤ jiyik t»¥ngh®, MÁça® r§f§fŸ,
MÁça®fŸ k‰W« gyiu cŸsl¡» g§nf‰ò mQFKiwæš brašgL¤j¥gL»wJ.
gŸëfis kÂ¥ÕL brŒJ, mj‹ brašÂw‹fis v›thbwšyh« K‹nd‰WtJ v‹w
gu°gu cz®nthL brašgL« ãiyæš mikªJŸsJ. f£lik¥Ã‹ x›bthU
goãiyÍ«, bra‰fs§fS« K‹ MŒÎ _y« nrhÂ¤J ju¥gL¤j¥g£LŸsJ.
ãidé‰ bfhŸs...
 gŸë ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l« kåj ts nk«gh£L
mik¢rf¤Â‹ têfh£Ljè‹ go totik¡f¥g£L , ÏªÂahéš
cŸs mid¤J¥ gŸëfëY« brašgL¤j m¿ÎW¤j¥g£LŸsJ.
 Ï«Kiw F#uh¤, xçrh, f®ehlfh khãy§fëš brašgL¤j¥g£l
gŸë¤ju§fŸ k‰W« kÂ¥ÕL Kiwfis fU¤Âš bfh©L
cUth¡f¥g£lJ.
 XU gŸëæ‹ K‹nd‰w¤Â‰F mo¥gilahf cŸs ju§fis
m¿ªJ mt‰iw KGikahd mséš Muha kÂ¥Õ£L Kiwia
cUth¡» mij kåj ts¤Jl‹ brašgL¤Jjš Ï¤Â£l¤Â‹
neh¡fkhF«.
 Ï¤Â£l¤ij khãy mséš brašgL¤j khãy¡FG cW¥Ãd®fŸ
ml§»a brašÂ£l«, midtU¡F« fšé Ïa¡ff¤jhš
cUth¡f¥g£LŸsJ.

7
3.2 gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L¤ Â£l mik¥ò
gŸëfë‹ brašÂw‹fŸ, äfÎ« K¡»akhd VG bra‰fs§fis¡ (Key
Domains) bfh©L kÂ¥ÕL brŒa¥gL»wJ. x›bthU bra‰fs¤Â‹ K¡»a
c£TWfis Ï‹¿aikahj ju§fŸ (Core Standards) vd tiuaW¡f¥g£LŸsJ. nkY«
gŸë kÂ¥ÕL Ï‹¿aikahj ju§fŸ mo¥gilahf¡ bfh©nl brašgL¤j¥gL»wJ.
x›bthU bra‰fsK«, jd¡Fça K¡»a ju§fisÍ«, bra‰fs¤Â‹ c£TWfisÍ«
tçirahf Ñœf©l goãiyfis¡ bfh©L mik¡f¥g£LŸsJ.
mªj¥ goãiyfŸ ahbjåš,
1. bra‰fs§fS¡fhd m¿Kf«
2. Áªjid¤ ö©lšfŸ
3. c©ik¤ jftšfŸ
4. Ï‹¿aikahj ju§fŸ
5. étu¡ F¿¥òfŸ
6. Mjhu¢ rh‹WfŸ
7. òJikfŸ
8. juãiy¥ g£oaš
9. K‹nd‰w¤Â‰fhd brašÂ£l« M»adthF«.
gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L f£lik¥Ã‹ K¡»a m«r§fŸ :-
 gŸëia kÂ¥ÕL brŒJ mj‹ brašÂw‹fis nk«gL¤J« neh¡»š
bra‰fs§fS« mj‰nf‰w¤ ju§fS« f©l¿ªJ bfhL¡f¥g£LŸsJ.
 Ra k‰W« òw kÂ¥Õ£o‰F V‰w éçthd bra‰fUéahf brašgL»wJ.
 gŸë MÁça®fŸ (Ra) k‰W« btë MŒths®fë‹ (òw) kÂ¥Õ£o‰nf‰w éj¤Âš
jU¡f ßÂahfÎ«, vëikhfÎ« ga‹gL¤j Toa ãiyæš cŸsJ.
 khãy k‰W« gŸëfë‹ bt›ntW Nœãiyfë‹ njit¡nf‰w éj¤Âš
kh‰w§fis V‰W¡bfhŸs be»œÎ¤j‹ikÍl‹ brašgL« tifæš cŸsJ.
 Ï« kÂ¥Õ£L Kiw ãiy¤j‹ik thŒªjjhfÎ«, btë¥gil¤ j‹ikÍlD«
mikªJŸsJ.

8
ÏitfŸ mid¤J« gŸëæ‹ brašÂw‹ ãiyfis bjhê‰rh®ªj mQF
KiwÍl‹ j§fis¤ jh§fns nrhÂ¤j¿ªJ K‹ndw cjÎ»wJ. x›bthU K¡»a
bra‰fs¤Â‹ ÏWÂæY«, nrhjidæ‹ Koit gÂÎ brŒa bra‰got§fŸ
bfhL¡f¥g£LŸsJ. x›bthU gŸëæ‹ bjhF¥ò kÂ¥Õ£L m¿¡ifia midtU«
bjçªJ bfhŸs "gŸë kÂ¥Õ£L gyifæš" (School Evaluation Dashboard)
fh£Á¥gL¤j nt©L«.
3.3 bra‰fs§fŸ k‰W« Ï‹¿aikahj ju§fŸ
t
.v©
bra‰fs« ju§fŸ
1.
gŸë ts§fis¡ ifahSjš
(ÏU¥ò, vÂ®gh®¥ò, cgnah»¥ò)
(12 ju§fŸ)
1. gŸë tshf«
2. éisah£L ikjhd« k‰W« éisah£L¥
bghU£fŸ.
3. tF¥giwfŸ k‰W« Ïju miwfŸ
4. ä‹ trÂ k‰W« ä‹ rhjd§fŸ
5. üyf«
6. MŒtf«
7. fâå (fâå trÂ ÏU¥Ã‹)
8. rhŒjs«
9. kÂa czÎ bghU£fŸ k‰W« rikayiw
gh¤Âu§fŸ
10. FoÚ® trÂ
11. if fGÎ« trÂfŸ
12. fê¥giw
2.
f‰wš f‰Ã¤jš k‰W«
kÂ¥ÃLjš
(9 ju§fŸ)
1. MÁça®fŸ f‰nghiu òçªJ bfhŸsš.
2. MÁça®fë‹ ghl k‰W« f‰Ã¤jš m¿Î
3. f‰Ã¤jY¡fhd Â£läLjš
4. f‰wš NHiy cUth¡Fjš
5. f‰wš f‰Ã¤jš brašghL
6. tF¥giw nkyh©ik
7. f‰nghç‹ kÂ¥ÕL
8. f‰wš f‰Ã¤jš ts§fis ga‹gL¤Jjš.
9. MÁça®fŸ j§fsJ f‰wš f‰Ã¤jY¡fhd
ÛshŒÎ.
3.
f‰nghç‹ K‹nd‰w«, milÎ
k‰W« ts®¢Á
(5 ju§fŸ)
1. f‰nghç‹ tUif
2. f‰nghç‹ g§nf‰ò k‰W« <LghL
3. f‰nghç‹ ts®¢Á
4. f‰nghç‹ jå¥g£l k‰W« r_f ts®¢Á
5. f‰nghç‹ milÎ
4.
MÁça®fë‹ brašghL k‰W«
gâ rh®ªj ts®¢Áæid
1. òÂa MÁça®fS¡fhd Ma¤j¥ gæ‰Á
2. MÁça®fë‹ tUif

9
ã®t»¤jš
(6 ju§fŸ)
3. braš Ïy¡Ffis tiuaW¤J bghW¥òfis
x¥gil¤jš
4. kh¿tU« fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfS¡fhd
MÁça®fë‹ jah® ãiy.
5. MÁça®fë‹ brašghLfis¡ f©fhâ¤jš
6. MÁça®fë‹ gâ rh® ts®¢Á
5.
gŸë¤ jiyik k‰W«
nkyh©ik
(4 ju§fŸ)
1. bjhiyneh¡F¢ Áªjidfis cUth¡Fjš
k‰W« têKiwfis tF¤jš.
2. kh‰w« k‰W« K‹nd‰w¤Â‰fhd
brašghLfis K‹ndL¤J¢ bršYjš.
3. f‰wš f‰Ã¤jiy têel¤Jjš
4. gŸë ã®thf¤Âid nk«gL¤Jjš.
6.
cŸsl§Fjš, Mnuh¡»a«
k‰W« ghJfh¥ò
( 5 ju§fŸ)
1. cŸsl§»a f‰wš NHš
2. Áw¥ò¤ njitÍŸs FHªijfS¡fhd
cŸsl§»a fšé
3. clš ghJfh¥ò
4. cséaš ßÂahd ghJfh¥ò
5. clšey« k‰W« Rfhjhu«
7.
M¡f¥ó®tkhd rKjha¥
g§nf‰ò
(5 ju§fŸ)
1. gŸë nkyh©ik¡ FG k‰W« gŸë
nkyh©ik ts®¢Á¡ FG xU§»iz¥ò
2. gŸë K‹nd‰w¤Âš g§F
3. gŸë¡F« rKjha¤Â‰F« Ïilna cŸs
bjhl®òfŸ.
4. rKjhank xU f‰wš ts«
5. rKjha nk«ghL
kÂ¥Õ£L brašÂ£l«

10
4.0 bra‰fs§fë‹ mik¥ò
x›bthU bra‰fsK«, m¢bra‰fs¤Â‰fhd m¿Kf«, Áªjid¤ ö©lšfŸ,
c©ik¤ jftšfŸ, Ï‹¿aikahj ju§fŸ, étu¡ F¿¥òfŸ, Mjhu¢ rh‹WfŸ,
òJikfŸ, juãiy¥g£oaš k‰W« K‹nd‰w¤Â‰fhd braš Â£l§fŸ vd
tçir»ukkhf totik¡f¥g£LŸsJ.
4.1 bra‰fs§fS¡fhd m¿Kf« (About the domain)
x›bthU bra‰fsK« xU Á¿a, òçªJ bfhŸs¡ Toa, m¿Kf¤Jl‹
Mu«Ã¡»wJ. bra‰fs¤Â‰nf‰w ju§fis¥ g‰¿Í«, mJ gŸë ts®¢Áæš bfh©l
bjhl®ò g‰¿Í«, m¢bra‰fs kÂ¥Õ£lhš éisÍ« e‹ikfS«, K¡»a¤JtK« Ïªj
m¿Kf¥gFÂæš RU¡fkhf bfhL¡f¥g£LŸsJ.
4.2 Áªjid¤ ö©lšfŸ (Reflective prompts)
x›bthU bra‰fs¤ij¥ g‰¿Í« éçthf¥ òçªJbfhŸtj‰fhf Áªjidia¤
ö©L« tifæš ÏÂš Áy nfŸéfŸ bfhL¡f¥g£LŸsd. Ïit m¢bra‰fs«
rh®ªj bjëthd òçjiyÍ«, kÂ¥ÕL brŒa¥gl nt©oa jftšfis¥ g‰¿a
m¿éidÍ« jU« tifæš mikªÂU¡F«. Ï¡nfŸéfS¡F gÂyë¡F« g£r¤Âš,
mL¤J tU« c©ik¤ jftšfS¡fhd étu§fis vëÂš jah® brŒa KoÍ«.
4.3 c©ik¤ jftšfŸ (Factual Information)
xU gŸëia¥ (ãiyia) g‰¿ mªjªj bra‰fs« rh®ªJ kÔ¥ÕL brŒtj‰F
nfŸéfŸ totik¡f¥g£LŸsJ. m¡nfŸéfS¡fhd jftšfis gŸëfŸ jh§fŸ
it¤JŸs òŸë étu§fis it¤J«, fs MŒÎ¤ jftšfis it¤J« bjhF¤J¥
bgwyh«. nkY« kÂ¥ÕL brŒgtU¡F (mf/òw) jh‹ kÂ¥ÕL brŒa¥gL« ju§fŸ rh®ªj
jftšfis¢ nrfç¡F« tifæY« bfhL¡f¥g£LŸsJ.
4.4 Ï‹¿aikahj ju§fŸ (Core Standards)
Ï‹¿aikahj ju§fŸ v‹gJ x›bthU bra‰fs¤Â‰¡F Ïizahf gŸëfŸ
bg‰¿U¡f nt©oa k‰W« kÂ¥ÕL brŒa¥gl nt©oa jftšfŸ MF«. ÏJ mid¤J
bra‰fs§fëY« Kj‹ikahdJ k‰W« K¡»a¤Jt« thŒªjJ. ÏJ kÂ¥Õ£o‹ ju
msÎnfhyhf miktJl‹ vÂ®gh®¥òfis ó®¤Â brŒtj‰fhd têKiwfis¤ jU«
fhuâfshf cŸsJ.

11
4.5 étu¡ F¿¥òfŸ (Descriptors)
Ï‹¿aikahj ju§fS¡F ÑnH gŸëæš eilKiw¥gL¤j¥gL¤j nt©oa
brašfŸ étu¡F¿¥òfshf ju¥g£LŸsJ. x›bthU Ï‹¿aikahj ju§fS¡fhd
étu¡F¿¥òfŸ _‹W ãiyfëš ( ãiy 1, 2, 3 ) tH§f¥g£LŸsJ. étu¡ F¿¥òfŸ
mid¤J« _‹W goãiyfë‹ ju¤Â‰nf‰g tçirahf¡ bfhL¡f¥g£LŸsJ.
cjhuzkhf, xU gŸë _‹wh« ju ãiyæš cŸsbjåš, m¥gŸë Kjš k‰W«
Ïu©lh« ãiy Ï‹¿aikahj ju§fis KGikahf¥ ó®¤Â brŒjjhf ÏU¡f
nt©L«.
4.6 Mjhu¢ rh‹WfŸ ( Source of Evidence)
Mjhu§fŸ xU gŸëæ‹ ju¤ij ã®zæ¡F« fhuâahf cŸsJ.
bfhL¡f¥glnt©oa Mjhu§fŸ x›bthU bra‰fs§fë‹ ÏWÂæY«
bfhL¡f¥g£LŸsJ. bra‰fs§fëš bfhL¡f¥g£l Mjhu§fis¤ jéu Ï‹D« Ãw
Mjhu§fisÍ« rh‹whf rk®¥Ã¡fyh«. gŸëæš cŸs nfh¥òfŸ, òif¥gl§fŸ, òŸë
étu§fŸ, xè-xë fUéfŸ M»at‰iw¢ rh‹whf¥ ga‹gL¤Â¡ bfhŸsyh«. U-DISE
òŸë étu« k£Lä‹¿ khzt®fë‹ fU¤J¥gÂÎfŸ, bg‰nwh®fë‹ MnyhridfŸ
M»aitÍ« rh‹whf ÏU¡fyh«.
rh‹whjhu§fë‹ tif¥ghL
 gh®it Mjhu§fŸ - éÂfŸ tiuÎ¤ Â£l« (fiy¤Â£l tiuÎ), gÂntLfŸ,
muÁ‹ R‰w¿¡ifŸ.
 Jiz Mjhu§fŸ - gŸëæš cŸs gÂntLfŸ.
 gŸë V‰ghL brŒant©oa Mjhu§fŸ.
4.7 òJikfŸ (Innovations)
xU gŸëæ‹ jå¤Jt¤ij btë¡bfhzuÎ«, gŸë¢ brašghLfëš
fhz¥gL« òJikfis¡ f©l¿ªJ mt‰iw C¡Fé¡fÎ« ÏJ têtF¡»wJ.
4.8 ju ãiy¥g£oaš (Response Matrix)
x›bthU bra‰fs§fëY« ju ãiy¥g£oaš bfhL¡f¥g£LŸsd. ju
msÅLfis (kÂ¥ÕL) cŸÇL brŒa braš got§fŸ ga‹gL¤j¥gl nt©L«. étu¡
F¿¥òfë‹ mo¥gilæš Jy§fšfŸ (Responses) KoÎ brŒa¥gL»‹wd. kÂ¥ÕL
KoÍ« jUthæš, xU gŸë VG brašgot§fis¥ ó®¤Â brŒÂU¡f nt©L«. Ïªj

12
brašgot§fŸ xU gŸëia¥ g‰¿a KG étu§fis më¥gnjhL x›bthU
bra‰fs§fëY« mt®fSila ãiy¥g‰¿ m¿a cjÎ»wJ.
4.9 K‹nd‰w¤Â‰fhd brašÂ£l« (Planning for Improvement)
brašÂ£l§fëš gŸëfŸ j§fŸ ãiyfis (I, II (or) III) gÂÎ brŒjš nt©L«.
Ïªj¥ gÂÎ vªj Ïl¤Âš K‹nd‰w« njit v‹gij¡ f©l¿ªJ mªj Ïl¤ij
ts¥gL¤j cjé brŒ»wJ. gŸëæ‹ F¿¥Ã£l Ãu¢ridfŸ, njitfŸ, bfhŸiffŸ,
bfhŸif rh®ªj KoÎfŸ Ït‰¿š K¡»a¤Jt« thŒªjj‰F K‹Dçik tH§f ÏJ
ga‹gL»wJ. xU gŸë Kjšãiy¤ Â£l¤ij Kjèš tF¡f nt©L«.
K‹nd‰w¤Â‰F¤ njitahd Â£l§fis éçthf tF¤J mj‹go K‹nd‰w«
fhznt©L«. juãiy¥g£oaèš bfhL¡f¥g£LŸs brašfis¡ bfh©L« Ïij
KoÎ brŒayh«.
5.0 gŸë kÂ¥Õ£L mQFKiw
Ï«kÂ¥ÕL mf kÂ¥Õlhf gŸë m§f¤Âd®fshY«, òw kÂ¥Õlhf bghJ ã®thf¡
FG cW¥Ãd®fshY« nk‰bfhŸS«go mik¡f¥g£LŸsJ. gŸë kÂ¥Õ£o‰fhd
eilKiwæš mf kÂ¥ÕL K¡»a fUthf mik»wJ. gŸëæ‹ gâahs®fŸ gŸëæ‹
x£Lbkh¤j brašÂwid m¿aÎ«, gŸëæ‹ K‹nd‰w¤Âš K¡»a¥ g§fh‰W«
fhuâfis¡ f©l¿aÎ« cjÎ»wJ. òwkÂ¥ÕL mfkÂ¥Õ£o‰F Ïizahf
brašgLtjhš, xU gŸëæ‹ KGikahd kÂ¥Õ£o‰F cWJizahf mik»wJ.
gŸëæ‹ x£L bkh¤j ts®¢Á¡F« Ïit Jizòç»wJ.
5.1 mQFKiw (mf k‰W« òw kÂ¥ÕL )
mfkÂ¥Õ£L Kiw òwkÂ¥Õ£L Kiw
v‹d?
ÂdªnjhW« gŸëæš
bjhl®¢Áahf el¡F« kÂ¥Õ£L Kiw
gŸëæ‹ KGikahd brašÂwid¡
f©l¿a mfkÂ¥Õ£nlhL Ïizahf
brašgL« Kiw
ah®?
gŸë nkyh©ik¡ FG cW¥Ãd®fŸ
k‰W« gŸëæ‹ m§f¤Âd®fŸ
midtU« T£lhf ÏÂš
(g§nf‰g®) ml§Ft®.
kÂ¥Õ£lhs®fshf¡ fšé mYty®fŸ,
jiyik MÁça®fŸ k‰W« bghJ
ã®thf¡ FG cW¥Ãd®fŸ M»nah®
ÏU¥g®.
v¥go?
mfkÂ¥Õ£o‰fhd goãiyfŸ
ÑœtUtd,
1) jah®gL¤Jjš
2) rh‹Wfis nrfç¤jš
3) KoÎfis¥ gÂÎ brŒjš
4) bjhF¡f¥g£l m¿¡ifia
gŸë kÂ¥Õ£L¡ fh£Á
kÂ¥Õ£lhs®fŸ "ék®rd e©g®fshf¥
gŸë¡F¢ brašgL»wh®fŸ.
mfkÂ¥Õ£L m¿¡ifia¥ gF¥ghŒÎ
brŒJ nkY« MÁça®fëläUªJ«,
bg‰nwh®fëläUªJ«,
khzt®fëläUªJ« nrfç¡»wh®fŸ,
gŸëæ‹ eilKiwiaÍ«, tF¥giw
brašghLfisÍ« c‰Wneh¡»¥

13
gyifæš btëæLjš Ã‹}£l« tH§Fjš, gÂthd
KoÎfis bfh©L kÂ¥Õ£o‰fhd
m¿¡ifia¤ jah® brŒjš K‹nd‰w«
njit¥gL« Ïl§fis¡ f©l¿ªJ
mj‰F K‹Dçik më¤jš.
v¥bghGJ?
#]‹ khj« bjhl§» fšéah©L
KGtJ« eilbgW« Ï«kÂ¥ÕL ÏWÂ
gUt¤Âš, bjhF¡f¥g£l
m¿¡ifahf gŸë kÂ¥Õ£L fh£Á¥
gyifæš btëæl¥gL«.
tUl¤Â‰F ÏUKiwahf¤
Â£läl¥g£LŸsJ. ( Kjš gUt« k‰W«
ÏWÂ¥ gUt«)
5.2 gŸë kÂ¥ÕL - têfh£L be¿KiwfŸ
têfh£L be¿KiwfŸ mf k‰W« òwkÂ¥ÕL Áw¥ghd Kiwæš eilbgw
ngUjéahf mik»wJ. Ã‹tU« têfh£L be¿Kiwfis mid¤J¥ gŸëfŸ k‰W«
kÂ¥Õ£lhs®fŸ Ã‹g‰WtJ äfÎ« mtÁakh»wJ.
mfkÂ¥ÕL - têfh£L be¿KiwfŸ òwkÂ¥ÕL - têfh£L be¿KiwfŸ
 Ma¤j¥gL¤Jjš
 rh‹Wfis¤ Âu£Ljš
1. cW¥Ãd®fë‹ fU¤J¡fis
gÂÎ brŒjš
2. gŸë¥gh®it
3. tF¥giw gh®it
4. Mtz§fis¥ (gF¤jhŒjš)
kWÓuhŒÎ brŒjš
 gŸëæ‹ brašgh£oš ju¤ij¡
f©l¿ªJ gÂÎ brŒjš
 K‹nd‰w¤Â‰fhd Âw‹ k‰W«
njitfis¡ f©LÃo¤jš
 bjhl® nk«gh£o‰fhd¤ Â£l¤ij
cUth¡Fjš.
 gŸë nk«gh£L¤ Â£l« k‰W«
bjhl® nk«gh£L¤ Â£l«
xU§»izªJ brašgL¤Jjš.
 Ma¤j¥gL¤Jjš
 rh‹Wfis¤ Âu£Ljš
1. cW¥Ãd®fë‹ fU¤J¡fis
gÂÎ brŒjš
2. gŸë¥gh®it
3. tF¥giw gh®it
4. Mtz§fis gF¤jhŒjš
 gŸëæ‹ brašgh£oš ju¤ij¡
f©l¿ªJ gÂÎ brŒjš
 K‹nd‰w¤Â‰fhd Âw‹ k‰W«
njitfis¡ f©LÃo¤jš
 bjhl® nk«gh£o‰fhd Â£l¤Âid
MuhŒjš.
 gŸë nk«gh£L¤ Â£l« k‰W« bjhl®
nk«gh£L¤ Â£l« xU§»izªJ
brašgLjiy MuhŒjš.

14
6.0 gŸë kÂ¥Õ£L¡ fh£Á¥ gyif (School Evaluation Dash Board)
gŸë kÂ¥Õ£L fh£Á¥ gyif v‹gJ bfhL¡f¥g£LŸs bra‰fs§fëY«,
mt‰¿‹ ju§fëY« Ra kÂ¥ÕL brŒJ bfhŸtj‰F«, K‹nd‰w Â£l§fis
cUth¡f cjÎ« xU brašKiwahF«. Ï¢brašKiw _‹W gFÂfis bfh©LŸsJ.
mit
1) f‰ngh® - f‰Ã¥ngh® g‰¿a jftšfŸ
2) VG bra‰fs§fë‹ étu§fS«, mj‹ kÂ¥Õ£L¡ F¿¥òfS«
3) bjhl® brašgh£L¤ Â£l§fŸ.
nkY« Ï¡fh£Á¥gyif òwkÂ¥Õ£L m¿¡if étu§fis tH§F« go mikÍ«.
gŸë kÂ¥Õ£L fh£Á¥ gyif Ïj‰bfd Ãu¤nafkhf totik¡f¥g£l Ïizajs¤Âš
X›bthU gŸëÍ« j«Kila jftšfis gÂnt‰w« brŒÍ« tifæš
mik¡f¥g£LŸsJ. ÏÂš gÂnt‰w« brŒÍ« gŸëfŸ j§fsJ RakÂ¥Õ£L
m¿¡ifæid, Ïizajs« thæyhf midtU« bjhl®ò bfhŸS« tifæš
m›t¥nghJ òJ¥Ã¤jš nt©L«.
òwkÂ¥Õ£lhs®fS« Ï¤js¤ij gh®¤J kÂ¥ÃL« tifæš mik¤jš nt©L«.
vdnt Ïiza¤js g¡fkhdJ mf k‰W« òwkÂ¥ÕL vd ÏUtifæyhd jftšfis
cŸsl¡»ajhF«. gŸë kÂ¥Õ£L¡ fh£Á¥ gyifæ‹ étu§fŸ gh®itæLtj‰F« -
gF¥ghŒé‰F« cfªj tifæY«, khãy, kht£l, t£lhu mséyhd bjhF¥ghŒé‰F
V‰w tifæY« mikÍ«. Ïit M©L KG¡f gŸëia f©fhâ¡fÎ«, nk«gL¤jÎ«,
kWMŒé‰F«, bjhl® brašgh£o‰F« têtif brŒa VJthf mikjš nt©L«.
nkY« khãy, kht£l, t£lhu mséyhd bfhŸiffis tF¥gj‰F«, Ï¥gyif
cWJizahf mikÍ«.
7.0 Ïizajs¥ g¡f« (Web Portal)
gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L njÁa¤Â£l¤Â‰bfd Ãu¤nafkhf Ïizajs«
x‹W totik¡f¥g£LŸsJ. gadhëfŸ kÂ¥ÕL rh®ªj fU¤Jfis vëÂš gÂéw¡f«
brŒaÎ«, njit¥gL« jftšfŸfis vëÂš bgW« tifæš mik¡f¥g£LŸsJ.
nkY« gŸëfŸ j§fSila, gŸë¤ ju§fŸ k‰W« kÂ¥Õ£L Â£l jftšfisÍ«,
RakÂ¥Õ£L m¿¡ifæidÍ« Ïiza¤Âš gÂnt‰w« brŒayh«. òwkÂ¥Õ£lhs®fS«
Ïnj Ïizajs¥ g¡f¤ij¥ ga‹gL¤Â, òwkÂ¥Õ£o‹ m¿¡ifia gÂnt‰w« brŒa
têtif brŒa¥g£LŸsJ. Ïªj Ïizajs¤Â‹ thæyhf bjhF¡f¥g£l gŸë kÂ¥ÕL

15
m¿¡ifia¥ bgw KoÍ«. nkY« ÏJ mf k‰W« òw kÂ¥Õ£L m¿¡ifæid
cŸsl¡»ajhfÎ« mikÍ«.
 x›bthU gŸëÍ« j‹ UDISE F¿p£L v©iz j‹Dila cŸÇL Kftçahf
(User ID) ga‹gL¤Â flÎ¢ brhšiy (Password) cUth¡»¡ bfhŸs nt©L«.
nkY« x›bthU t£lhu«, kht£l«, khãyK« jd¡bfd cça milahs¢
brhšiyÍ«, flÎ¢ brhšiyÍ« nk‰brh‹d Kiwæš cUth¡»¡ bfhŸsyh«.
Ïªj Ïizajs¤ij Ñœf©l têKiwfëš ga‹gh£lhs®fŸ
ga‹gL¤jyh«
m) gŸë
 cŸÇ£L Kftçahf UDISE - v©iz ga‹gL¤ÂÍ« mj‰nf‰w flÎ¢ brhšiy
cUth¡»¡ bfhŸsš.
 mÂš gŸë Ra kÂ¥Õ£L étu§fisÍ« bjhl® brašghLfisÍ« gÂÎ brŒjš .
 ÏWÂahf x¥gil¡F« Ra kÂ¥Õ£L étu§fns, m¥gŸëæ‹ j‹ kÂ¥Õ£L
m¿¡ifahF«.
M) òwkÂ¥Õ£lhs®
 x›bthU gŸë¡F« jåahd cŸÇ£L Kftç(User ID) k‰W« flÎ¢ brhšiy
(Password) cUth¡»¡ bfhŸsš.
 gŸë¡fhd, Ra kÂ¥Õ£L m¿¡ifæid Ïizajs« thæyhf jah® brŒjš /
bgWjš.
 gŸë¡fhd òwkÂ¥Õ£L étu§fis brY¤Â, gŸë¡fhd òwkÂ¥Õ£L
m¿¡ifæid cUth¡Fjš.
Ï) bjhF¡f¥g£l gŸë kÂ¥Õ£L m¿¡if
 gŸë kÂ¥Õ£L m¿¡if mf k‰W« òwkÂ¥Õ£L m¿¡ifæid cŸsl¡»ajhf
mikÍ«.
<) t£l«, kht£l«, khãy« k‰W« njÁa msÎ
 t£l«, kht£l«, khãy - njÁa msé‰F x›bthU cŸÇ£L Kftçia (Login
ID) cUth¡»¡ bfhŸsš.
 x›bthU gŸë¡fhd kÂ¥Õ£L m¿¡ifæid¥ bg‰W, jah® brŒJ m¥gŸëia
f©fhâ¤J, K‹nd‰w¤Â‰fhd Mnyhridfis tH§Fjš.
 gŸëfë‹ kÂ¥Õ£L bjhF¥ò m¿¡ifæid t£lhu , kht£l, khãy mséš
jah® brŒjš.

16
jiyik MÁçaç‹ F¿¥Ã‰fhd gFÂ

17
bra‰fs« 1
gŸë ts§fis ifahSjš
(ÏU¥ò, vÂ®gh®¥ò, cgnah»¥ò)
(ENABLING RESOURCES OF SCHOOL: AVAILABILITY,
ADEQUACY AND USABILITY
I. bra‰fs« - X® m¿Kf« (About the Domain)
xU gŸë Áw¥ghf brašgLtj‰F m¥gŸëæš ga‹gL¤j¥gL« ts§fŸ
K¡»akhdjhF«. X›bthU gŸë¡F« cŸ f£lik¥ò, R‰W¥òw«, kåjts«, ãÂ,
bghUŸ ngh‹w ts§fŸ njit¥gL»wJ. vªbjªj ts§fŸ f‰wiy vëikahfÎ«,
ghJfh¥ghfÎ« k‰W« kd mG¤j« Ïšyhj NœãiyiaÍ« cUth¡F»wnjh mJnt
m¥gŸëæ‹ tèikahd ts§fshF«. gŸë ts§fŸ vëÂš »il¡f¡ Toa,
ghJfh¥ghd k‰W« midtU« ga‹gL¤J« tifæš mika nt©L«. Mfnt,
gŸëæš f‰wš f‰Ã¤jš Áw¥ghf eilbgWtj‰F¥ gŸëæš cŸs ts§fis¥
ga‹gL¤JtJ«, ghJfh¥ò, clš ey« k‰W« Rfhjhu« rh®ªj ts§fis ca®ªj
ju¤Âš ngQjY« äfÎ« K¡»akhdjhF«.
II. Áªjid¤ ö©lšfŸ (Reflective prompts)
1. gŸëæš ifahS« ts§fë‹ ÏU¥ò k‰W« njit v‹d?
2. gŸë ts§fë‹ ju« k‰W« ga‹gh£L ãiy v‹d?
3. gŸë ts§fis Áwªj Kiwæš ga‹gL¤j nk‰bfhŸs nt©oa c¤ÂfŸ
v‹bd‹d?
4. Ïiza¥ ghJfh¥ig (Cyber Statety) cWÂ¥gL¤j gŸëæš brašgL¤j¥gL«
Â£l« v‹d?
III. c©ik¤ jftšfŸ (Factual Information)
(gŸëahdJ xU nfŸé¡F x‹W¡F nk‰g£l gÂš njit¥g£lhš tH§fyh«)
1. gŸë tshf¤Â‹ bkh¤j gu¥gsÎ (rJu Û£lçš)-------------

18
2. éisah£L ikjhd« mikªJŸsJ våš mj‹ gu¥gsÎ (rJu Û£lçš ) ------
3. éisah£L ikjhd« Ïšiy våš Âwªj btëæ‹ gu¥gsÎ (rJu Û£lçš)----
M« Ïšiy
4. gŸë tshf¤Âš ÁW njh£l§fŸ k‰W« ku§fŸ guhkç¡f¥gL»wjh?
M« Ïšiy
5. gŸë¡F¢ R‰W Rt® cŸsjh ?
M« Ïšiy KGikahf Ïšiy
M« våš R‰W¢ Rt® Ús« (Û£lçš)-----
6. gŸëæš f‰Ã¡f¥gL« tF¥òfŸ ------Kjš ------ tiu.
7. bkh¤j khzt®fŸ v©â¡if ------ (br¥l«g®, 30 ãytu¥go )
i. bjhl¡fãiy tF¥Ãš
m. M©fŸ ------
M. bg©fŸ ------
ii. ca® bjhl¡fãiy tF¥Ãš
m. M©fŸ ------
M. bg©fŸ ------
iii. ca®ãiy / nkšãiy tF¥Ãš
m. M©fŸ ------
M. bg©fŸ ------
8. MÁça®fë‹ v©â¡if ------
i. bjhl¡fãiy tF¥Ãš
m. M©fŸ ------
M. bg©fŸ ------
ii. ca®bjhl¡fãiy tF¥Ãš
m. M©fŸ ------
M. bg©fŸ ------
iii. ca®ãiy /nkšãiy tF¥Ãš
m. M©fŸ ------
M. bg©fŸ ------

19
9. gŸë¡ f£ol¤Â‹ cWÂ¤ j‹ik : bkh¤j f£ol§fë‹ v©â¡if .
mÂš
m. e‹W
M. Á¿a gGJ
Ï. bgça gGJ
10. éisah£L, fiy¡ fšé, gâ mDgt« k‰W« fšé Ïiz¢ brašghLfS¡F
njitahd cgfuz§fŸ/Ïju Mjhu ts§fŸ égu«.
éisah£L bghU£fŸ:
fiy¡ fšé bghUŸfŸ:
fšé Ïiz¢ brašghL bghUŸfŸ:
11. m. gŸëæš cŸs bkh¤j tF¥giwfë‹ v©â¡if _______
M. khzt®fŸ mku nghJkhd ÏltrÂ bfh©l tF¥giwfŸ v¤jid _______
(SSA, RMSA éÂfS¡F c£g£L)
12. mid¤J tF¥giwfëY« fU«gyif guhkç¥ò Kiwahf cŸsjh?
M« Ïšiy
13. mid¤J tF¥giwfëY« és¡f¥gl§fŸ k‰W« tiugl§fŸ fh£Á
gL¤j¥g£LŸsjh?
M« Ïšiy
14. mkU« ÏU¡iffŸ njit¥gL« khzt®fë‹ v©â¡if ……………..
m. mkU« ÏU¡if _______
M. vGJ gyif _______
Ï. ghŒ / jiu éç¥òfŸ _______
15. gŸëæš cŸs k‰w miwfŸ v©â¡if
m. jiyikahÁça® miw M. MÁça®fS¡fhd miw
Ï. fâå miw <.m¿éaš MŒtf«
k‰w miwfŸ (F¿¥ÃlÎ«) _______

20
16. Ehyf¤Â‰bfd jå miw cŸsjh?
M« Ïšiy
M« våš Ehyf¤Â‹ gu¥gsÎ (r.Û) _______
17. xnu neu¤Âš Ehyf¤Âš v¤jid khzt®fŸ c£fh®ªJ thÁ¡f KoÍ«?------
18. Ehyf« ah® _y« ã®t»¡f¥gL»wJ?
m. KG neu üyf® M. MÁça®
Ï. jiyikahÁça® <. ntW ahnuD« (F¿¥ÃlÎ«)_______
19. gŸëæš bjhl®ªJ khzt®fS¡bfd th§f¥gL« ò¤jf§fŸ, khj k‰W« thu
ÏjœfŸ
m. mfuhÂ k‰W« fiy fsŠÁa«
M.brŒÂ¤jhŸ
Ï. khjhªÂu thu Ïjœ
<. Ïju ò¤jf§fŸ
20. Ehyf¤Âš cŸs mfuhÂfë‹ v©â¡if --------
21. mfuhÂ k‰W« fiy¡fsŠÁa« jéu 100 khzt®fS¡fhd ruhrç ò¤jf§fë‹
v©â¡if----------
(xU gŸëæš 400 khzt®fŸ, m¥gŸë Ehyf¤Âš 200 ò¤jf§fŸ cŸsJ våš
100 khzt®fS¡fhd ruhrç ò¤jf§fë‹ v©â¡if 50 MF«)
22. ÏU¥ò k‰W« th§fš gÂntL Kiwahf guhkç¡f¥gL»wjh?
M« Ïšiy
23. gŸëæš cŸs m¿éaš MŒtf«
m. xU§»izªj m¿éaš MŒtf«
M. bt›ntW nrhjid¡fhd jå¤jå MŒtf«(brŒJ fh©Ã¡f)
Ï. tF¥giwæ‹ Xçl¤Âš cŸs m¿éaš cgfuz§fŸ k£L«
<. vªj cgfuz§fS« Ïšiy.
24. fâj cgfuz¥ bg£o ga‹gh£oš cŸsjh?
M« Ïšiy

21
25. gŸëæš cŸs fâåfë‹ v©â¡if (Ñœf©l ga‹gh£o‰fhf)
m. f‰wš f‰Ã¤jš M. ã®thf«
Ï. üyf« <. fâå Ïšiy
26. Ïizajs trÂ cŸsJ våš mij ga‹gL¤Jgt®
m. jiyikahÁça® k£L« M. MÁça®fŸ k£L«
Ï. khzt®fŸ <. Ïizajs trÂ Ïšiy
27. gŸëæš cŸs Ïju cgfuz§fŸ (v©â¡ifæš)
m. thbdhè M. bjhiy¡fh£Á
Ï. CD/DVDPlayer <. LCD òbuh#¡l®
c. b#dnu£l® C. ntW VnjD« F¿¥ÃlÎ« --------
28. ga‹gh£oš cŸs fê¥giwfë‹ v©â¡if
m. khzt®fŸ M. khzéfŸ
Ï. kh‰W¤ÂwdhëfŸ <. khzt®fë‹ ÁWÚ® fê¥Ãl«
c. MÁça®fS¡fhd jå fê¥giw C. fê¥giw Ïšiy
v. xU fê¥giw k£L« cŸsJ
29. khzt®fë‹ v©â¡if¡F V‰wthW j©Ù® FHhŒfë‹ é»j«
(SSA, RMSA éÂfS¡F c£g£L)
m. if fGÎjš M. FoÚ® (Ïju)
30. FoÚ® Mjhu§fŸ
m. if g«ò / MœFHhŒ
M. bghJ FoÚ® FHhŒ
Ï. Ïju -------- (F¿¥ÃlÎ«)
31. gŸëæš Ú® R¤Âfç¡F« Kiw
m. bfhÂ¡f it¤jš M. Fnshç‹ fy¤jš
Ï. tof£Ljš <. vJÎäšiy
c. Ïju--------

22
32. if fGt gŸëæš cŸs trÂ
m. FHhŒ M. thë k‰W« Ftis
Ï. vªj trÂÍ« Ïšiy <. Ïju---------
33. I. Ú® nkšãiy¤ bjh£o _y« nrä¡f¥gL»wjh ?
M« Ïšiy
II. br‹w M©oš v¤jid Kiw R¤j« brŒa¥g£lJ -------
34. gŸëæš fhiy têgh£L¡ T£l« eilbgW« Ïl«
m. eilghij / jhœthu«
M. têgh£L Tl«
Ï. Âwªj btë
<. Ãu¤naf Ïl«
35. rhŒjs trÂ cŸsjh?
M« Ïšiy if¥Ão Ïšiy
36. I. kÂa czÎ v§F jahç¡f¥gL»wJ?
m. gŸëæš jah® brŒa¥gL»wJ
M.btëæš ÏUªJ tH§f¥gL»wJ (ãWtd« _y«)
II. gŸëæš kÂa czÎ jah®brŒa¥gL»wJ våš jå rikayiw cŸsjh?
M« Ïšiy
37. czÎ khRglhkš (ó¢ÁfŸ, C®td _y«) ghJfh¥ghf rh¥Ãl K‹bd¢rç¡if
elto¡if nk‰bfhŸs¥g£LŸsjh? F¿¥ÃlÎ«

23
38. gŸëæš ä‹rhu trÂ cŸsjh?
M« Ïšiy
m. M« våš ä‹ éÁ¿ cŸs miwfë‹ v©â¡if-----.
M. ä‹ és¡F bfh©l miwfë‹ v©â¡if---------.
39. KjYjé¥ bg£o guhkç¡f¥g£L cgnahf¤Âš cŸsjh?
M« Ïšiy
40. Ôaiz¥gh‹ guhkç¡f¥g£L cgnahf¤Âš cŸsjh?
M« Ïšiy
41. tF¥giwfŸ jéu ga‹gh£oš cŸs k‰w miwfŸ g‰¿ F¿¥ÃlÎ«.
42. khzt®fS¡F tH§f¥gL« éiyæšyh bghU£fŸ :
m. éiyæšyh ghl ò¤jf§fŸ tH§f¥g£l khzt®fŸ v©â¡if --------
M. éiyæšyh ÓUil tH§f¥g£l khzt®fŸ v©â¡if ---------
Ï. fšé cjé¤ bjhif tH§f¥g£l khzt®fŸ v©â¡if --------
<. Ãw rYiffŸ bgw jFÂ cila khzt®fë‹ v©â¡if ----------
(F¿¥ÃlÎ«)

24
IV & V Ï‹¿aikahj ju§fŸ (Core Standards) k‰W« étu¡ F¿¥òfŸ (Descriptors)
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ÏU¥ò k‰W« njit ju« k‰W« ga‹ghL
ãiy 1 ãiy 2 ãiy 3 ãiy 1 ãiy 2 ãiy 3
1. gŸë tshf«
fhiy
têgh£L¡bfd
jå Ïläšiy
k‰W« Âwªj
btë ikjhd«
nghJkhdjhf
Ïšiy;
ešy f£ol«
Ïšiy; Tlhu
tif f£ol«
cŸsJ; R‰W
Rt®/ntè
Ïšiy mšyJ
KGikahf
Ïšiy;
ku§fŸ ÁW
njh£l§fŸ
gŸë tshf¤Âš
Ïšiy.
fhiy
têgh£L¡bfd
jå Ïl«
cŸsJ. Âwªj
btë ikjhd«
k‰W« òÂa
f£ol¤Â‰fhd
Ïl trÂ cŸsJ.
ešy f£ol«
cŸsJ, Mdhš
mid¤J
khzt®fS«
ã‰F« trÂ
Ïšiy:
R‰W Rt®
cŸsJ. ku§fŸ
ÁW njh£l§fŸ
gŸë tshf¤Âš
ÏU¡»wJ.
Kiwahd
fh‰nwh‰wkhd
khzt®fŸ
midtU«
Ïa§F« tifæš
têgh£L¡fhd
ÏltrÂ cŸsJ.
R‰W Rt®cŸsJ.
ku§fŸ e‹F
guhkç¡f¥g£L
tU« ÁW
njh£l§fŸ gŸë
tshf¤Âš
ÏU¡»wJ.
fhèahd Ïl«
têgh£L¡F
k£L«
ga‹gL»wJ.
rkjskhd
ikjhd«
Ïšiy. R¤jk‰w
guhkç¥ò
Ïšyhj gŸë
tshf«,
bgça
mséyhd
gGJgh®¡F«
ãiyæš
jiu/Rt®/Tiu/
fjÎfŸ/#‹dš
fŸ cŸsd.
têgh£L tshf«
k‰w ãfœÎfS¡F«
ga‹gL¤j¥gL»wJ
rkjs ikjhd«
cŸsJ, cl‰gæ‰Á
k‰W« gŸë
ãfœÎfŸ
eilbgW»‹wd.
Á¿a mséyhd
gGJgh®¡F«
ãiyæš jiu/Rt®/
Tiu/fjÎfŸ/
#‹dšfŸ cŸsd.
f£ol« k‰W«
Âwªj btë
ikjhd« R¤jkhf
guhkç¡f¥gL»wJ.
F¿¤j fhy¤Âš
gGJ Ú¡f«
brŒa¥g£L
ga‹gL¤j¥g£L
tU»wJ.

25
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
2. éisah£L
ikjhd«
k‰W«
éisah£L¥
bghU£fŸ
gŸë¡F jå
ikjhd«
Ïšiy:
mU»YŸs
gŸë mšyJ
bghJ Ïl§fis
j‰fhèfkhf
ga‹gL¤J»‹w
d®.
nghJkhd
éisah£L
cgfuz§fŸ
Ïšiy/
Fiwthf
cŸsJ.
Á¿a mëéyhd
éiah£L ikjhd«
mikªJŸsJ.
mU»YŸs gŸëæš
ikjhd« Áy
éisah£LfS¡F
ga‹gL¤j¥gL»wJ.
Áy
éisah£LfS¡F
k£L« éisah£L
bghU£fŸ k‰W«
cgfuz§fŸ
cŸsd.
ãiyahd bgça
ikjhd« gŸë
tshf¤Ânyna
mikªJŸsJ.
gšbtW
tifahd
éisah£LfS¡
F¤ njitahd
mid¤J
cgfuz§fS«
cŸsd.
khzt®fŸ Áy
neu§fëš j§fŸ
gŸëæš
éisahl¡Toa
Á¿a
éisah£L¡fis
k£L« ÏU¡F«
cgfuz§fis
bfh©L
éisahL»‹wd®
mt®fS¡F
Kiwahd
Mnyhrid,
têfh£lš Ïšiy.
Áytifahd
éisah£LfS¡F
ikjhd«
KGikahf
ga‹gL¤j¥
gL»wJ. cça
éisah£L
bghU£fŸ
ga‹gL¤j¥
gL»‹wd.
ngh£ofŸ gŸë
tshf¤Âš mšyJ
btëna
eilbgW«.
bghU£fŸ
Kiwahf
guhkç¡f¥
gL»‹wd.
khzt®fŸ
gšntW
tifahd
éisah£L¥
ngh£ofëš
fyªJ
bfhŸ»‹wd®.
mt®fS¡F
Kiwna gæ‰Á
më¡f¥gL»wJ.
mid¤J
cgfuz§fS«
Kiwna
guhkç¡f¥
gL»‹wd.
gŸëfŸ
mséyhd
ngh£ofŸ
Ï¥gŸëæš
eilbgW»wJ.

26
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
3. tF¥giwfŸ
k‰W« Ïju
miwfŸ
khzt®fŸ
beU¡fkhf
mk®ªÂU¡ffT
oa tF¥giwfŸ
jiyikahÁça®
miw jéu Ãw
bghJ miw
Ïšiy.
khzt®fS¡F
nghJkhd
ghŒ/ÏU¡iffŸ
Ïšiy.
Áy tF¥giwfŸ
nghJkhd ÏltrÂ
Ïšyhkš cŸsd.
jiyikahÁça®
miw k‰W« Ãw
MÁça®fS¡fhd
bghJ miw
cŸsJ.
khzt®fS¡F
nghJkhd
ghŒ/ÏU¡iffŸ
cŸsJ.
äfÎ« fh‰nwh£lkhd
tF¥giwfŸ cŸsd.
khzt®fŸ FG
brašghLfëš <Lgl
trÂahd
tF¥giwfŸ:
mYtyf«
jiyikahÁça®miw
, fiy éisah£L¥
bghU£fŸ miw vd
jå¤jåna cŸsd.
midtU¡F«
nghJkhd
ÏU¡iffŸ
cŸsd.MÁça®fS¡
fhd ghJfh¥ò
bg£lf« k‰W«
mL¡F¥ gyif trÂ
cŸsJ.
fh‰nwh£l«
Ïšyhj Ïa‰if
k‰W« ä‹rhu xë
Ïšyhj
tF¥giwfŸ
k‰W« Ãw
miwfŸ.
guhkç¡f¥glhj
fU«gyiffŸ
k‰W« Fiwthd
és¡f¥gl§fŸ
tiugl§fŸ. ju«
Ïšyhj gGJ
gh®¡f nt©oa
k‰W« kh‰w¥gl
nt©oa
ÏU¡iffŸ
bgŠRfŸ cŸsd.
bgU«ghyhd
miwfŸ ešy
fh‰nwh£l
trÂ Ïa‰if
btë¢r«
k‰W«
njitahd
Ïl§fëš ä‹
éÁ¿
trÂÍl‹
cŸsJ.
gl§fŸ k‰W«
cyf
tiugl§fŸ
fh£Á¥gL¤j¥g
£LŸsd.
nghJkhd
ÏltrÂ k‰W«
ÏU¡iffŸ
cŸsd.
fh‰nwh£l«
k‰W« btë¢r«
cŸs
tF¥giwfŸ.
tÓfukhd
Nœãiyia
cUth¡F«
tifæš
gl§fŸ
fh£Á¥gL¤j¥ -
g£LŸsJ.
taJ¡nf‰w
fšéia bgW«
tifæY«
kh‰W¤
ÂwdhëfS¡F
M®t_£L«
tifY«
mikªJŸsJ.

27
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
4. ä‹ trÂ
k‰W« ä‹
rhjd§fŸ
ä‹ trÂ Ïšiy
ng£lç bfh©L
Ïa§F« thbdhè
ngh‹w rhjd§fŸ
Ïšiy KjYjé¥
bg£o k‰W«
Ôaiz¥gh‹
Ïšiy
jilæšyh ä‹ trÂ
Ïšiy. Mdhš
jil¥bg‰whš kh‰W
trÂ Ïšiy.
mid¤J
miwfëY« ä‹
éÁ¿ k‰W« ä‹
és¡FfŸ cŸsd.
bjhiy¡fh£Á,
thbdhè cŸsd.
KjYjé¥ bg£o
k‰W« Ôaiz¥gh‹
cŸsJ.
gŸëæš
jilæšyh
ä‹rhu«
bgw
b#dnu£l®
mšyJ
Ï‹bt®£l®
cŸsJ.
mid¤J
tF¥òfS«
ä‹ trÂ
k‰W«
bjhêšE£g
trÂfSl‹
cŸsd.
K¡»a
ãfœÎfë‹
nghJ
ä‹rhu¤Â‰F
b#dnu£l®
thlif¡F
bg‰W
ga‹gL¤j¥gL
»wJ.
ä‹ trÂ
Kiw¥gL¤j¥g£L
cŸsJ.
Óuhd
Ïilbtëæš ä‹
rhjd§fŸ
Kiwna
guhkç¡f¥gL»wJ
ä‹ fÁÎ ngh‹w
ãfœÎfS¡F
ghJfh¥ò trÂfŸ
nk‰bfhŸs¥g£LŸs
J KjYjé¥ bg£o,
Ôaiz¥gh‹ k‰W«
ä‹ rhjd§fŸ
mid¤J« ešy
ãiyæš Kiwna
guhkç¡f¥g£L
Ïa§F« ãiyæš
cŸsJ.

28
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
5. üyf«
Ehyf¤Âš
nghÂa
üšfŸ/
nghÂa
ÏltrÂ
Ïšiy
khzt®fŸ mk®ªJ
go¡f nghÂa trÂfŸ
cŸsJ.
nghÂa üšfŸ, khj
ÏjœfŸ, mfuhÂ
bjhl®ªJ bgw¥g£L
guhkç¡f¥gL»wJ.
Mdhš ä‹ üšfŸ /
fâå kakh¡f¥g£l
üšfŸ Ïšiy.
mid¤J
tifahd üšfŸ,
mfuhÂ k‰W« khj
ÏjœfŸ nghJkhd
mséš cŸsd.
khzt®fŸ mk®ªJ
go¡f jå üyf
miw cŸsJ. ä‹
üšfŸ k‰W«
FWªjfLfëš
ò¤jf§fŸ cŸsd.
üyf
ò¤jf§fŸ
Kiwahf
tif¥gL¤j¥g
léšiy. üyf
thÁ¥ò¡F vd
ghlntis
xJ¡f¥gl
éšiy.
ò¤jf§fis
Å£L¡F
vL¤J¢ br‹W
thÁ¡f mDkÂ
Ïšiy.
ò¤jf§fŸ Kiwahf
tif¥gL¤j¥g£L,
mL¡f¥g£L
khzt®fS¡F
tH§f¥gL»wJ.
fhy m£ltizæš
Ehyf thÁ¥ò¡bfd
jå¥ghl ntis
xJ¡f¥g£LŸsJ.
»il¡F«
Mjhu§fis¥
ga‹gL¤Â òÂa
ò¤jf§fŸ
th§f¥gL»wJ.
ò¤jf§fŸ
KGikahf
tif¥gL¤j¥g£L
tçirahf ò¤jf
mykhçæš
mL¡f¥g£L
khzt® k‰W«
MÁça®fë‹
ga‹gh£o‰F
Kiwahf
tH§f¥gL»wJ.
ä‹ üšfŸ k‰W«
fâå
kakh¡f¥g£l
EhšfŸ üyf¤Âš
ga‹gh£oš
cŸsJ. khzt®
k‰W«
MÁça®fë‹
bt›btW taJ,
bkhê, ghl¥
bghU£fis
fU¤Âš bfh©L
òÂa ò¤jf§fŸ
th§f¥gL»wJ.

29
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
6. MŒtf«
MŒtf¤Â‰bfd jå
Ïläšiy. Áy
Ïl§fëš
cgfuz§fŸ k‰W«
MŒtf¥ bghU£fŸ
it¥gj‰F
ga‹gL¤j¥gL»wJ.
m¿éaš
nrhjidfŸ
brŒa nghJkhd
cgfuz§fŸ
cŸsd.
m¿éaš k‰W«
fâj¤Â‰fhd
MŒtf trÂ
cŸsJ. (ca®
bjhl¡f ãiy
k‰W« ca®
ãiy gŸëfŸ).
m¿éaš k‰W«
Ãw
ghl§fS¡bfd
jå nrhjid
Tl« cŸsJ.
mÂš nghJkhd
bghU£fŸ Kiwna
guhkç¡f¥-
gL»‹wd.
khãy fšé
be¿KiwfS¡F
c£g£L, Áw¥ò
m«r§fSl‹
Toa nrhjid
Tl« k‰W«
bghU£fŸ Kiwna
guhkç¡f¥gL»‹w
d. MŒtf§fëš
ä‹rhu« k‰W« Ú®
trÂ cŸsJ.
MÁça® Áy
nrhjidfis
tF¥giwænyna
brŒ»wh®
khzt®fŸ
nrhjid brŒa
thŒ¥ò
më¡f¥gl
éšiy.
MÁça® ghl¤
Â£l¤Âš
cŸs
mid¤J
nrhjid
fisÍ«
brŒJ
fh©Ã¡»wh®
khzt®fŸ
Áy neu§fëš
jhkhfnt
brŒJ gh®¡f
thŒ¥òfŸ
c©L.
ghJfh¥ò
elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥
gL»wJ.
x›bthU
khztD«
gçªJiu¡f¥
g£l mid¤J
MŒÎfisÍ«
brŒtj‰F
thŒ¥ò
tH§f¥gL»wJ.
MÁça®
tF¥giwæš
ghl¥ bghUis
f‰Ã¡F«nghJ
mJ bjhl®ghd
nrhjidfS¡F
MŒtf§fis¥
ga‹gL¤J»wh®
.

30
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
7. fâå
(fâå trÂ
ÏU¥Ã‹)
gŸëæš
f‰wš
f‰Ã¤jY¡bf
d jå fâå
trÂ Ïšiy.
f‰wš
cgfuz§fŸ
gŸëæš
Ïšiy.
gŸëæš Áy
fâåfŸ
MÁça® k‰W«
khzt®fŸ
ga‹gL¤j
VJthf cŸsJ.
Áy bk‹
bghU£fŸ k‰W«
fâå rh®ghd
cgfuz§fŸ
cŸsd.
f‰wš
cgfuz§fŸ
cŸsd.
Ïiza trÂ
Ïšiy.
gŸëæš
fâå miw
k‰W« nghJkhd
fâåfŸ
f‰wš f‰Ã¤jš
braš
gh£o‰bfd
ga‹gL»wJ.
Ïiza js
trÂ cŸsJ.
òÂa f‰wš
cgfuz§fŸ
k‰W«
bk‹bghU£fŸ
cŸsd.
MÁça®fS¡F«
khzt®fS¡F«
fâå
ga‹gL¤J«
thŒ¥ò Ïšiy.
MÁça®fŸ
fâåk‰W«
fâå rh®ghd
cgfuz§fis
tF¥Ãš ghl¤Â‰F
V‰g
ga‹gL¤J»‹wd®
f‰wš cgfuz§fŸ
ga‹gh£oš
cŸsJ.
khzt®fS¡F
Áyneu§fëš
fâå
ga‹gL¤J« thŒ¥ò
»il¡»wJ.
MÁça®fŸ
bjhêšE£g¤ij
f‰wš f‰Ã¤jèš xU
m§fkhf bfh©L
f‰Ã¤jiy Â£lä£L
brašgL¤J»‹wd®.
nkY« khzt®fë‹
ãiyia kÂ¥ÃlÎ«
fâå
ga‹gL»‹wJ.
khzt®fŸ fâå
ga‹gL¤J« thŒ¥ò
bgW»‹wd®.

31
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
8. rhŒjs«
rhŒjs«
mik¡f¥gléšiy.
rhŒjs«
cŸsJ.
Mdhš
be¿Kiw¡F
c£g£L
Ïšiy.
if¥ÃoÍl‹
tGtG¥g‰w¤ jiu,
rçahd rhŒÎ k‰W«
cau¤Jl‹ mik¡f¥
g£LŸsJ. khzt®fŸ
ghJfh¥ghf ga‹gL¤j
VJthf mikªJŸsJ.
kh‰W¤
ÂwdhëfS¡F
rhŒjs trÂ
Ïšiy.
kh‰W¤Âwdhë
khzt®fŸ
k‰wt®fë‹
cjéÍl‹
rhŒjs¤ij
ga‹
gL¤J»‹wd®
kh‰W¤Âwdhë
khzt®fŸ vtuJ
cjéÍ« Ï‹¿
if¥Ãoia
ga‹gL¤Â
jhkhfnt
rhŒjs¤ij
ga‹gL¤J»‹wd®.
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
9. kÂa czÎ
bghU£fŸ
k‰W« rikaš
miw
gh¤Âu§fŸ
rikayiw Ïšiy.
kh‰W V‰ghLfŸ
brŒa¥gL»wJ.
rikaš
gh¤Âu§fŸ k‰W«
Ãw¤ njitahd
bghU£fŸ
nghJkhdjhf
Ïšiy.
khzt®fŸ czÎ
mUªj Kiwahd
Ïl trÂ Ïšiy.
rikaš miw
cŸsJ.
rik¥gj‰F
nghJkhd
gh¤Âu§fŸ
cŸsJ.
rikaš miw
k‰W« rh¥ÃL«
Ïl« nghJkhd
ÏltrÂ Ï‹¿
fhz¥gL»‹wJ.
äfÎ« mÂf
ÏltrÂ cŸs
rikaš miw
cŸsJ.
bghU£fŸ
guhkç¡f
nghJkhd Ïl«
cŸsJ.
khzt®fŸ
mk®ªJ rh¥Ãl
nghJkhd
ÏltrÂ
cŸsJ.
rik¡F«
nghJ«
rik¤j
ÃwF«
czit _o
it¤J
guhkç¡f
nghÂa Ïl
trÂ Ïšiy.
khzt®fŸ
rh¥ÃL« Ïl«
R¤jkhf
Ïšiy.
rik¡f
ga‹gL¤J«
gh¤Âu« R¤jkhf
guhkç¡f¥gL»wJ.
czÎ _o it¤J
rik¤J
ghJfh¥ghf
guhkç¡f¥gL»wJ.
khzt®fŸ czÎ
rh¥ÃL« Ïl«
R¤jkhf
guhkç¡f¥gL»wJ.
rikaš gh¤Âu§fŸ
ga‹gh£o‰F ÃwF
Kiwahf R¤j«
brŒa¥gL»wJ..
rik¡F« gâahs®
j‹ R¤j« ngQ»wh®.
khzt®fS¡F
R¤jkhd czÎ
gçkhw¥gL»wJ.
MÁça®fŸ RH‰Á
Kiwæš khzt®fis
czÎ Ïilntisæš
f©fhâ¡»‹wd®.

32
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
10. FoÚ® trÂ
FoÚ® trÂ
cŸsJ.
Mdhš
nghJkhdjhf
Ïšiy
FoÚ®nghJkhd
mséš
khzt®fS¡F
tH§f¥gL»wJ.
ãy¤jo Ú®
Kiwahf
R¤Âfç¡f¥g£L
FoÚ®
tH§f¥gL»wJ.
FoÚ® nghJkhd
mséš
R¤Âfç¡f¥g£L
ghJfh¥ghd
Kiwæš
guhkç¡f¥g£L
bjhl®ªJ
tH§f¥gL»wJ.
FoÚ® trÂ
Kiwahd
ghJfh¥ò k‰W«
guhkç¥ò Ï‹¿
khzt®fS¡F
tH§f¥gL»wJ.
R¤Âfç¡f¥g
£l FoÚ®
njit V‰gL«
nghJ k£L«
bjh£oia
F¿¥Ã£l fhy
Ïilbtëæš
Kiwahf
R¤j« brŒJ
FoÚ® tH§f¥
gL»wJ.
ghJfh¥ghd
Kiwæš
R¤Âfç¡f¥g£l
FoÚ®
khzt®fë‹
njit¡nf‰g
FoÚ® bjh£ofë‹
_y« nrä¤J
tH§f¥gL»wJ.

33
Ï‹¿aikah
j ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
11. if fGÎ«
trÂfŸ
khzt®fë‹
v©â¡if¡F
V‰g if fGt
nghJkhd
j©Ù®,
FHhŒfŸ, nrh¥ò
Ïšiy.
iffŸ fGt
nghJkhd
j©Ù® trÂ
cŸsJ. Mdhš,
khzt®fë‹
v©â¡if¡F
V‰g nghJkhd
FHhŒfŸ k‰W«
nrh¥ò Ïšiy.
iffŸ fGt
j©Ù® trÂ
k‰W«
khzt®fë‹
v©â¡if¡F
V‰g nghJkhd
FHhŒfŸ
bghU¤j¥g£L
nrh¥ò
tH§f¥gL»wJ.
iffGÎ« Ïl«
j©Ù® bjh£o
R¤jkhf
guhkç¡f¥gléšiy.
MÁça®fŸ iffGÎ«
mtÁa« k‰W«
KiwfŸ F¿¤J
mo¡fo
khzt®fS¡F
vL¤Jiu¥gÂšiy.
nrh¥ò Ïšyhkš if
fGÎ»‹wd®.
iffGÎ« Ïl«
R¤jkhf
guhkç¡f¥
gL»wJ.
MÁça®fŸ
if fGÎ«
mtÁa« k‰W«
KiwfŸ
F¿¤J
khzt®fël«
vL¤Jiu¡
»‹wd®.
khzt®fë‹
brašghL
bjhl®
f©fhâ¥ò
Ïšyhkš
v¥nghjhtJ
ftå¡f¥
gL»wJ.
iffGÎ« Ïl« ÂdK«
R¤j« brŒa¥g£L
MÁça®fŸ gŸë
khzt®fS¡F ghlš,
gl«, ehlf« _y«
iffGÎtj‹
K¡»a¤Jt« g‰¿ gy
brašghLfŸ _y«
vL¤Jiu¡f¥gL»wJ.
j‹ R¤j« nk«gl
m‹whl« khzt®fis
jiyik MÁça®
f©fhâ¡»‹wd®.

34
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
12. fê¥giw
fê¥giw trÂ
mšyJ nghJkhd
fê¥giw trÂ
Ïšiy. khzt®,
khzéfŸ k‰W«
kh‰W
ÂwdhëfS¡F
vd¤ jå¤jå
fê¥giwfŸ
Ïšiy.
khzt® k‰W«
khzéfS¡F¤
jå fê¥giwfŸ
cŸsJ. Mdhš,
nghJkhd
v©â¡ifæš
Ïšiy
khzt®,
khzéfS¡F¤
jå¤jå
fê¥giw
nghJkhd
v©â¡ifæš
cŸsJ.
kh‰W¤Âwdhë
fS¡F jå
fê¥giw cŸsJ.
fê¥giw
äfÎ«
nkhrkhd
ãiyæš
ga‹gL¤j
Ïayhj
ãiyæš
cŸsJ.
fê¥giwia
ga‹gL¤j
k‰W« R¤j«
brŒa
nghJkhd
j©Ù® trÂ
Ïšiy.
ešy ãiyæš
nghJkhd j©Ù®
trÂÍl‹ ga‹gh£oš
cŸsJ. ÂdK« xU
Kiw fê¥giw R¤j«
brŒa¥gL»wJ.
fê¥giw nk«ghL
k‰W« ga‹ghL
v‹whtJ xU Kiw
f©fhâ¡f¥gL»wJ.
mid¤J
fê¥giwfS«
Kiwahf R¤j«
brŒa¥g£L
v¥bghGJ«
j©Ù® trÂÍl‹
e‹whf
guhkç¡f¥g£L
ga‹gh£oš
cŸsJ. fhy
Ïilbtëæš
fê¥giw R¤j«
brŒa¥gL»wJ.
gŸë ã®thf«
fê¥giw R¤j¤Âš
jå¡ ftd«
brY¤J»‹wJ.

35
VI. Mjhu¢ rh‹WfŸ (Sources of Evidence)
Mjhu¡F¿¥òfŸ
(éÂKiwfŸ/
têfh£LjšfŸ /
gÂntLfŸ /
murhizfŸ)
 midtU¦fF« fšé Ïa¡f¤Â‹ brašgL¤Jtj‰fhd Â£ltiuÎ: m¤Âaha«
VI g.f.v© (93-104)
(http://mhrd.gov.in/sites/upload_files/mhrd/files/upload_document/SSA-
Frame-work.pdf)
 midtU¡F« Ïilãiy fšé Ïa¡f¤Â‹ brašgL¤Jtj‰fhd Â£ltiuÎ:
m¤Âaha« IV (g¡f v©.22 – 28)
(http://mhrd.gov.in/sites/upload_files/mhrd/files/upload_document/Frame-
work-final.RMSA-3.pdf)
 Njrpa fiyj;jpl;l tiuT – 2005 : m¤Âaha« IV – (gf;fk; 78-100)
(http://www.ncert.nic.in/rightside/links/pdf/framework/english/nf2005.pdf
 Foe;ijfSf;fhd ,ytr fl;lha¡ fy;tp chpikr; rl;lk; 2009:
 m¤Âaha« III (cl;gphpT 6,7,8 & 9 gf;fk; 3-5), m£ltiz (g¡f« 12-13)
(http://ssa.nic.in/rte-docs/free%20and%20compulsory.pdf)
 J}a;ikahd ghujk; J}a;ikahd gs;sp 2014 ( gf;fk; 1-29, 35-43)
(http://mhrd.gov.in/sites/upload_files/mhrd/files/upload_document/Eng_Swachch-
Bharat_Swachch-Vidhalaya.pdf)
gŸëæš cŸs
Mjhu ts§fŸ
 mid¤J gGJgh®¥ò k‰W« guhkç¥ò gŸëænyna eil¥bg‰WŸsJ.
 rÛg¤Âš éisah£L ikjhd« guhkç¡f¥g£LŸsJ.
 gšntWg£l khzt®fS¡fhd ghl Ïiz¢ brašghLfŸ, cl‰fšé,
fiy¡fšé M»at‰¿‰F njitahd cgfuz§fŸ k‰W« rhjd§fŸ
ÏU¥Ãš cŸsJ.
 gŸëæ‹ _ykhf th§f¥gL« brŒÂ¤jhŸ, g¤ÂçiffŸ, fhyhªÂu
rŠÁiffŸ, ä‹ üšfŸ k‰W« ä‹dQkakh¡f¥g£l üšfë‹ g£oaš
 ÏU¥ò étu k‰W« tH§fš gÂntL.
 fhy m£ltizæš üyf thÁ¥Ã‰bfd jå ghlntis k‰W« üyf trÂ.
 Ïizajs trÂÍl‹ Toa fâå.
 fhy m£ltidæš fâå fšé¡bfd ghl ntis xJ¡Fjš.
 jFÂ cila cjéahsUl‹ Toa MŒtf trÂ.
 mid¤J cgfuz§fŸ, Ô miz¥ò fUé, KjYjé bghU£fS¡fhd
g£oaš.
 ä‹rhu rhjd§fŸ, MŒtf Ïurhad bghU£fŸ, R¤j« brŒa ga‹gL«
mäy§fŸ, vçthÍ mL¥ò ngh‹w Mg¤jhd bghU£fë‹ g£oaš.
 JhŒikahf, Kiwahf guhkç¡f¥g£l R¤jkhd fê¥giw.
 FHhŒfë‹ mU»š if¡fGÎtj‰F njitahd nrh¥ò k‰W« Âut«
cŸsJ.
 R¤Âfç¡f¥g£l FoÚ®, Ú®nj¡f¤ bjh£o rÛg¤Âš R¤j« brŒa¥g£lJ.
 br‹w M©L eilbg‰w gšntW éisah£L k‰W« fiy ãfœ¢ÁfŸ
eilbg‰wj‰fhd Mtz§fŸ.
gŸëæš
cUth¡f¥gl /
V‰gL¤j¥gl
nt©oa Mjhu
ts§fŸ
gŸëfŸ ÑœfhQ« c¤ÂfŸ (m) têKiwfis¥ Ã‹g‰¿ Mjhu§fis
cUth¡fyh«.
 gŸëæš ÏU¡F« k‰W« ÏU¡f nt©oa ts§fŸ c‰W neh¡Fjš.
 gŸëæš cŸs k‰W« njitahd ts§fŸ F¿¤J MÁça®fŸ,
bg‰nwh®fŸ, khzt®fŸ k‰W« gŸë.

36
VII. òJikfŸ (Innovations)

37
VIII. juãiy¥ g£oaš (Response Matrix)
gŸë ts§fis ga‹gL¤jš (ÏU¥ò, vÂ®gh®¥ò, cgnah»¥ò).
t.
v© ••Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
1. gŸë tshf«
2.
éisah£L
ikjhd« k‰W«
éisah£L
bghU£fs
3.
tF¥giwfŸ k‰W«
Ïju miwfŸ
4.
ä‹ trÂ k‰W«
ä‹ rhjd§fŸ
5. üyf«
6. MŒtf«
7.
fâå (fâå
trÂ ÏU¥Ã‹)
8. rhŒjs«
9.
kÂa czÎ
bghU£fŸ k‰W«
rikayiw
gh¤Âu§fŸ
10.
FoÚ® trÂ
11. if fGÎ« trÂfŸ
12. fê¥giw

38
IX. K‹nd‰w¤Â‰fhd braš Â£l« (Planning for improvement)
t.
v©
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ ãiy
K‹nd‰w«
njit¥gL«
gFÂfŸ
K‹Dçik
K‹bkhêa¥gL«
brašfŸ
fhy msÎ
Fiwªj eL¤ju ca®ªj
tUl«
1
tUl«
2
tUl«
3
1. gŸë tshf«
2.
éisah£L
ikjhd« k‰W«
éisah£L¥
bghU£fŸ
3.
tF¥giwfŸ
k‰W« Ïju
miwfŸ
4.
ä‹ trÂ k‰W«
ä‹ rhjd§fŸ
5. üyf«
6. MŒtf«

39
t. v©
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ ãiy
K‹nd‰w«
njit¥gL«
gFÂfŸ
K‹Dçik
K‹bkhêa¥gL«
brašfŸ
fhy msÎ
tUl«
1
tUl«
2
tUl«
3
7.
fâå (fâå
trÂ ÏU¥Ã‹)
8. rhŒjs«
9.
kÂa czÎ
bghU£fŸ
k‰W«
rikayiw
gh¤Âu§fŸ
10.
FoÚ® trÂ
11.
if fGÎ«
trÂfŸ
12. fê¥giw

40
bra‰fs« – II
f‰wš f‰Ã¤jš k‰W« kÂ¥ÃLjš
(TEACHING LEARNING AND ASSESSMENT)
f‰wš – f‰Ã¤jš v‹gJ brašju¤ij ã®zæ¡F« K¡»a¡ fs«. ÏJ
khzt®fë‹ milÎ¤Âw‹ nk«gl xU fhuâahF«. gaDŸs f‰wš f‰Ã¤jš
Nœãiy v‹gJ rçahd Â£lälš k‰W« M¡fó®tkhd f‰wY¡F cfªj NHiy
cUth¡Ftnj MF«. ÏJ f‰wš mDgt¤ij totik¡fÎ«, rçahd f‰wš NHiy
cUth¡fÎ«, gšntW tifahd f‰wš f‰Ã¤jš eilKiwfŸ _y« f‰wiy
nk«gL¤jÎ« cjÎ»‹wJ. MÁça®fŸ, khzt®fë‹ Âw‹fis òçªJ bfhŸSjš
v‹gJ f‰wš f‰Ã¤jš braè‹ mo¥gil MF«. kÂ¥ÕL v‹gJ f‰wš f‰Ã¤jèš
cŸsl§»a x‹whF«. vdnt, ÏJ f‰nghç‹ milÎãiyia m¿a K¡»akhd
fhuâahf mik»wJ. MÁçaUila ghl m¿Î, f‰Ã¤jš Âw‹fŸ, c¤ÂfŸ k‰W«
mtUila mQFKiw M»adt‰iw¡ f‰wš-f‰Ã¤jš kÂ¥ÕL brŒtj‹ _y«
Ô®khå¡fyh«.
II. Áªjid¤ ö©lšfŸ (Reflective Prompts)
1. MÁça®fŸ vªj msé‰F khzt®fë‹ r_f, g©ghL k‰W« bghUshjhu
Ã‹dâ f‰wš njitfŸ F¿¤J òçªJbfh©LŸsd®?
2. MÁça®fŸ j§fS¡F¤ njitahd ghl« rh®ªj m¿Î k‰W« f‰Ã¤jš
Âw‹fis vªj msé‰F bfh©LŸsd®?
3. FHªij ika¡ f‰wš, f‰Ã¤jš Kiwæid MÁça®fŸ v›thW Áw¥ghf
eilKiw¥gL¤J»‹wd®?
4. MÁça®fŸ Áw¥ghf j§fŸ ghl¤ij¤ Â£lä£L mt‰iw tF¥giwæš
v›thW brašgL¤J»‹wd®?
5. ghl¥ bghUŸ k‰W« khzt®fë‹ f‰wš njit¡nf‰g, MÁça®fŸ f‰wš
f‰Ã¤jš c¤ÂfŸ k‰W« Jiz fUéfis v›thW Áw¥ghf ifahs
Ko»‹wJ?
6. MÁça®fŸ tF¥giw kÂ¥ÃLjiy, j§fŸ f‰wš f‰Ã¤jiy ÃuÂgè¥gj‰F
vªj msé‰F ga‹gL¤J»‹wd®?

41
njit¥g£lhš xUédhé‰F x‹W¡F nk‰g£l bjçit nj®ªbjL¡fyh«.
1. MÁça®fŸ khzt®fë‹ r_f, g©ghL k‰W« Å£L NHš g‰¿a étu§fis v›thW
bgW»‹wd®?
1) gŸë¥gÂntLfŸ _y«
2) bg‰nwhUl‹ fyªJiiuahlš _y«
3) f‰nghçl« édÎjš _y«
4) ntW VjhtJ ---------------- (F¿¥ÃlÎ«)
2. MÁça®fŸ gšntW tifahd f‰wš f‰Ã¤jš ts§fŸ »il¡f¥bgW»‹wd®
1) ts§fis¥g‰¿ éê¥òz®Î Ïšyhik.
2) ts§fis¥g‰¿ bjçÍ«, ÏU¥ÃD«, mt‰iw bgw Koahik
3) ga‹gL¤J« ts§fŸ --------------
3. vjdo¥gilæš MÁça®fŸ khzt®fsJ kd¥gh‹ik, C¡f«, k‰W« f‰wèš M®t«
M»aitfis kÂ¥ÕL brŒ»wh®fŸ?
m. fšé rh® k‰W« fšé Ïiz¢ brašghLfë‹ milÎ _y«,
M. tF¥giwæš f‰nghUldhd éthj ãfœÎ _y«
Ï. Ãw MÁçaUldhd fyªJiuahlš _y«
<. tF¥ò¡FŸS«, tF¥ò¡F btënaÍ« f‰nghuJ el¤ijia c‰Wneh¡fš
_y«
c. kÂ¥Ãl Ïayéšiy.

42
IV & V. Ï‹¿aikahj ju§fŸ (Core Standards) k‰W« étu¡ F¿¥òfŸ (Descriptors)
étu¡ F¿¥òfŸ
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ ãiy-1 ãiy-2 ãiy-3
1.MÁça®fŸ
f‰nghiu òçªJ
bfhŸsš
MÁça®fŸ f‰nghç‹ r_f-g©ghL k‰W«
bghUshjhu Ã‹òy¤ij m¿ªJ mt®fŸ
v›éj r_f Ã‹dâæš ÏUªJ tU»‹wd®
v‹gijÍ« f‰nghç‹ Å£L¢ NHš k‰W«
f‰wš ãiyfisÍ« m¿ªÂU¤jš nt©L«.
MÁça®fŸ f‰nghç‹ r_f-g©ghL-
bghUshjhu ãiyfisÍ« k‰W«
mt®fë‹ f‰wš njitfisÍ«
òçªJbfhŸSjš. nkY« tF¥giw
mDgt¤Â‹ _ykhfÎ« k‰W« rf
MÁça®fSl‹ ciuahlš _ykfÎ« /
ghJfhty®fŸ / bg‰nwh®fŸ _ykhfÎ«
f‰nghç‹ f‰wš njitfis òçªJ
bfhŸs Kaynt©L«.
MÁça®fŸ f‰nghç‹ Ã‹}£l¤ij
bg‰nwh®fŸ _ykhf f‰nghç‹
brašÂwid Kiwahf MuhŒªJ jå¥g£l
njitfisÍ«, f‰wš KiwfisÍ« k‰W«
f‰nghç‹ f‰wš Âwid bjçªÂU¤jš
nt©L«.
2.MÁça®fë‹
ghl k‰W«
f‰Ã¤jš m¿Î
MÁça®fŸ xU Áy ghl¡ fU¤J¡fis
el¤J«nghJ m¥ghl« bjhl®ghd Fiwthd
òçjiy bg‰¿U¥gnjhL k£Lkšyhkš
m¥ghl¡fU¤JfisÍ« f‰Ã¤jš
ÂwikfisÍ« nk«gL¤Â¡ bfhŸs
Fiwthd Ka‰Áfisna
vL¤J¡bfhŸ»‹wd®.
MÁça®fŸ Áy neu§fëš fodkhd
ghl¥ gFÂfis el¤J«nghJ Áy
Ãu¢ridfis vÂ® neh¡F»‹wd®,
F¿¥ghf f‰Ã¤jš Âwåš FiwghL,
ghl¡fU¤J¡fisÍ«, f‰Ã¤jš
ÂwikfisÍ« »il¡fToa x¤JiH¥ò
k‰W« ts§fis bfh©L nk«gL¤Â¡
bfhŸSjš (v.fh) ghl¡fU¤J fs«
gâæil gæ‰ÁfŸ
MÁça®fŸ ghl¡fU¤J¡fŸ k‰W«
f‰Ã¤jš Âwåš KGikahd Âwid
bg‰¿U¡»‹wd®. tF¥giw f‰Ã¤jè‹
nghJ Áy neu§fëš f‰wš rh®ªj
Ãu¢ridfis vÂ®neh¡F»‹wd®. Ïªj
tifæš MÁça®fŸ j§fë‹ njitia
fUÂ, j§fŸ brhªj Ka‰Áahf gŸë
k‰W« rf MÁça®fë‹ x¤JiH¥igÍ«
f‰Ã¤jš ÂwidÍ«, ghl¥bghUŸ rh®ªj
m¿itÍ« òJÃ¤J¡bfhŸ»‹wd®.
gŸëæš òJ¥Ã¤jY¡F x¤JiH¥ig
më¡»wJ.

43
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy-2
ãiy-2
ãiy-3
3.f‰Ã¤jY¡fhd
Â£läLjš
MÁça®fŸ ghl¤Â£l¤ij Ko¡f nt©L«
v‹w v©z¤Jl‹ ghl¥ ò¤jf§fëš cŸs
ghl§fis f‰Ã¡»‹wd®. nkY« ghl¤jiy¥ò
f‰wš – f‰Ã¤jš cgfuz§fŸ Kiwahf
ga‹gL¤j nt©L« v‹w éê¥òz®itÍ«
bg‰¿U¡»‹wd®.
MÁça®fŸ j§fŸ eh£F¿¥ò¡fis
éçthd Â£l¤njhL jahç¤J«,
guhkç¤J«, f‰Ã¤jš, kÂ¥ÕL c¤ÂfŸ
k‰W« f‰wš cgfuz§fisÍ«,
»il¡f¡ Toa ts§fisÍ«
Kiwahf ga‹gL¤Â f‰wš f‰Ã¤jiy
nk«gL¤j nt©L«.
gŸë¡bf‹W xU g©ghL cŸsJ. m§nf
x›bthU MÁçaU« j§fŸ khzt®fë‹
kh¿tU« njit¡nf‰g ghl¤ij
totik¤J m¥ghl¥ bghUis khzt®
ika f‰Ã¤jY¡fhf cUth¡F»‹wd®.
f‰wš cgfuz§fis Kiwahf
ga‹gL¤Jjš f‰wš f‰Ã¤jiy rçahd
Kiwæš ghl¤njhL« k‰W«
NœãiynahL« bjhl®ògL¤J»‹wd®.
F¿¥ghf c‰Wneh¡Fjš,
btë¡bfhzUjš, f©l¿jš,
gF¤jhŒjš, btë¥gL¤Jjš, Ãu¢rid¡F
Ô®Î fhQjš, mDkhd§fis g»®jš
_ykhf Áw¥ghd f‰Ã¤jiy V‰gL¤jyh«.
4.f‰wš NHiy
cUth¡Fjš
MÁça®fŸ khzt®fë‹ bga®fis
m¿ªÂU¤jš k‰W« »il¡f¡Toa mo¥gil
ts§fis f‰wš f‰Ã¤jY¡F ga‹gL¤Jjš.
MÁça®fŸ f‰nghU¡F V‰w tifæš
Nœãiyia cUth¡» tF¥giw
brašgh£oš mid¤J
khzt®fisÍ« <LgL¤j nt©L«.
FG¢ brašghLfis Â£lä£L
xU§»iz¤J f‰nghç‹ tF¥giw
brašghLfis F¿¥ghf tiugl§fŸ
k‰W« brašÂ£l§fŸ M»at‰iw
Rt‰¿š kh£o gh®it¡F it¡f
nt©L«. f‰wš f‰Ã¤jš
cgfuz§fŸ mid¤J khzt®fS«
ga‹gL¤J« éjkhf, cUth¡»
ga‹gL¤j nt©L«.
MÁça®fŸ khzt®fS¡»ilna g§nf‰ò
k‰W« fyªJiuahlš NHiy tF¥giwæš
cUth¡f nt©L«. x¥gh® FG éthj«
k‰W« f‰wš M»at‰iw C¡Fé¤jš,
j§fŸ cz®Îfis btë¥gL¤j
thŒ¥gë¤jš, f‰nghç‹ fU¤J¡fis
ghuh£Ljš, édhnf£lš fU¤J¡fis
g»®jš M»a NHiy MÁça®fŸ
cUth¡f nt©L«.

44
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy-1
ãiy-2
ãiy-3
5.f‰wš f‰Ã¤jš
brašghL
f‰Ã¤jY¡F ghl¥ò¤jf« k‰W« fU«gyif
k£Lnk MÁça®fshš ga‹gL¤j¥gL»wJ.
Áy neu§fëš MÁça®fŸ khzt®fis
fU«gyifæš cŸst‰iw vGj¢
brŒ»‹wd®. tF¥giw brašghL k‰W«
Å£L¥ghl« v¥nghjhtJ bfhL¡f¥gL»wJ.
khzt®fis fyªJiuahlèš
g§nf‰f¢ brŒa MÁça®fŸ
gytifahd f‰wš cgfuz§fis¥
ga‹gL¤J»‹wd®.
ghl¡fU¤J¡fis és§f¢ brŒa
brŒKiw és¡f§fŸ brŒJ
fh©Ã¡»‹wd®. nkY«
fU¤J¡fis¥ òçªJbfhŸs cjé
njit¥gL« khzt®fS¡F Áw¥ò
ftd« brY¤j¥gL»wJ. MÁça®fŸ
Å£L¥ ghl§fis ÂU¤Â jFªj
Ã‹}£l¤ij tH§F»‹wd®.
MÁça®fŸ, khzt®fS¡F édÎjš,
f©LÃo¤jš, MuhŒjš k‰W«
xU§»izªJ f‰wš ngh‹w
brašghLfë‹ _y« Rakhf f‰wY¡fhd
thŒ¥Ãid tH§F»‹wd®. tF¥giw
fyªJiuahlèš mid¤J khzt®fS«
g§nf‰gij cWÂbrŒJ, f‰wš
f‰Ã¤jY¡F njit¥gL« bghU£fis
khzt®fns jah® brŒjš.
6.tF¥giw
nkyh©ik
MÁça®fŸ khzt®fis fU«gyifia
neh¡»athW tçirahf c£fhu it¤J«,
tF¥giwia f£L¡FŸ it¤JŸsd®.
khzt®fS¡F F¿¥Ã£l Ïl¤Âš• ã‹W
bfh©L f‰Ã¥gij khzt®fŸ bghWikahf
f‰¿lÎ«, khzt®fis mikÂahf it¥gj‹
_yK« tF¥giwæš xG¡fkhdJ
cWÂbrŒa¥gL»wJ.
MÁça®fŸ tF¥giw k‰W« gŸë
tshf¤ij gšntW brašghLfŸ
brŒtj‰F ga‹gL¤J»‹wd®. nkY«
kh‰W¤Âwdhë khzt®fŸ ÛJ
jå¡ftd« brY¤J»‹wd®.
khzt®fëilna fhyªjtwhik,
xG§FKiwia C¡Fé¤jš,
MÁça®fshš cUth¡f¥g£l
tF¥giw éÂfis kÂ¤J Ã‹g‰w
m¿ÎW¤Jjš.
tF¥giw nkyh©ik éÂfis
MÁça®fŸ k‰W« khzt®fŸ ÏizªJ
KoÎ brŒth®fŸ. khzt®fë‹
ÏU¡ifahdJ mt®fŸ brŒÍ«
brašfS¡F V‰wh® nghš kh‰¿aik¤jš.
khzt®fŸ j§fë‹ Ra xG¡f¤Âid
filÃo¤J xU§»izªJ cUth¡f¥g£l
éÂKiwfis Ã‹g‰Wjš.

45
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy-1
ãiy-2
ãiy-3
7.f‰ngh® kÂ¥ÕL MÁça®fŸ khzt®fis V‰òila
bfhŸiffë‹ _ykhf k£Lnk kÂ¥ÕL
brŒt®. bghJthf, khzt®fS¡F
më¡f¥gL« nj®thdJ mt®fë‹
kd¥ghl¤Âw‹ k‰W« ghl¥ò¤jf¤Âš
Ïl«bgW« gæ‰ÁfŸ M»at‰iw nrhÂ¡F«
éjkhf cŸsJ. khzt®fë‹ milÎãiy
F¿¤j jftš mt®fë‹ bg‰nwh®fS¡F
kÂ¥bg© m£ilfë‹ _ykhfnt
bjçé¡f¥gL»wJ.
MÁça®fŸ gštif kÂ¥ÕL Kiw
_y« khzt®fë‹ (fiy, eythœÎ
k‰W« cl‰fšé) cŸë£l fšé rh®
Âw‹fshdJ kÂ¥ÕL brŒa¥gL»wJ.
khzt®fŸ K‹nd‰w« mila
nt©oa Âw‹fshdJ és¡fkhf
kÂ¥bg© m£ilæš F¿¥Ãl¥gL»wJ.
khzt®fë‹ milÎ ãiy¥g‰¿
bjhl®ªJ bg‰nwh®fël« g»®ªJ
bfhŸs¥gL»wJ.
MÁça®fŸ kÂ¥Õ£il f‰wš f‰Ã¤jè‹
xU K¡»a m§fkhf¡ fUJ»‹wd®.
khzt®fë‹ flªj fhy milthdJ
j‰nghJ bg‰WŸs milÎl‹
x¥Ãl¥gL»wJ. mt®fë‹ milÎ F¿¤J
bjhl® kÂ¥ÕL k‰W« Ã‹}£l¤Â‹
thæyhf bjçé¡f¥gL»wJ. fšérh®,
jå¥g£l k‰W« rKjha g©òfshdJ
kÂ¥ÕL brŒa¥g£L K‹nd‰w¤Â‰fhd
bjhl® brašghLfŸ tH§f¥gL»wJ.
8.f‰wš f‰Ã¤jš
ts§fis
ga‹gL¤Jjš
MÁça®fŸ f‰wš f‰Ã¤jY¡F ghl¥ò¤jf¤ij
k£Lnk Kj‹ikahf¥ ga‹gL¤J»‹wd®.
Â£läl¥glhj Ãw f‰wš f‰Ã¤jš
cgfuz§fis ga‹gL¤J»‹wd®.
MÁça®fŸ ghl ò¤jf¤Jl‹ F¿¥ò
cjé üšfŸ, tiugl§fŸ, khÂçfŸ,
bjhêšE£g f‰wš fUéfŸ, cŸq®
ts§fŸ, M»at‰iwÍ«
ga‹gL¤J»‹wd®. m¿éaš, fâj«
k‰W« bkhê cgfuz§fŸ /
MŒtf§fŸ, M»at‰iw
njit¥gL«nghJ ga‹gL¤J»‹wd®.
MÁça®fS¡F njit¥gL«nghJ
»il¡f Toa tifæš ts§fë‹
étu VL guhkç¡f¥gL»wJ.
MÁça®fŸ ghl¤Jl‹ f‰wš f‰Ã¤jš
cgfuz§fŸ, cŸq® ts§fŸ,
bjhêšE£g§fŸ, MŒÎ Tl§fŸ
M»at‰iw xU§»iz¤J bghU¤jkhd
Ïl¤Âš ga‹gL¤J»‹wd®. ts§fis
k‰w gŸëfSl‹ g»®ªJ bfhŸs
gŸëahdJ cWJizahf cŸsJ.

46
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy-1 ãiy-2 ãiy-3
9.MÁça®fŸ
j§fsJ f‰wš
f‰Ã¤jY¡fhd
ÛshŒÎ
MÁça®fŸ xU Áy neu§fëš mt®fë‹
f‰wš f‰Ã¤jš gæ‰Á k‰W« f‰nghç‹
K‹nd‰w¤ijÍ« kW MŒÎ brŒ»‹wd®.
MÁça®fŸ bjhl®¢Áahf j§fë‹
f‰wš f‰Ã¤jš gæ‰Á k‰W« mJ
bjhl®ghd brašghLfis gÂÎ
brŒJ«, j§fë‹ Â£l§fis kW
MŒÎ brŒJ«, f‰wš f‰Ã¤jš gæ‰Á
k‰W« mJrh®ªj brašghLfis
nk«gL¤j jFªj elto¡iffis
vL¡»‹wd®.
MÁça®fŸ j§fë‹ brašghLfis
jåahfnth, T£lhfnth Â£lä£L Áwªj
f‰wš f‰Ã¤jš Kiwfis
eilKiw¥gL¤ÂÍ«, mJrh®ªj
brašghLfis btë¡bfhz®ªJ«, Ïil
btëia f©l¿ªJ m¤Â£l« Áw¥ghd
ãiyia v£lÎ«, f‰wš f‰Ã¤jš rh®ªj
ÃuÂgè¤jš thæyhf kh‰W f‰wš
mDgt¤ij cUth¡F»‹wd®.

47
gs;spapd; ngah;: Cluster: Block: UDISE CODE:
Subject
No.
Enrolled
No.
Assessed
No.of Children Scoring grades in FA
(Max 40 Marks)
No. of Children scoring grades in SA
(Max 60 Marks)
No. of Children Scoring overall Grades
FA&SA (Max 100 Marks)
A B C D A B C D A B C D
B G B G B G B G B G B G B G B G B G B G B G B G B G B G
Tamil
English
Maths
Science
Social
science
Upper Primary Grade Table
FA Grade SA Grade Total Grade
33-40 A 49-60 A 81-100 A
25-32 B 37-48 B 61-80 B
17-24 C 25-36 C 41-60 C
0-16 D 0-24 D 0-40 D

48
VI. Mjhu¢ rh‹WfŸ ( Sources of Evidence)
Mjhu¡
F¿¥òfŸ
(éÂKiwfŸ /
têfh£LjšfŸ
/ gÂntLfŸ /
murhizfŸ)
 midtU¦fF« fšé Ïa¡f¤Â‹ brašgL¤Jtj‰fhd Â£ltiuÎ:
m¤Âaha«-IV-g.f.v©(55-82)
(http://mhrd.gov.in/sites/upload_files/mhrd/files/upload_document/SSA-Frame-
work.pdf
 Njrpa fiyj;jpl;l tiuT – 2005 : m¤Âaha«-II (g¡f v© 12-34),
m¤Âaha«-III (g¡f v© 35-77) k‰W« m¤Âaha« IV (g¡f v© 78-100)
(http://www.ncert.nic.in/rightside/links/pdf/framework/english/nf2005.pdf)
 Foe;ijfSf;fhd ,ytr fl;lha¡ fy;tp chpikr; rl;lk; 2009:
m¤Âaha«-IV (ÃçÎ 24 g¡f v© 8) m¤Âaha« V (ÃçÎ-29 g¡f v© 9)
 NCERT _y« totik¡f¥g£l mid¤J ghl§fS¡fhd bjhl¡f k‰W«
ca®bjhl¡f f‰wš msÅLfŸ
 ADEPTS MÁça® cjéÍl‹ nk«gL¤j¥gL« fšé brašghLfŸ (MHRD
3, UNICEF ‹ Jt¡f Ka‰Á/Kid¥ò.)
 PINDICS (bjhl¡f k‰W« ca®bjhl¡f MÁça®fS¡fhd brašÂw‹
kÂ¥ÕL) - (NCERT 2013)
 tsu¿ kÂ¥Õ£o‰fhd MÁça® ifnaL (m¿éaš) (CBSE-2010)
(P – VII)
gŸëæš cŸs
Mjhu ts§fŸ
 gŸëæš khzt®fS¡fhf cUth¡f¥g£L guhkç¡f¥gL« khzt®
Raétu got«
 MÁça®fŸ khzt®fë‹ ÅLfS¡F br‹W gh®itæ£l gÂÎ.
 MÁça®fŸ fyªJbfh©l gâæil gæ‰Á, fU¤ju§FfŸ, f‰wš-
f‰Ã¤jš cgfuz§fŸ jahç¤jš gâkidæ‹ gÂÎfŸ
 ghl¤Â£l«, FiwÔ® f‰Ã¤jš Â£l« k‰W« Ïju
 gŸëæš th§f¥gL« gUt Ïjœ/ÏjœfŸ g£oaš
 MÁça®fshš cUth¡f¥g£l f‰wš, f‰Ã¤jš cgfuz§fŸ
 khÂç brašÂ£l m¿¡iffŸ, MuhŒ¢ÁfŸ, x¥gil¥òfŸ, fs¥gaz«.
 f‰nghç‹ K‹nd‰w m¿¡if/ÂuŸ gÂntL.
 kÂ¥ÕL gÂÎfŸ/CCE gÂntLfëš cŸs kÂ¥bg©/ju§fŸ.
 fU¤ju§F, gâkidfëš MÁça®fë‹ g§fë¥ò
 f‰wš ts§fë‹ bjhF¥òfŸ. (ie) tsò¤jf§fŸ k‰W« Ã‹g‰w¤j¡f
rh‹WfŸ.
 cŸq® k¡fŸ, fiyP®fŸ M»nahç‹ nrit F¿¤j gÂntL.
 khzt®fë‹ tUif gÂntL.
 Å£L¥ghl«, tF¥ò ghl«, nj®Î¤jhŸfŸ M»at‰¿‹ khÂçfŸ.
 jiyikahÁça®fŸ, FWts ika xU§»iz¥ghs®, t£lhu tsika
nk‰gh®itahs® k‰W« xU§»iz¥ghs® M»nahç‹ f‰wš
f‰Ã¤jY¡fhd gçªJiufŸ rh®ªj gÂntLfŸ.

49
gŸëæš
cUth¡f¥gl /
V‰gL¤j¥gl
nt©oa Mjhu
ts§fŸ
gŸëfŸ ÑœfhQ« c¤ÂfŸ (m) têKiwfis Ã‹g‰¿ Mjhu§fis
cUth¡fyh«
 jiyik MÁça®, MÁça®fë‹ ghl¤ Â£l« k‰W« tF¥giw f‰wš,
f‰Ã¤jš brašghLfis c‰W neh¡»aj‰fhd gÂntL.
 f‰wš, f‰Ã¤jY¡fhf khzt®fŸ k‰W« bg‰nwh®fSl‹ fyªJiuahoa
gÂntL.
 jiyik MÁça® khzt®fSl‹ fyªJiuahoa gÂntL.
f‰wš f‰Ã¤jš k‰W« kÂ¥ÃLjš
t.v© Ï‹¿aikahj ju§fŸ ãiy-1 ãiy-2 ãiy-3
1. MÁça®fŸ f‰nghiu òçªJ bfhŸsš
2. MÁça®fë‹ ghl k‰W« f‰Ã¤jš m¿Î
3. f‰Ã¤jY¡fhd Â£läLjš
4. f‰wš NHiy cUth¡Fjš
5. f‰wš f‰Ã¤jš brašghL
6. tF¥giw nkyh©ik
8. f‰wš f‰Ã¤jš ts§fis ga‹gL¤Jjš
9.
MÁça®fŸ j§fsJ f‰wš f‰Ã¤jY¡fhd
ÛshŒÎ

50
IX. K‹nd‰w¤Â‰fhd braš Â£l« (Planning for Improvement)
t.v© Ï‹¿aikahj ju§fŸ ãiy
K‹nd‰w«
njit¥gL«
gFÂfŸ
K‹Dçik K‹bkhêa¥gL«
braš Â£l«
fhy msÎ
Fiwªj eL¤ju ca®ªj gUt« 1 gUt« 2 gUt« 3
1.
MÁça®fŸ f‰nghiu
òçªJ bfhŸsš
2.
MÁça®fë‹ ghl
k‰W« f‰Ã¤jš m¿Î
3.
f‰Ã¤jY¡fhd
Â£läLjš
4.
f‰wš NHiy
cUth¡Fjš
5.
f‰wš f‰Ã¤jš
brašghL
6. tF¥giw nkyh©ik
8.
f‰wš f‰Ã¤jš
ts§fis
ga‹gL¤Jjš
9.
MÁça®fŸ j§fsJ
f‰wš f‰Ã¤jY¡fhd
ÛshŒÎ

51
bra‰fs« - III
f‰nghç‹ K‹nd‰w«, milÎ k‰W« ts®¢Á
(LEARNER’S PROGRESS, ATTAINMENT AND DEVELOPMENT)
f‰nghç‹ KGikahd ts®¢Ána Áwªj gŸëæ‹ Kj‹ik neh¡fkhF«. ÏJ
f‰nghç‹ m¿Îrh®, kd«rh® k‰W« clš Ïa¡frh® fs§fis cŸsl¡»aJ. f‰nghiu
mid¤J fiy¤Â£l gFÂfëY« g§nf‰f c‰rhf¥gL¤Jtj‹ _yK« F¿¥Ã£l fhy
msÎfëš mt®fë‹ K‹nd‰w¤ij bjhl®¢Áahf f©fhâ¥gj‹ _yK« gŸëahdJ
Ïªj neh¡f§fis mila K‰gL»wJ. fšérh® (scholastic) K‹nd‰w« k£Lkšyhkš
khzt®fë‹ jåkåj k‰W« r_fey K‹nd‰w¤ijÍ« gŸë C¡Fé¡»wJ. ÏJ
khzt®fë‹ Âw‹fŸ, jåkåj k‰W« r_f Âw‹fis ts®¥gj‰F fšé
Ïiz¢brašgh£L (Co-scholastic) gFÂfëš gytifahd thŒ¥òfŸ më¥gij
cŸsl¡»aJ. Ï›thwhf, V‰òila (Desirable) f‰wè‹ btë¥gh£o‰fhd mid¤J
c£TWfisÍ« Ïªj bra‰fskhdJ cŸsl¡» cŸsJ.
II.Áªjid¤ ö©lšfŸ (Reflective Prompts)
1. khzt®fŸ gŸë¡F jtwhkš F¿¤j neu¤Âš tU»wh®fsh?
2. khzt® tUifia gŸë v›thW f©fhâ¡»wJ. nkY«, Ú©l ehŸ
gŸë¡F tuhj khzt®fë‹ f‰wš ÏH¥ig v›thW <L brŒ»wJ?
3. gšntW ju¥g£l f‰wš brašghLfëš khzt®fë‹ g§nf‰ig gŸë vªj
msé‰F cWÂ brŒ»wJ?
4. gŸëahdJ khzt®fë‹ gyju¥g£l Âw‹fis vªbjªj têfëš
f©l¿ªJ C¡Fé¡»wJ?
5. f‰nghç‹ milit kÂ¥Ã£L, fiy¤Â£l vÂ®gh®¥Ã‰nf‰g xU
tF¥ÃèUªJ mL¤j tF¥Ã‰F mt®fŸ K‹ndWtij v›thW cWÂ
brŒ»wJ?
6. f‰nghç‹ fiy¤Â£l ts®¢Áia gŸë v›thW bjhl®ªJ
f©fhâ¡»wJ?
7. f‰nghç‹ jåkåj k‰W« r_f ts®¢Áia gŸë v›thW cWÂ brŒ»wJ?
nkY«, mt‰¿š khzt®fë‹ K‹nd‰w¤ij v›thW f©fhâ¡»wJ?

52
III.c©ik¤ jftšfŸ (Factual Information)
(njit¥go‹ gŸëahdJ xU édhé‰F x‹¿‰F nk‰g£l gÂšfis¤ juyh«)
1. el¥ò fšéah©oš khzt®fë‹ ruhrç gŸë tUif ----------------
(Annexure I – SMF 3rd
page 4th
table - gFÂ M – nr®¡if k‰W« tUif)
2. khzt®fë‹ fhyªjtwhik k‰W« xG§fhd tUif¡fhf tH§f¥gL«
btFkÂfŸ(VnjD« ÏU¥Ã‹)
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
___________________________________________________________________
3. xG§fhd k‰W« fhyªjtwhj tUifia nk«gL¤j ga‹gL¤j¥gL«
braš gÂntLfŸ
(m) bg‰nwh®/ ghJfhty® rªÂ¥ò gÂntL
(M) xG§f‰w tUifòçÍ« khzt®fë‹ bg‰nwh®/
ghJfhtyU¡F mD¥g¥g£l ãidñ£lš / foj«
(Ï) ntW vitnaD« (ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃlÎ«) ____________
(<) gÂntLfŸ Ïšiy
4. khzt®fë‹ tUif¥ gÂntLfŸ Ï‹wséš guhkç¡f¥gL»wjh?
M« Ïšiy
5. (m) x›bthU khztD¡F« khjhªÂu ruhrç tUif fz¡»l¥gL»wjh?
M« Ïšiy
(M)x›bthU tF¥Ã‰F« khjhªÂu ruhrç tUif fz¡»l¥gL»wjh?
M« Ïšiy
6. MÁça®fŸ bršy Ïayhj tF¥òfS¡F brŒa¥gL« kh‰W V‰ghLfŸ
(m) k‰w MÁça®fë‹ tF¥òfnshL Ïiz¡f¥g£LŸsJ
(M) XŒÎ ntisæš cŸs k‰bwhU MÁça® tF¥ig el¤J»wh®
(Ï) vªjéj V‰ghLfS« brŒa¥gléšiy
(<) ntW VnjD« (ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃlÎ«) ----------

53
7. (m) khzt®fë‹ j‹ R¤j« gŸëædhš rçgh®¤J cWÂ brŒa¥gL»wjh?
M« Ïšiy
(M) M« våš,
i. gŸë fhiy têgh£oš•m›t¥nghJ j‹R¤j«
tèÍW¤j¥gL»wJ.
ii. tF¥giwæš mšyJ fhiy têgh£oš ÂdK«
x›bthU khztålK« nfŸéfŸ
nf£f¥g£L rçgh®¡f¥gL»wJ.
iii. gŸë têgh£oš j‹ R¤j¤Â‹ K¡»a¤Jt«
tèÍW¤j¥gL»wJ
iv. ntW vitnaD« (ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃlÎ«) --------------
8. khzt®fë‹ j‹ k‰W« r_f ts®¢Á¡F gŸë nk‰bfh©l
brašghLfisg£oaèLf._________________________________________________
___________________________________________________________________
9. khzt®fë‹ jåeg® K‹nd‰w« v›thW f©fhâ¡f¥gL»wJ?
(m) tF¥giwæY«, éisah£LfŸ k‰W« Ãw fšé Ïiz
brašghLfëY« khzt®fë‹ g§nf‰ig c‰Wneh¡Fjš _y«
(M) khzt®fë‹ g§nf‰ò k‰W« milÎ F¿¤J gÂntLfŸ
guhkç¤jš _y«
(Ï) jåeg® k‰W« r_f ts®¢Áia f©fhâ¡f v›éj
Ka‰ÁÍ« vL¡f¥gléšiy
(<)ntW VnjD« (ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃlÎ«)
_______________________________________________________________________
10. khzt®fë‹ milÎ v›thW msél¥gL»wJ k‰W« F¿¥Ã£l fhy¤Âš mt®fë‹
K‹nd‰w« v›thW cWÂ brŒa¥gL»wJ?
(m) gUt¤nj®Îfis fz¡»Ljš
(M) miuah©L¤ nj®Î
(Ï) KG M©L¤ nj®Î
(<)kÂ¥bg© mo¥gilæš juãiy tH§Fjš _y«

54
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy - 1 ãiy - 2 ãiy – 3
1. f‰nghç‹ tUif MÁça®fŸ ÂdK«
khzt®fë‹ tUifia¥
gÂÎ brŒ»wh®fŸ. mo¡fo
gŸë¡F tUif òçahj k‰W«
fhy« jhœ¤Â gŸë¡F tU«
FHªijfis milahs«
fhQ»wh®fŸ. gŸë jftš
gyifæš khzt®fë‹
tUifia tF¥ò thçahf
fh£Á¥gL¤J»wh®fŸ. mo¡fo
gŸë¡F tUif juhj
khzt®fŸ F¿¤J
bg‰nwhU¡F¤
bjça¥gL¤J»wh®fŸ.
gŸë, khzt®fë‹ tUif F¿¤J
bg‰nwhU¡F Kiwahf jftš
bjçé¡»wJ. khzt®fŸ Ú©l
fhy« k‰W« mo¡fo gŸë¡F tuhik
F¿¤j fhuz¤ij f©l¿»wJ.
tUif Fiwthš f‰wèš V‰gL«
jh¡f¤ij khzt®fŸ k‰W«
bg‰nwhUl‹ fyªJiuahL»wJ.
njit¥gL« neu§fëš khzt®fë‹
ÅLfëš br‹W rªÂ¡»wh®fŸ.
mid¤J khzt®fë‹ tUif étu§fis
gŸë gF¥ghŒÎ brŒ»wJ. mÂf tUif
Fiwé‰F« F¿¥Ã£l tif f‰nghU¡F«
mšyJ M©o‹ VjhtJ F¿¥Ã£l
fhy¤Â‰F« VnjD« bjhl®ò ÏU¡»wjh
v‹gij cWÂ brŒjš. gŸë nkyh©ik¡
FG k‰W« bg‰nwh®fŸ _y«
Ï¥Ãu¢ridfS¡F Ô®Î fh©»wJ. neuª
jtwhik k‰W« xG§fhd tUifia cWÂ
brŒjš F¿¤J khzt®fŸ k‰W« bg‰nwhiu
C¡f¥gL¤j njitahd têKiwfis¡
f©LÃo¡»wJ. neuª jtwhkš xG§fhf
gŸë¡F tUif òçÍ« khzt®fis
ghuh£L»wJ k‰W« m§Ñfç¡»wJ.
2. f‰nghç‹ g§nf‰ò
k‰W« <LghL
vªj xU Ïiléid Ïšyhkš
khzt®fŸ MÁça®fis
mikÂahf ftå¡»wh®fŸ.
f£lhakhf brŒa¥gl nt©oa
gŸë éHh¡fŸ k‰W« fšé
Ïiz¢ brašghLfis
V‰ghL brŒ»wJ. mnj
khzt®fŸ Ï›éjkhd
brašghLfëš tH¡fkhf
g§F bgW»wh®fŸ.
xU Áy khzt®fŸ tF¥giw
fyªJiuahlèš k‰W«
Ïiléidfëš c‰rhf¤Jl‹
g§FbgW»wh®fŸ. gyéjkhd fšé
Ïiz¢ brašghLfŸ k‰W« fiy
ãfœ¢Áfis gŸë V‰ghL brŒ»wJ.
Ïªãfœ¢Áfëš KG <Lgh£Ll‹
g§F bfhŸs MÁça®fŸ
khzt®fis C¡Fé¡»wh®fŸ.
mÂf mséyhd khzt®fŸ
Ïªãfœ¢Áfëš g§F bgW»wh®fŸ.
MÁça®fSlD« rf khzt®fSlD«
tF¥giw fyªJiuahlš k‰W« Ïiléid
òçtj‹_y« mid¤J khzt®fS« KG
<Lgh£Ll‹ g§FbgW»wh®fŸ. gy ju¥g£l
fšé Ïiz¢ brašghLfëš khzt®fë‹
Âwikfis nk«gL¤j khzt®S¡F
gæ‰ÁfisÍ« thŒ¥òfisÍ« tH§F»wJ.
mid¤J khzt®fS« M®t¤JlD«
c‰rhf¤JlD« gšntWg£l gŸë
éHh¡fëY« fšé Ïiz¢
brašghLfëY« g§F bgW»wh®fŸ.

55
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy - 1 ãiy - 2 ãiy – 3
3. f‰nghç‹ ts®¢Á nj®¢Á m£il,bjhl® k‰W«
KGikahd kÂ¥Õ£L
gÂntLfŸ ngh‹w f£lha¥
gÂntLfŸ thæyhf
khzt®fë‹ K‹nd‰w
égu¤ij gŸë
Mtz¥gL¤Â guhkç¡»wJ.
fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfS¡F
V‰g (fšé k‰W« fšé
Ïiz¢ brašghLfŸ)
jå¥g£l khzt®fë‹
K‹nd‰w¤ij gŸë
bjhl®¢Áahf msÅL
brŒ»wJ. ÂuŸ gÂnt£L
jftšfis mid¤J
tF¥Ã‰F« gšntWg£l
f‰nghU¡F« V‰gL¤Â mij
M©LnjhW« òJ¥Ã¡»wJ.
mid¤J fšé k‰W« fšé Ïiz¢ brašgh£L
gFÂfëš x›bthU khztå‹
K‹nd‰w¤ijÍ« gŸë bjhl®ªJ
f©fhâ¡»wJ. x›bthU khztå‹ f‰F«
ntf¤ij kdÂš it¤J jå¥g£l khzt®fë‹
K‹nd‰w¤ij bjhl¡f¤ÂèUªJ ÏWÂtiu
f©l¿»wJ. ÂuŸ gÂnt£L jftšfis
gF¥ghŒÎ brŒJ tF¥òfëš khzt® FG¡fë‹
K‹nd‰w KiwfisÍ« ngh¡FfisÍ«
f©l¿»wJ. Ï¥gF¥ghŒÎfë‹ KoÎfisÍ«
Ã‹}£l§fisÍ« tF¥giw brašghLfnshL
xU§»iz¡»wJ. khãy k‰W« njÁa mséyhd
f‰ngh®milÎfis miltnjhL, mijÍ«
jh©o rhÂ¡f éU«ò»wJ.
4.f‰nghç‹ jå¥g£l
k‰W« r_f ts®¢Á
f‰nghç‹ jå kåj k‰W«
r_f ts®¢Á¡F cjÎ«
F¿pLfshd eh£L¥g‰W,
r»¥ò¤j‹ik, kjrh®g‰w
el¤ij, ÃwUl‹ ešy R_f
cwÎ ngh‹wt‰iw g‰¿
m¿ªJ ÏU¡»wJ.
gŸëahdJ murhiz¡F
c£g£L fhiy têghL k‰W«
njÁa Âd§fŸ k‰W«
éHh¡fis bfh©lhl
V‰ghL brŒ»wJ.
r_f k‰W« ÃwUl‹ R_f
cwÎ Âw‹fis nk«gL¤J«
neh¡f¤Jl‹ tF¥giwæš
MÁça®fŸ FG
brašghLfis V‰ghL
brŒ»wh®fŸ. f‰nghç‹ r_f
k‰W« jåkåj ts®¢Á
njitfS¡fhf
bg‰nwhU¡F«,
rKjha¤J¡F«
fyªJiuahlš T£l§fis
V‰ghL brŒ»wh®fŸ.
gil¥gh‰wš Âw‹, T® Áªjid¤ Âw‹
Ãu¢ÁidfS¡F Ô®Î fhQ« Âw‹, KobtL¡F«
Âw‹, ÃwUl‹ R_fkhf gHF« Âw‹ ngh‹w
thœéaš Âw‹fis m‹whl tF¥giw
brašghLl‹ xU§»iz¤J nk«gL¤J»wJ. xU
cfªj kÂ¥Õ£L NHiy cUth¡f fijfŸ,
fhbzhè fh£ÁfŸ ngh‹w ts§fis
MÁça®fŸ cUth¡» ga‹gL¤J»wh®fŸ.
f‰nghçläUªJ vÂ®gh®¡F« el¤ijfS¡F
MÁça®fŸ K‹ cjhuzkhf és§F»wh®fŸ.
f‰nghç‹ jåkåj k‰W« r_f ts®¢Áæš ÅL
k‰W« gŸëæ‹ g§F g‰¿ bg‰nwhçl«
fyªJiuahL»wh®fŸ.

56
Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy - 1 ãiy - 2 ãiy – 3
5. f‰nghç‹ milÎ X›bthU tF¥ÃY« Fiwªj
khzt®fns fiy¤Â£l
vÂ®gh®¥òfis (m¿jš k‰W«
Âw‹fŸ) mil»wh®fŸ.
mid¤J fiy¤Â£l
gFÂfëY« khzt®fë‹
milÎfis cWÂgL¤j
x›bthU fšéah©o‹
ÏWÂæY« kÂ¥Õ£il gŸë
el¤J»wJ.
X›bthU tF¥ÃY« Áy
khzt®fŸ bgU«ghyhd
fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfis
(m¿jš k‰W« Âw‹fŸ)
mil»‹wd®. mnj
ntisæš bgU«ghyhd
f‰ngh® tF¥ò - ãiy
vÂ®gh®¥Ã‰F Ñœ cŸsd®.
milÎ ãiyia nk«gL¤Â
f‰nghiu mL¤j tF¥Ã‰F
jah® brŒa gŸë FiwÔ®
f‰Ã¤jiy V‰ghL brŒ»wJ.
bghJthf gŸëæš bgU«ghyhd khzt®fë‹
milÎ, tF¥ò ãiy vÂ®gh®¥ig x£o / mj‰F
nkš cŸsJ. khzt®fë‹ tF¥ò ÏWÂãiy
milÎfis cWÂ brŒa c¤Âfis gŸëahdJ
bjhl®ªJ nk«gL¤Â tU»wJ.

57
Mjhu¡ F¿¥òfŸ
(éÂKiwfŸ /
têfh£LjšfŸ /
gÂntLfŸ /
murhizfŸ)
 FHªijfS¡fhd Ïytr f£lha¡fšé cçik¢ r£l« -
2009 m¤Âaha«-V (c£ÃçÎ 29 g¡f« v©-9)
 MÁça®fŸ tsu¿ kÂ¥Õ£L 57inal (m¿éaš) CBSE (2010)
(pp.iii-viii)
(http://www/cbsc/nic.in/cce/cce-manual/CBSE-FA-class-
ix%20(science)%20final.pdf)
 njÁa fiy¤Â£l tiuÎ-2005: m¤Âaha«-II (g¡f«-12-34)
m¤Âaha«-IV (g¡f«-78-100)
(http://www.ncert.nic.in/rightside/links/pdf/framework/english/nf20
05.pdf)
gŸëæš cŸs Mjhu
ts§fŸ
 khzt®fë‹ tUif¥ gÂntL
 bjhl® tUifæ‹ik k‰W« nk‰bfhŸs¥g£l elto¡if
 Kiwahd tUif k‰W« fhyªjtwhikia nk«gL¤j
nk‰bfhŸs¥g£l elto¡if
 mo¡fo gŸë¡F tUif òçahj khzt®fë‹ ÅLfS¡F
MÁça® br‹W bg‰nwhUl‹ fyªJiuahLjš
 nj®¢Á m£il, bjhl® k‰W« KGikahd kÂ¥ÕL
gÂntLfŸ, Ï‹d Ãw.
 gŸëæš el¤j¥g£l éHh¡fŸ, ãfœ¢ÁfŸ k‰W«
brašghLfë‹ g£oaš.
 fšé Ïiz¢ brašghLfŸ, éisah£LfŸ, ngh£ofŸ
k‰W« fiy ãfœ¢Áfëš g§nf‰ò
 khzt®fS¡F tH§f¥g£l F¿¥ngLfŸ, éil¤jhŸ
k‰W« Ã‹}£l khÂçfŸ
 bjhl¡fãiy k‰W« F¿¥Ã£l Ïilbtëæš
khzt®fë‹ K‹nd‰w gÂntLfŸ
 bghW¥òfŸ tH§f¥g£l khzt®fë‹ g£oaš
 gŸë ghl¤Â£l« / fhy m£ltizæš cŸsl¡»ÍŸs
kÂ¥Õ£L fšé k‰W« thœéaš Âw‹fŸ
 ÂuŸ gF¥ghŒÎ brŒa¥g£l kÂ¥Õ£L gÂntLfŸ
 f‰nghh¨‹ brašghL F¿¤J bg‰nwhUl‹ fyªJiuahoa
gÂntLfŸ
gŸëæš cUth¡f¥gl /
V‰gL¤j¥gl nt©oa
Mjhu ts§fŸ
gŸëfŸ ÑœfhQ« c¤ÂfŸ (m) têKiwfis Ã‹g‰¿ Mjhu§fis
cUth¡fyh«
 gŸë brašghLfëš khzt®fë‹ g§nf‰ig m¿a
khzt®fis c‰Wneh¡Fjš k‰W« Ïiléidah‰Wjš

58
VII.òJikfŸ (Innovations)
VIII. ju ãiy¥ g£oaš (Response Matrix)
f‰nghç‹ K‹nd‰w«, milÎ k‰W« ts®¢Á
t.v©
Ï‹¿aikahj ju§fŸ
ãiy - 1 ãiy - 2 ãiy - 3
2. f‰nghç‹ g§nf‰ò k‰W« <LghL
4.
f‰nghç‹ jå¥g£l k‰W« r_f
ts®¢Á

59
IX. K‹nd‰w¤Â‰fhd braš Â£l« (Planning for improvement)
t.v© Ï‹¿aikahj
ju§fŸ
ãiy K‹nd‰w«
njit¥gL« gFÂfŸ
K‹Dçik K‹bkhêa¥gL«
brašfŸ
fhy msÎ
Fiwªj eL¤ju ca®ªj tUl« 1
1
tUl« 2
2
tUl« 3
3
2.
f‰nghç‹
g§nf‰ò k‰W«
<LghL
4.
f‰nghç‹
jå¥g£l k‰W«
r_f ts®¢Á

60
Annexure I
1. khzt®fë‹ nr®¡if k‰W« tUif¥ gÂÎ
tF¥ò
nr®¡if
Sep/March khj¤Â‹
ruhrç tUif
(khj« .....................)
Sep/March khj¤Â‹
ruhrç tUif rjÅj« ()
(khj« .....................)
M©fŸ bg©fŸ bkh¤j« M©fŸ bg©fŸ bkh¤j« M©fŸ bg©fŸ bkh¤j«
I
II
III
IV
V
bkh¤j«
I- V
VI
VII
VIII
bkh¤j«
VI - VIII
bgU
bkh¤j«
I - VIII
(F¿¥ò: ruhrç tUif k‰W« ruhrç tUif rjÅj« () fz¡ Ñ£L)
khj¤Â‹ ruhrç tUif = Ï«khj¤Â‹ khzt®fë‹ bkh¤j tUif
ntiy eh£fë‹ v©â¡if
ruhrç tUif rjÅj« () = khj¤Â‹ ruhrç tUif x 100
khzt® nr®¡if

61
bra‰fs« IV
MÁça®fë‹ brašghL k‰W« gârh®ªj
ts®¢Áæid ã®t»¤jš
(MANAGING TEACHER PERFORMANCE AND PROFESSIONAL DEVELOPMENT)
MÁça® brašgh£L ã®thf« v‹gJ jukhd fšéæ‹ xU K¡»a¤ özhF«.
brašghLfis ÛshŒÎ brŒa Kiwahd mQFKiwfŸ _yK« Âw‹ nk«gh£L gæ‰Á
_yK« MÁça®fë‹ Âw‹fis¡ f©l¿ªJ mt‰iw nk«gL¤JtJ xU bjhl®¢Áahd
brayhF«. nj®ªbjL¡f¥g£l òÂa MÁça®fS¡F gŸë ghl¥bghUŸ k‰W« f‰ngh®
g‰¿a NHY¡F V‰wthW jah® brŒtJ Ï‹¿aikahjJ. khzt®fë‹ f‰wš
njitfis¥ ó®¤Â brŒtj‰fhd f‰wš f‰Ã¤jš gæ‰Áæid cŸth§»¡ bfhŸtj‰F«
fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfis¥ òçªJbfhŸtj‰F« ÏJ MÁça®fis jah®gL¤J»wJ.
MÁça®fë‹ bjhêš ju nk«gh£il ca®¤Jtj‰F« mt®fël« FGkd¥gh‹ikia
ts®¥gj‰F« gŸëæ‹ KGikahd ts®¢Á¡F tênfhYj‰F« MÁça®fë‹
brašghLfis bjhl®¢Áahf¡ f©fhâ¤jš äfÎ« mtÁakhF«.
II. Áªjid¤ Jh©lšfŸ (Reflective prompts)
1. òÂa MÁça®fis Ma¤j¥gL¤j gŸë nk‰bfhŸS« têKiwfŸ ahit?
2. gŸë¡F tUif juhj MÁça®fë‹ tF¥giwfis¡ f©fhâ¤J mt‰iw
ã®t»¥gj‰F v‹d têKiwfis ifahsyh«?
3. kh¿tU« fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfis vªj msÎ MÁça®fŸ òçªJbfh©L
mj‰nf‰g j§fŸ tF¥giw¢ brašghLfis¤ jftik¤J¡ bfhŸ»wh®fŸ?
4. gŸë, MÁça®fë‹ brašghLfis f©fhâ¤J mt®fë‹ bjhl®¢Áahd gâ
rh®ªj ts®¢Áæid ã®t»¤J mjid nk«gL¤Jtj‰fhd thŒ¥òfis v›thW
tH§F»wJ.
5. gŸë v›thW MÁça®fë‹ brašÂw‹ Ïy¡Ffis ã®zæ¤J, mt®fS¡fhd
bghW¥òfisÍ« flikfisÍ« xJ¡»wJ?

62
(gŸëæ‹ njit¡nf‰g x‹W¡F nk‰g£l bjçÎfis nj®Î brŒayh«)
1. gŸëæYŸs MÁça®fë‹ v©â¡if
m. mDkÂ¡f¥g£l gâæl« ------ M. gâæš cŸnsh® -------
2. gâæYŸs MÁça®fë‹ v©â¡if
m. ãuªju« ------ M. x¥gªj gâahs® -----
Ï. gFÂ neu« ------ <. bfsut MÁça®fŸ -----
c. ntWahnuD«
3. v©â¡if
m. gæ‰Á bg‰w MÁça®fŸ ------ M. gæ‰Á bgwhj MÁça®fŸ ------
4. gŸëæ‹ òÂa MÁça®fS¡F Ma¤j¥ gæ‰Á tH§f¥gL« Kiw
m. Ma¤j¥ gæ‰Á V‰ghL brŒa¥gL»wJ
M. jiyik / _¤j MÁça®fë‹ _y« neuo T£l«
Ï. jå¥g£l Ma¤j¥ gæ‰ÁfŸ Ï‹¿ òÂjhf¥ gâæš
nr®ªj MÁça®fŸ jh§fshfnt go¥goahf¤
j§fis Ma¤j¥gL¤Â¡ bfhŸSjš.
<. ntW vitnaD« KiwfŸ (ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃlÎ«) ---------------
5. MÁça®fë‹ tUif òçahik¡fhd fhuz§fnshL Toa tUif¥gÂntL gŸëæš
guhkç¡f¥gL»wjh?
M«
i. M« våš, tUif òçahik¡fhd fhuz§fis¥ g£oaèLf (c.«. éL¥Ãš
ÏU¤jš, gæ‰Á¡fhf¥ gâéL¥ò brŒa¥g£oU¤jš mšyJ ntW VnjD«)
Ïšiy

63
ii. MÁça®fSila ruhrç tUifia¡ fz¡»Ltj‰F Ïªj¤ jftšfŸ Ã‹d®
v›thW bjhF¡f¥gL»wJ?
iii. jftè‹¿¥ gâ¡F tuhj MÁça®fŸ k‰W« Ãw mYty®fis gŸë v›thW
ifahS»wJ?
6. gŸë¡F tuhj MÁça®fë‹ tF¥giwfS¡F¥ gŸë nk‰bfhŸS« kh‰W V‰ghLfŸ
m. gÂè MÁça®fis xJ¡Fjš
M. tF¥òfis Ïiz¤jš
Ï. _¤j khztål« tF¥ig x¥gil¤jš
<. tF¥ig ã®t»¡f kh‰W V‰ghLfŸ Ïšiy
7. MÁça® brašÂw‹ f©fhâ¡f¥gL« éj«
m. tUlhªÂu kªjd« m¿¡if
M. gŸë¤ jiyik MÁçaç‹ c‰Wneh¡fš
Ï. f‰nghç‹milÎ
<. bg‰nwh® / gŸë nkyh©ik¡ FGé‹ Ã‹Dh£l«
c. rf / f‰nghç‹ Ã‹Dh£l«
C. ntW vitnaD« (ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃlÎ«)

64
8. MÁça®fë‹ bjhl® brašgh£L K‹nd‰w¤Â‰fhd têKiwfŸ
tH§f¥g£l
gæ‰Áæ‹ bga®
fhy msÎ
g§nf‰w MÁça®fë‹ bga®fŸ
(ntW VnjD«)
9. tF¥giw¡ f‰Ã¤jY¡F m¥gh‰g£L MÁça®fS¡F xJ¡f¥gL« flikfŸ /
bghW¥òfis¥ g£oaèLf.
flikfŸ /
bghW¥òfŸ
bghW¥ò më¡f¥g£l MÁça®fë‹ bga®fŸ

65
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy – 1 ãiy – 2 ãiy – 3
1. òÂa MÁça®fS¡fhd
Ma¤j¥ gæ‰Á
òÂa MÁça®fS¡F eilbg‰W¡
bfh©oU¡F« brašghLfis
c‰W neh¡»Í« ts§fëèUªJ,
jftšfis¥ bgwÎ« têtF¡»wJ.
jiyikahÁça® òÂa MÁça®fë‹
bghW¥òfis cz®¤Jtj‰F«,
gŸëæYŸs trÂfis m¿ªJ
bfhŸtj‰F« Ma¤j¥gL¤JtJl‹
Ãw MÁça®fisÍ« g§nf‰f
brŒ»wh®.
òÂa MÁça®fë‹ g§F k‰W«
bghW¥òfŸ,gŸë¢NHš
khzt®fë‹ égu§fŸ,
fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfŸ, gŸëæš
eilKiw¥gL¤j¥g£LŸs gŸë
nkyh©ik¡FG, gŸë nk«gh£L
nkyh©ik¡ FGé‹ g§F g‰¿Í«
gŸëæš eilKiw¥gL¤j¥g£l
Â£l§fŸ / ãfœ¢Áfis òÂa
MÁça® kÂ¥ÕL brŒa Áw¥ò
Ma¤j¥ gæ‰ÁfŸ
më¡f¥gL»‹wd.
2. MÁça®fë‹ tUif MÁça®fë‹ tUif
òçahik¡fhd fhuz§fnshL
Toa tUif¥gÂntL gŸëæš
guhkç¡f¥gL»wJ, tF¥ig
ã®t»¡f kh‰W V‰ghLfŸ
bghJthf brŒa¥gléšiy.
gŸë Kiwahd tUif¥ gÂnt£il¥
guhkç¡»wJ. jftè‹¿ tUif
òçahnjhiu¡ f©fhâ¡»wJ.
njit¥go‹ elto¡if vL¡»wJ.
ftå¥ghu‰w tF¥giw Ïšyhj
t©z« kh‰W V‰ghLfŸ brŒtij
cWÂ brŒ»wJ.
gŸë FW»a, Ú©l fhy k‰W«
jftèid tUif òçahj
MÁça®fŸ F¿¤J m¿a
bghU¤jkhd Kiwia
filÃo¡»wJ. kh‰W MÁça®fis
gŸëæyUªnjh mšyJ gŸë¡F
btëæèUªnjh rçahd neu¤Âš
V‰ghLfs brŒJ mt®fSila
bghU¤jkhd bghW¥òfis czu¢
brŒ»wJ. MÁça®fëilna
fhyªjtwhik k‰W«
bghW¥òilik M»a fyh¢rhu¤ij
cUth¡F»wJ.

66
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy – 1 ãiy – 2 ãiy – 3
3. braš Ïy¡Ffis
tiuaW¤J
bghW¥òfis
x¥gil¤jš
K‹T£ona totik¡f¥g£l fhy
m£ltizia tH§»
ghl¤Â£l¤ij bfhL¡f¥g£l
fhy¤Â‰FŸ ãiwÎ brŒtijÍ«
m›t¥nghJ ã®zæ¡f¥gL« Ãw
bghW¥òfis ãiwnt‰WtijÍ«
MÁça®fëläUªJ vÂ®gh®¡»wJ.
gŸë¤jiyik MÁça®,
MÁça®fS¡F mt®fë‹
bghW¥òfisÍ« braš Ïy¡FfisÍ«
MÁça® T£l¤Âš mšyJ Ãw
neu§fëš RU¡fkhf és¡F»wh®.
mt®fS¡F xJ¡f¥g£l
bghW¥òfisÍ«, mt®fëläUªJ
vÂ®gh®¡f¥g£l ÃwgâfisÍ«,
bfhL¡f¥g£l ghl¤Â£l¤ij ãiwÎ
brŒjiyÍ« ÛshŒÎ brŒJ,
f©fhâ¡»wh®.
gŸë MÁça®fSl‹
fyªjhnyhÁ¤J mt®fS¡fhd
bghW¥òfis xJ¡ÑL brŒ»wJ.
MÁça®fŸ jh§fshfnt j§fŸ
braš Ïy¡Ffis ã®zæ¡f
C¡Fé¡»wJ. òJikahd
fU¤J¡fis f©LÃo¤J,
nrhÂ¤J m¿a thŒ¥òfis
tH§F»wJ. MÁça®fŸ jh§fns
j§fŸ ts®¢Áia¡
f©fhâ¡»wh®fŸ.
4. kh¿tU« fiy¤Â£l
vÂ®gh®¥òfS¡fhd
MÁça®fë‹
jah®ãiy
MÁça®fŸ kh¿tU«
bfhŸiffë‹ éisthf
ghl¤Â£l¤ÂY«, ghl¥ò¤jf¤ÂY«
V‰gL« kh‰w§fŸ F¿¤J
m¿ªÂU¡»wh®fŸ.
MÁça®fŸ kh¿¡bfh©oU¡F«
fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfis¥ òçªJ
bfhŸs Ka‰Á vL¡»wh®fŸ, j§fŸ
f‰wš f‰Ã¤jš brašghLfis
mj‰nf‰wthW jftik¤J¡
bfhŸS»wh®fŸ.
gŸë MÁça®fŸ kh¿tU«
fiy¤Â£l vÂ®gh®¥òfisÍ«
j‰nghija tF¥giw NHèš
mt‰¿‹ jh¡f§fisÍ«
fyªJiuaho ÁªÂ¡f thŒ¥ò
më¡»wJ. Nœãiy¡F V‰g
kh‰w§fis MÁça®fŸ
jftik¤J¡bfhŸs cWJizahf
ÏU¡»wJ.
5. MÁça®fë‹
brašghLfis¡
f©fhâ¤jš
gŸë jiyikahÁça®, Miz¥go
eilbg‰w MŒt¿¡ifæš
ÃuÂgè¡f¥g£l MÁça®fë‹
brašghLfis ftå¤J nkY«
MÁça®fŸ j§fŸ tF¥giwæš
f‰Ã¤jš Âwid c‰W neh¡» gÂÎ
brŒ»wh®.
jiyikahÁça® MÁça®fë‹
brašghLfis ÛshŒÎ brŒJ
Ã‹Dh£l« tH§F»wh® MÁça®fŸ
j§fSila brašghLfis tF¥giw
mDgt§fë‹ mo¥gilæš ÛshŒÎ
brŒJ, K‹nd‰w« fhz¥gl nt©oa
gFÂfis¡ f©l¿»wh®fŸ.
MÁça®fë‹ bjhl®¢Áahd
fšérh® têfh£lY¡F gŸë
têtif brŒ»wJ. òÂa fU¤JfŸ
cUth¡fÎ«. gæ‰Á brŒaÎ«
MÁça®fS¡F cWJizahf
cŸsJ. MÁça®fŸ gæ‰Áæ‹
nghJ bg‰w cŸÇLfis
midtU« fyªjhnyhÁ¡»wh®fŸ.
gâæil¥ gæ‰Á _y« bg‰w
m¿itÍ« Âw‹fisÍ« tF¥giw
xU§»iz¡F« thŒ¥òfisÍ«
ÁªÂ¡»wh®fŸ.

67
étu¡ F¿¥òfŸ
ãiy – 1 ãiy – 2 ãiy – 3
6. MÁça®fë‹ gârh®
ts®¢Á
gŸë¤ jiyikahÁça® f£lha¥
gâæil¥ gæ‰Á ãfœÎfëš
mid¤J MÁça®fë‹ g§nf‰ig
cWÂ brŒ»wh®.
MÁça®fë‹ gârh®ªj
njitfnshL bjhl®òila
gšntWg£l ãfœÎfëš g§nf‰gj‰F¥
gŸë thŒ¥òfis tH§»
C¡Fé¡»wJ. MÁça®fŸ
vÂ®bfhŸS« Ãu¢ridfis rçbrŒa
Ãw fšé ãWtd§fŸ k‰W«
tšYe®fë‹ cjéia ehL»wJ.••
MÁça®fë‹ bjhl®¢Áahd
fšérh® têfh£lY¡F gŸë
têtif brŒ»wJ. òÂa fU¤JfŸ
cUth¡fÎ«, gæ‰Á brŒaÎ«
MÁça®fŸ gæ‰Áæ‹ nghJ bg‰w
cŸÇLfis midtU«
fyªjhnyhÁ¡»wh®fŸ. gâæil¥
gæ‰Á _y« bg‰w m¿itÍ«
Âw‹fisÍ« tF¥giw
xU§»iz¡F« thŒ¥òfisÍ«
ÁªÂ¡»wh®fŸ.

68
Mjhu¡ F¿¥òfŸ
(éÂKiwfŸ /
têfh£LjšfŸ /
gÂntLfŸ /
murhizfŸ)
- FHªijfS¡fhd Ïytr f£lha¡ fšé cçik¢ r£l« - 2009 : m¤Âaha« - IV
(c£ÃçÎ 24 g.v©. 8)
http://ssa.nic.in/rte-docs/free%20and%20compulsory.pdf
- midtU¦fF« fšé Ïa¡f¤Â‹ brašgL¤Jtj‰fhd Â£ltiuÎ
m¤Âaha« - IV ( g¡f v© - 70 – 80)
http://mhrd.gov.in/sites/upload_files/mhrd/files/upload_document/SSA-Frame-
work.pdf)
- midtU¡F« Ïilãiy fšé Ïa¡f¤ij brašgL¤Jtj‰fhd Â£l tiuÎ
m¤Âaha« - V (g¡f v©.36 – 37)
http://mhrd.gov.in/sites/upload_files/mhrd/files/upload_document/Framework_Final_
RMSA_3.pdf
- MÁça® fšé¡fhd njÁa fiy¤Â£l tiuÎ 2009 : m¤Âaha« - IV
g¡f« 63 – 74)
- MÁçaUl‹ ÏizªJ gŸëæš nk‰bfhŸs¥gL« fšé rh® brašghLfë‹
K‹nd‰w« nk‰gh®itæLjš – m¤Âaha« - IV (kåj ts nk«gh£L¤Jiw -
Íåbr¥ T£L Ka‰Á)
http://prayatna.typepad.com/files/adepts.pdf
- PINDICS (bjhl¡f ãiy MÁça®fS¡fhd brašÂw‹ kÂ¥ÕL) NCERT njÁa
fšé MuhŒ¢Á k‰W« gæ‰Á ãWtd« (2013) (g-1-12)
(http://www.ncert.nic.in/pdf_files/PINDICS.pdf)
- njÁa fiy¤Â£l tiuÎ 2005 : m¤Âaha« -V (g¡f« - 107 – 114)
http://www.ncert.nic.in/rightside/links/pdf/framework/english/nf2005.pdf
gŸëæš cŸs
Mjhu ts§fŸ
 éÂfŸ / bghW¥òfë‹ g£oaš, f‰nghç‹ étu«, fšé rh® vÂ®gh®¥òfŸ,
Nœãiy¡nf‰w f‰wš f‰Ã¤jš gæ‰ÁfŸ, gŸë nkyh©ik¡FG, gŸë nkyh©ik
FG, gŸë nkyh©ik nk«gh£L¡ FGé‹ g§F, gštif Â£l§fŸ, brašÂ£l§fŸ,
ãfœ¢ÁfŸ, gŸëæš brašg£L¡ bfh©oU¡F« gæ‰ÁfŸ Ï‹D« Ãw.
 òÂa MÁça®fS¡fhd m¿Kf gæ‰Áæ‹ étu§fŸ
 MÁça®fŸ fyªJ bfh©l bjhl®¢Áahd gâ nk«ghL / gæ‰ÁfŸ
 MÁça®fë‹ ruhrç tUif k‰W« MÁça®fë‹ éL¥ò é©z¥g§fŸ
 gŸë¡F tUif òçahj MÁça®fë‹ tF¥òfS¡F kh‰W V‰ghLfŸ / gÂè
gÂntLfŸ.
 mid¤J MÁça®fŸ k‰W« mYty®fS¡fhd RakÂ¥Õ£L m¿¡iffŸ.
 MÁça®fë‹ Ra brašgh£L Ïy¡Ffis tUlhªÂu Â£l¤Â‹ xU gFÂahf¢ nr®¤jš
 tUl¤Â‹ bt›ntW fhy§fëš Ko¡f¥g£l ghl¤Â£l« F¿¤j jftšfŸ
 gâ¡fhy¤Âš MÁça®fŸ milªj fšé¤ jFÂfŸ
 MÁça® braš Âw‹ F¿¤j Ã‹Dh£l« k‰W« MnyhridfŸ
 gŸë ts®¢Á Â£l¤Âš MÁçaç‹ ts®¢Á gFÂfŸ
 MÁça®fŸ g§nf‰w gâæil gæ‰ÁfŸ
 K‹T£ona totik¡f¥g£l fhy m£ltiz
 MÁça®fS¡F xJ¡ÑL brŒa¥g£l gâfŸ F¿¤j Mtz§fŸ.
gŸëæš
cUth¡f¥gl /
V‰gL¤j¥gl
nt©oa Mjhu
ts§fŸ
gŸëfŸ ÑœfhQ« c¤ÂfŸ (m) têKiwfis¥ Ã‹g‰¿ Mjhu§fis cUth¡fyh«
 òÂa MÁça®fS¡F el¤j¥g£l Ma¤j¥ gæ‰Áæ‹ m£ltiz
 gæ‰Á, gâkid, fU¤ju§f«, khehL Ït‰¿š fyªJ bfh©lj‰fhd rh‹¿jœfë‹
efšfŸ.

69
MÁça®fë‹ brašghL k‰W« gârh®ªj ts®¢Áæid ã®t»¤jš
t.v©. Ï‹¿aikahj ju§fŸ ãiy – 1 ãiy – 2 ãiy – 3
1.
òÂa MÁça®fS¡fhd Ma¤j¥
gæ‰Á
2.
MÁça®fë‹ tUif
3.
braš Ïy¡Fis tiuaW¤J
bghW¥òfis x¥gil¤jš.
4.
kh¿tU« fiy¤Â£l
MÁça®fë‹ jah® ãiy
5.
MÁça®fë‹ brašghLfis¡
f©fhâ¤jš
6.
MÁça®fë‹ gârh® ts®¢Á

70
IX. K‹nd‰w¤Â‰fhd brašÂ£l« (Planning for Improvement)
t
v©.
ãiy
K‹nd‰w«
njit¥gL«
gFÂfŸ
K‹Dçik
K‹bkhêa¥
gL«
brašfŸ
fhy msÎ
tUl«
1
tUl«
2
tUl«
3
1. òÂa MÁça®fS¡fhd
Ma¤j¥ gæ‰Á
2. MÁça®fë‹ tUif
3. braš Ïy¡Fis
tiuaW¤J bghW¥òfis
x¥gil¤jš
4. kh¿ tU« fiy¤Â£l
MÁça®fë‹ jah® ãiy
5. MÁça®fë‹
brašghLfis¡
f©fhâ¤jš
6. MÁça®fë‹ gârh®
ts®¢Á

71
bra‰fs« – V
gŸë¤ jiyik k‰W« nkyh©ik
SCHOOL LEADERSHIP AND MANAGEMENT
I.bra‰fs« X® m¿Kf« (About the Domain)
Áwªj gŸë¤ jiyik k‰W« nkyh©ik v‹gJ jukhd fšé më¥gÂš K¡»a
g§F tF¡»wJ. gŸë ã®thf« k‰W« nkyh©ik bghW¥òfis cænuh£lkhd,
gil¥gh‰wš ä¡f eilKiwfis¢ brašgL¤Â gŸë K‹nd‰w¤Â‰F tê tF¥gnj
Áwªj jiyik¥g©ghF«. gŸëæ‹ bjhiyneh¡F¤ Â£l¤ij tiuaW¤J, Â£l¤ij
Kiwahf eilKiw¥gL¤Â khzt®fë‹ braš Âw‹fis K‹nd‰wkila¢
brŒtJ«, mid¤J cW¥Ãd®fŸ Ïilna Ïz¡fkhd cwÎfis nk«gL¤Â
mt®fisÍ«, Â£läLjš, KoÎ vL¤jš k‰W« bghJ ã®thf¥ bghW¥ò¡fëš
<Lgl¢brŒjY« jiyik¥ g©Ã‹ K¡»a m«rkhF«.
gŸë¤ jiyikahdJ gŸë brašghLfëš r_f¤Â‹ g§fë¥ig mÂfç¡f¢
brŒJ« òJikfis¥ ga‹gL¤Â¡ f‰wš, f‰Ã¤jiy¤ bjhl®ªJ nk«gL¤j K¡»a
g§fë¥ig¢ brŒJ tU»wJ. gŸëæ‹ jiyikahÁça® v‹gt® gŸëæš cŸs
MÁça®, f‰ngh®, rKjha cW¥Ãd®fŸ k‰W« mid¤J ts§fis Âw«gl
têel¤JgtuhfÎ« gŸëæ‹ ju¤Âid nk«gL¤JgtuhfÎ« k‰W« <LghL
cilatuhfÎ« Mth®.
II. Áªjid¤ ö©lšfŸ (Reflective prompts)
1. gŸëæš bjëthd bjhiyneh¡F Â£l«, gŸë ts®¢Á Â£l« it¤JŸsduh?
mJ midtuhY« òçªJ bfhŸs Ko»wjh?
2. gŸë jiyikahÁça® m‹whl gŸë ãfœÎfis (m) brašghLfis v›thW
Âw«gl ã®t»¡»wh®?
3. gŸë¤jiyikahÁça® f‰wš – f‰Ã¤jš brašghLfis C¡Fé¥gtuhfÎ«
g§nf‰ghsuhfÎ« brašgL»whuh?
4. gŸë¤jiyikahÁça® gŸëæ‹ ts®¢Árh® njitfis f©l¿ªJ bjhl®
nk«gh£o‰fhd kh‰w§fis v›thW Âw«gl ã®t»¡»wh®?
5. gŸë¤jiyikahÁça® kåjts«, ãÂ, bghUŸ ts§fis v›thW Âw«gl
ga‹gL¤J»wh®?
6. f‰wš, f‰Ã¤jš brašghLfis nk«gL¤JtÂš MÁça®fë‹ brašÂw‹fis
gŸë¤ jiyikahÁça® v›thW cWÂ brŒ»wh®? gŸë nk«gh£o‰fhf rf
MÁça®fSl‹ R_fkhd cwÎ Kiwia jiyikMÁça® filÃo¡»‹whuh?

72
1. gŸëæš bjhiyneh¡F braš m¿¡if jahç¤JŸsduh? it¤JŸsduh?
M« Ïšiy
M« våš, gŸë vÂ®fhy nk«gh£L¡fhd K¡»a TWfŸ v‹d?
2. Kªija M©L¡fhd gŸë ts®¢Á¤ Â£l« gŸëæš cŸsjh? M« Ïšiy
M« våš, el¥gh©o‰fhd K¡»a gçªJiufŸ v‹d?
3. Kªija M©o‰fhd gŸë ts®¢Á¤ Â£l« brašgL¤j¥g£LŸsjh?
M« Ïšiy
M« våš, vªj msÎ¡F mj‹ Ïy¡FfŸ mila¥g£LŸsJ? Ïy¡FfŸ
KGikÍ« milahkš ÏU¥Ã‹ fhuz« TWf?

73
4. vªbjªj¤ jiy¥òfë‹ Ñœ gŸë¤jiyikahÁça® gæ‰ÁfŸ bg‰WŸsh®?
I. m) ãÂ nkyh©ik M) jftš bjhl®ò bjhêš E£g«
Ï) gŸë jiyik¥ g©ò <) k‰wit ÑnH F¿¥ÃlÎ«
gæ‰Á gæ‰Á bg‰w Ïl« M©L
5. gŸë¤ jiyikahÁça® v›thW ã®thf KoÎfis nk‰bfhŸ»wh®?
I. Rakhf
II. Áy MÁça®fë‹ cjéÍl‹
III. mid¤J MÁça®fë‹ g§fë¥òl‹
IV. MÁça®, bg‰nwh® k‰W« gŸë nkyh©ik¡ FGé‹ cjéÍl‹.
6. MÁça®fS¡F tH§f¥gL« têfh£LjšfS« KoÎfS« bjëthf
òçªJbfhŸs¥gL»wJ.
m) mid¤J MÁça®fS« M) bgU«gh‹ikahd MÁça®fshš
Ï) Áy MÁça®fshš k£L« <) MÁça® vtU« Ïšiy
7. v¥bghGbjšyh« gŸë¤ jiyikahÁça® gŸë ts®¢Á¤ Â£l¤Âš
brašgL¤j¥gL« brašghLfis ÛshŒÎ brŒJ kÂ¥ÕL brŒ»wh®?
m) bjhl®ªJ M) m›t¥nghJ Ï) mçjhf <) v¥nghJäšiy
8. gŸëæš gšntW gâfis nk‰bfhŸs FG¡fŸ mik¤J m¡FG¡fS¡F
bghW¥òfŸ tH§f¥g£LŸsjh? M« Ïšiy
M« våš, v‹bd‹d FG¡fŸ mik¡f¥g£LŸsd. mt®fS¡F xJ¡f¥g£LŸs
gâfŸ v‹d?

74
9. gŸë¤ jiyikahÁça® MÁça®fë‹ Âw‹fis v›thW nk‰gh®it brŒ»wh®?
m) ts®¢Á F¿¤J MÁça®fël« jå¥g£l Kiwæš fyªJiuahlš thæyhf
M) khzt®fë‹ f‰wš milÎfis ÛshŒÎ brŒtj‹ thæyhf
Ï) m›t¥nghJ tF¥giw¡ f‰Ã¤jiy c‰W neh¡Fjš thæyhf
<) ntW VnjD« ÏU¥Ã‹ F¿¥ÃLf
10. khzh¡f®fë‹ f‰wš nk«gh£il¥ gŸë¤jiyikahÁça® v›thW
f©fhâ¡»wh®?
m) khzh¡f®fë‹ bjhl® k‰W« KGikahd kÂ¥ÕL¥ gÂntLfis tF¥òthçahf
ÛshŒÎ brŒtj‹ thæyhf
M) khzh¡f®fë‹ f‰wš nk«gh£o‹ milÎãiyia MÁça®fSl‹
fyªJiuahlš brŒtj‹ thæyhf
Ï) nj®Îfë‹ khzh¡f®fë‹ nj®¢Áæš V‰gL« kh‰w« & K‹nd‰w¤ij MŒÎ
brŒtj‹ thæyhf
<) gŸë¤ jiyikahÁça® K‹nd‰w¤ij ÛshŒÎ brŒtÂšiy
C) MÁça®fŸ khzh¡f®fë‹ milit mt®fsJ ãiyæš f©fhâ¤jš

ShaalaTamil.pdf

Recommended

Recommended

More Related Content

More from Sevajothi Crafts

More from Sevajothi Crafts (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (9)

ShaalaTamil.pdf