Guideline for risc evaluation of different types of sewer plugs. Jan Swankaert - hoofd preventiedienst Aquafin Safety manager Aquafin

1. Richtlijn voor veilige plaatsing van opblaasbare rioolafsluiters
Riolen veilig afsluiten om werken aan de buis uit te voeren, is minder eenvoudig dan het lijkt.
Een werkgroep van Aquafin stelde samen met aannemers en fabrikanten richtlijnen op om
de risico’s bij het afstoppen van grote watervolumes te minimaliseren.
Het huishoudelijke afvalwater dat we thuis lozen, stroomt naar de gemeentelijke riolering en
zo verder naar de collectoren van Aquafin, om vervolgens behandeld te worden op
rioolwaterzuiveringsinstallaties. De meeste riolen in Vlaanderen vervoeren een mengsel van
afvalwater en regenwater, waardoor het rioolwater bij onweer en regenweer plotseling sterk
in volume kan toenemen. Sommige stelsels hebben via overstorten ook een verbinding naar
de zee of een rivier, waardoor er nog grotere watervolumes in de rioolbuizen kunnen lopen.
Een onschuldig stroompje rioolwater, kan dan op korte tijd veranderen in een kolkende,
dodelijke watermassa.
De kracht van water
Voor aannemers is het gebruik van opblaasbare afsluiters bij werken aan de riolering
schering en inslag. Ook op onze zuiveringsinstallaties worden ze gebruikt om
onderhoudswerken aan tanks en putten uit te voeren. Voor de meeste mensen is het niet
duidelijk hoe vernietigend de kracht van water kan zijn, benadrukt Jan Swankaert, hoofd
Preventie en Bescherming bij Aquafin. “Een buis met een relatief kleine diameter en gezapig
sijpelend rioolwater, kan enkele minuten na een felle bui hogerop in het stelsel plots volledig
gevuld zijn en een enorme drukkracht uitoefenen op de plaats van de werken. Als de
rioolafsluiter in een grote buis los schiet en het stelsel is verbonden met de zee of een rivier,
treedt er zelfs een echt tsunami-effect op door de onuitputtelijke watervoorraad achter de
afsluiter. Alles en iedereen die zich in de rioolput bevindt, wordt weggespoeld en met
dodelijke kracht tegen de putwanden gesmakt. De werkruimte vult zich razendsnel,
overlevenden kunnen zich niet of ternauwernood in veiligheid brengen.”
Natuurlijk stellen de fabrikanten van opblaasbare rioolafsluiters handleidingen op voor het
gebruik ervan. Alleen beschrijven die handleidingen vaak de toepassing van hun product in
optimale en droge omstandigheden, en daarvan kan je in riolen moeilijk spreken. “De
binnenwand van buizen uit kunststof of gres kan erg glad zijn. Ook door slibafzetting of
vorming van een biofilm op de buiswand kan die herleid worden in een glijbaan. Maar ook
scherpe uitsteeksels in beschadigde buizen of aangehechte zeepokken in kustgebieden
kunnen een gevaar vormen voor de rubberen delen van de afsluiter.”
Druk- en tegendruk
Als afsluiters worden er schilden, schotten en flexibele luchtzakken gebruikt, maar het meest
courant zijn opblaasbare rubberen cilinders. “Die moeten de goede diameter hebben en op
de juiste druk worden gebracht om optimaal te functioneren. Als ze te hard worden
opgeblazen, kunnen ze scheuren en los schieten. Alleen is het in praktijk vaak niet duidelijk
wat die gewenste vuldruk is. De aanwijzigen van de fabrikant staan wel op de cilinder, maar
die zit natuurlijk in de riool tegen dat hij gevuld moet worden. De vuldruk en maximale
diameter zouden standaard ook bij het ventiel en de manometer moeten vermeld staan, die
bevinden zich via een slang toch al gauw vijf meter verder” . Om een duidelijk zicht te geven
op een veilig gebruik van de verschillende types rioolafsluiters, heeft een multidisciplinair
team van Aquafin zich een jaar lang over verschillende systemen gebogen en de mogelijke

2. risico‟s in kaart gebracht. Het resultaat is een richtlijn die aangeeft welke type afsluiter in
welke omstandigheden veilig gebruikt kan worden. Ze is doorgesproken met fabrikanten en
leveranciers van afsluitsystemen en aan hun opmerkingen aangepast.
Richtlijn redt levens
“Je kan zo‟n afsluiter vergelijken met een autoband,” verklaart Jan Swankaert, “er zijn er
geen twee dezelfde. Ze hebben allemaal hun eigen afmetingen en profielen en elk een
andere optimale vuldruk.” De belangrijkste factor bij het gebruik van afsluiters is de
tegendruk van het zich ophopende rioolwater, waarvan de kracht nog verhoogt als de
afsluiter los schiet en de hele watermassa plots in beweging komt. “ Iedere afsluiter kán
loskomen, dat is nu eenmaal de realiteit. Maar als het fout gaat, moet de methodiek die we
aanreiken ervoor zorgen dat er geen doden of zwaar gewonden op de werf vallen. Vooraf de
gevolgen inschatten van falende afsluiters, gebeurde vroeger niet systematisch. Nochtans
kunnen simpele preventiemaatregelen levens redden. Zo kunnen zware zakken klei die voor
de rioolafsluiter worden geplaatst, sterk het debiet beperken dat plots kan vrijkomen. Door
die tijdswinst krijgen de mensen die de werken uitvoeren intussen wél de kans om zich in
veiligheid te brengen.”
De richtlijn voor het veilig gebruik van rioolafsluiters is toegevoegd aan het Veiligheids- en
gezondheidsplan van Aquafin. Ze is ondertussen ook toegelicht aan studiebureaus en
aannemersfederaties en staat ter beschikking van iedereen in de sector. Je kan ze
downloaden op www.aquafin.be onder „technische partners‟.
Risicomatrix
Bij grote riooldiameters en stijgende tegendruk nemen de krachten en debieten enorm toe.
Als de diameter van de buis klein is en de te verwachten waterdruk achter de rioolafsluiter
laag, volstaat het om de voorschriften van de fabrikant of leverancier op te volgen. Bij grotere
diameters en meer tegendruk raadt Aquafin aan om de afsluitcilinders maar tot tweederde
van hun maximale diameter op te blazen. Anders houden ze te weinig contactoppervlak met
de buis en kunnen ze gemakkelijk losschieten. Bij grote diameters en/of hoge drukkrachten
moet de tegendruk achter de afsluiter permanent bemeten worden of moeten er bij tsunamirisico extra debietbeperkende maatregelen worden genomen. Dat gebeurt in samenspraak
met de studievererantwoordelijke of leidend ingenieur.

3. De kracht van water
Kan vernietigend zijn …
• statische drukkrachten
• dynamische krachten na losgekomen afsluiter
• dodelijk tsunami - effect bij grote buis + onuitputtelijke watervoorraad (zee,
open water)

4. Gebruikshandleidingen
Bij optimale en droge omstandigheden
Praktijk :
• Gladde buis (gres, biofilm, olieresten,…)
• Scherpe uitsteeksels (beschadigingen, zeepokken,…)
• Rubber kan beschadigd / geperforeerd worden

5. Druk en tegendruk
Schilden, schotten, flexibele luchtzakken, …
vooral afsluitcilinders …
• Gepaste vuldruk is cruciaal
• Aanduiding op afsluiter,….bij vulstuk (op 5 m afstand)
• Maximaal veilige gebruiksdiameter (2/3 toegelaten maximum)

6. Richtlijn redt levens
Door …
preventiemaatregelen verplicht te nemen
zodat zelfs bij falende of losgekomen afsluiter
dodelijke slachtoffers altijd worden vermeden
Opgenomen in Standaard Type Veiligheids- en Gezondheidsplan 2013.
www.aquafin.be / technische partners/veiligheid

7. Praktijkrichtlijn
Opblaasbare afsluiters
Verbanden gelegd tussen
• Type afsluiter
• Drukkracht op de afsluiter (< 500 kgf) statisch of dynamisch
• Diameter range
• Tegendrukmeting (voorwaarden > 500 kgf + blootgestelde werknemers)

8. RICHTLIJN RIOOLAFSLUITERS
WERKEN ACHTER
NEEN
RIOOLAFSLUITER
CODE GOEDE PRAKTIJK fabrikant/verhuurder:
- opblaasdruk
- tegendruk
- range
- zuivere buiswand
LABEL MET SPECIFICATIES:
+
- aan/op de afsluiter EN
- bij ventiel - manometer
KETTING / TOUW
+
JA
CODE GOEDE PRAKTIJK fabrikant/verhuurder:
- opblaasdruk
- tegendruk
- zuivere buiswand
VERBINDING MET
NEEN
OPEN WATER
bv.: zee, kanaal
KRACHTOPBOUW
F > 500 kgf
JA
JA
RISICOANALYSE
“TSUNAMI” VERMIJDEN” (debietschild)
AFSLUITER
- schuifafsluiter
-…
www.aquafin.be
NEEN
DEBIETBEPERKING
- schild
- plaat
- andere
+
MAX. DIAMETER AFSLUIT-CILINDER:
- max. 2/3 van de max. range van de afsluiter
-bv.: afsluiter tot 1500 mm, gebruik
beperken tot max 1000 mm
RISICOANALYSE
- BYPASS
- DRUKOPBOUW VERMIJDEN
- CONTINU BEMETEN TEGENDRUK
KRACHTOPBOUW F = 500 kgf = 5kN
komt overeen met :
- ø 250 mm: 5 mWK
- ø 300 mm: 4 mWK
- ø 400 mm: 2 mWK
- ø 500 mm: 1,5 mWK
- ø 600 mm: 1 mWK

9. gebaseerd op gegevens leveranciers dd. 23-10-2012
RISICO:
LAAG
= AFSLUITER + CODE VAN GOEDE PRAKTIJK (fabrikant - leverancier)
GEMIDDELD = AFSLUITER + BEPERKING RANGE + CODE VAN GOEDE PRAKTIJK (fabrikant - leverancier)
HOOG
= AFSLUITER + BEMETING TEGENDRUK + BEPERKING RANGE + CODE VAN GOEDE PRAKTIJK (fabrikant - leverancier)
TSUNAMI
= AFSLUITER + DEBIETSCHILD + BEMETING TEGENDRUK + BEPERKING RANGE + CODE VAN GOEDE PRAKTIJK

10. Risico-analyse (RA) - Rioolafsluiters
Inleiding
Veiligheid voor iedereen eerst !
Bij het afsluiten van leidingen komen meestal hoge krachten aan bod.
Bij grote diameters en stijgende tegendruk nemen de krachten en debieten enorm toe tot zeer hoge risico's.
Bij het toegelaten tegendruk is het uiterst belangrijk dat de afsluiter geplaatst wordt:
- in droge gereinigde leiding; vuil in een buis (algen, vet, detergenten, zand, organische aanslag etc. ) kunnen de toelaatbare tegendruk enorm beïnvloeden;
- leidingen gemaakt in materialen met aanzienlijk lage wrijvingscoëfficient bvb polyethyleen; nieuwe leidingen met resterend glijolie kunnen eveneens de
waarden van toegelaten tegendruk drastisch verminderen.
Gezien de vele belangrijke parameters is het noodzakelijk de omstandigheden en gebruiksvoorwaarden in samenspraak met studieverantwoordelijke of leidend ingenieurs
te bespreken en vast te stellen.
Het TSUNAMI - effect is de benaming die in dit kader werd gegeven aan de combinatie van een zeer groot debiet (rode zone) in combinatie met een voedende hydraulische
By - Pass
1
2
3
Schot (half schild / schild met by-pass)
By-pass afsluitcilinder
By-pass leiding + flexibele afsluiter
1
2
3
Type "Flexibel"
Type "Cilinder"
Buis
Sectie
Tegendruk
Q1
Diameter
Oppervlak
h = < 1 mWK
h = 1 mWK
mm
m2
250
300
400
500
600
F1
Q2
kgf
F2
h = 2 mWK
Q3
kgf
F3
h = 3 mWK
Q4
kgf
F4
h = 4 mWK
Q5
kgf
h = 5 mWK
F5
Invoerdiameter
Statisch
Dynamisch
m³/s
Statisch
Dynamisch
m³/s
Statisch
Dynamisch
m³/s
Statisch
Dynamisch
m³/s
Statisch
Dynamisch
49
78
0,3
98
156
0,3
147
234
0,4
196
312
0,4
245
Diameter
nominaal
390
250
300
400
500
600
3.994
1.000
1.200
0,2
0,071
h = < 1 mWK
0,3
71
112
0,4
141
225
0,5
212
337
0,6
283
449
0,6
353
562
0,126
h = < 1 mWK
0,5
126
200
0,7
251
399
0,9
377
599
1,0
503
799
1,1
628
999
0,196
h = < 1 mWK
0,8
196
312
1,1
393
624
1,4
589
936
1,6
785
1.248
1,8
982
1.560
0,283
h = < 1 mWK
1,1
283
449
1,6
565
899
2,0
848
1.348
2,3
1.131
1.797
2,5
1.414
2.247
h = < 1 mWK
2,0
1.000
1.200
0,785
h = < 1 mWK
1,131
h = < 0,90 mWK
1.400
1.600
1,539
2,011
503
799
2,8
1.005
1.598
3,5
1.508
2.396
4,0
2.011
3.195
3,1
785
1.248
4,4
1.571
2.496
5,4
2.356
3.745
6,3
3.142
4,5
1.131
1.797
6,4
2.262
3.595
7,8
3.393
5.392
9,0
4.524
h = < 0,75 mWK
6,1
1.539
2.446
8,7
3.079
4.893
10,6
4.618
7.339
12,3
h = < 0,50 mWK
8,0
2.011
3.195
11,3
4.021
6.391
13,9
6.032
9.586
16,0
Risico-evaluatie
Nominaal +/- 100 mm
Range
Range
Nominaal +/- 100 mm
150-300 / 200-400
100-400
250
200-400 of 300-600
100-400 / 200-600
300
300-600
100-400 / 200-600
400
300-600 / 500-800 / 500-1000
200-600 / 300-800
500
600-1200 / 500-800 / 500-1000
200-600 / 300-800 / 400-1000
600
500-1000 / 600-1200
700-1500 / 800-1400
300-800 / 400-1000
500-1400 / 500-1500
800
800
h = < 1 mWK
0,503
Type "Schot"
kgf
m³/s
0,049
800
Type "Schild"
Invoer
4,5
2.513
4.993
7,0
3.927
6.241
7.189
10,1
5.655
8.987
6.158
9.786
13,7
7.697
12.232
8.042
12.781
17,9
10.053
15.977
600-1200 (long) / 700-1500
/ 800-1400
400-1000 / 500-1400
500-1500
1000
700-1500 / 800-1400 / 1200-1800
500-1400 / 500-1500 / 1000-1600
1200
1200-1800 / 1400-2400
500-1400 / 500-1500 / 1000-1600
1400
1200-1800 / 1400-2400
1000-1600 / 1200-2200
1600
1.400
1.600
Preventiemaatregel
Drukkrachten <= 500 kgf
Statisch/dynamisch > 500 kgf
Laag RISICO
GROEN = Code goede praktijk fabrikant / leverancier
Gemiddeld RISICO
ORANJE = GROEN + Beperking range tot 2/3 max. diameter / specs. fabrikant
Statisch > 1.000 /dynamisch > 1.500 kgf
Hoog RISICO
ROOD = ORANJE + Permanente bemeting tegendruk
Statisch > 1.000 /dynamisch > 1.500 kgf TSUNAMI
Zéér Hoog RISICO
TSUNAMI = ROOD + Debietbeperkende maatregel (debietschot/dubbele ballon)
Schild + stutten
Meting tegendruk
Debietschild
Damplanken
Stutsystemen
Schotbalken
Schuifafsluiter
Damplanken
Schild + stutten
Obstructies
Voorbeelden
Nr. Type situatie
1
Risico
2
Natte kelder PS zonder schuifafsluiter
3
Injecteren van voegen in bestaande leiding
4
Vijzelput zonder schuifafsluiter
5
Overstorten / inspectieputten in verbinding met oppervlaktewater
?
?
Tegendruk
Volume - Druk
Gevolgen (ergste)
Letsels
Testdruk
Waterproeven bij aanleg van riolen
Constant en bekend volume en druk
Golfslag; geringe peilstijging
Verwonding (val); gering verdrinkingsrisico
Collectorstelsel
Gravitair-regenweer?; Persleiding PS?; Waterslag?
Groot debiet + snelle stijging waterpeil
Verwonding (val); gemiddeld verdrinkingsrisico
Collectorstelsel
Gravitair-regenweer?; Persleiding PS?; Waterslag?
Golfslag; Vollopen van de buis
Verwonding (val); groot verdrinkingsrisico
Collectorstelsel
Gravitair-regenweer?; Persleiding PS?; Waterslag?
Massaal debiet + valhoogte
Verwonding (val); aanzienlijk verdrinkingsrisico
Oneindig volume; golfslag?
Tsunami
Zeer ernstige verwondingen; zeer groot verdrinkingsrisico
TSUNAMI Oppervlaktewater / Getijden
Versie : 8/11/2012

11. BallonAfsluitCilinder (AC)
AC
+ Stutten
Diameterrange
min
max
AC
AC
AC
45
80
65
125
75
150
100
200
AC
100
400
AC
AC
150
250
150
300
200
400
Flex
AC
200
600
300
600
AC
400
1000
Flex
Flex
300
800
1
500
800
500
1000
Flex
1
AC
AC
500
1400
500
1500
Flex
1
AC
AC
600
1200
kort
600
1200
lang
700
1500
800
1400
Flex
1
AC
AC
1000
1600
1200
1800
Flex
AC
1200
2200
1400
2400
Flex
1500
2800
Flex
(flex) flexibele luchtzakken
Max. Vuldruk (bar)
Diameter leiding(mm)
45
65
70
75
80
100
110
125
150
200
225
250
275
300
350
400
450
500
550
600
650
700
750
800
850
900
950
1000
1100
1200
1250
1300
1400
1500
1600
1700
1800
1900
2000
2100
2200
2300
2400
2500
2600
2700
2800
3
3
3
3
1
3
3
3
1
3
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1,5
1
0,8
1
0,7
1
Maximale tegendruk in meter Waterkolom
20
18
20
15
19
11
18
20
9
17
19
14
16
20
5
12
15
19
5
9
13
18
5
8
13
5
20
20
9
5
16
17
20
5
5
13
15
19
5
5
10
16
5
5
10
16
5
5
8
14
5
20
5
5
11
5
18
5
5
8
5
17
5
5
5
15
5
5
5
14
5
5
5
8
5
5
5
11
5
5
5
8
5
5
5
8
5
5
5
7
5
5
5
7
5
8
5
5
5
7
5
5
5
7
5
5
4
6
5
5
5
6
8
5
5
4
6
5
5
5
6
8
5
5
4
5
5
5
5
5
7
8
5
5
5
5
4
5
7
8
5
4
5
5
4
4
6
7
5
3
5
5
4
4
6
6
5
2
5
5
3
4
5
5
5
5
5
3
3
5
5
5
5
5
2
3
4
4
5
5
5
5
5
4
4
5
4
5
5
5
4
3
5
4
5
5
5
3
3
5
4
5
4
5
3
5
3
5
4
5
5
3
5
3
5
3
5
3
5
2
5
3
5
5
3
5
5
3
5
5
3
5
5
3
5
2
5
2
5
5
5
5
5