SlideShare a Scribd company logo
1 of 25
मूत्रकृ च्छ्र
“मूत्रस्य कृ च्छ्रेण महता दुखेन प्रवृत्तिः|
(मधुकोष)
जिस रोग में मूत्र की अत्यंत कष्ट के साथ प्रवृत्त होती है,
उसे मूत्रकृ च्छ्र कहते है|
मूत्रकृ च्छ्र में कृ च्छ्रता के साथ मूत्र त्वबन्धता
(ostruction) भी होती है, तथा मुत्रघात में के वल मूत्र
त्वबन्धता होती है|
ननरूजतत:- १. “यत्र रोगे कृ च्छ्रेण मुत्रयते, तत ् मूत्रकृ च्छ्रम्|
अथाात मूत्र का अत्यंत पीड़ा के साथ प्रवता होना मूत्रकृ च्छ्र है|
२. “मुत्रे कृ च्छ्रमत्र. इनत मूत्रकृ च्छ्रेम्|
प्रमुख सन्दभा ग्रंथ:-
१. चरक संहहता, चचककत्सा स्थान- अध्याय २६
२. सुश्रुत संहहता, उतरतंत्र- अध्याय ५९
३. अष्टांग ह्रदय, ननदान स्थान-अध्याय ५९
४. अष्टांग ह्रदय, चचककत्सा स्थान-अध्याय ५९
५. माधव ननदान- अध्याय ३०
६. भाव प्रकाश- अध्याय ३५
व्यायामतीक्ष्णौषधरूक्षमद्यप्रसङ्गननत्यद्रुतपृष्ठयानात ्|
आनूपमत्स्याध्यशनादिीणाात् स्युमूात्रकृ च्छ्राणण नृणाममहाष्टौ|
(च.चच.२६/३२)
१. व्यायाम
२. तीक्ष्ण औषध का सेवन
३. रुक्ष महदरा का सेवन
४. शीघ्र गनत वाले घोड़े या यान की सवारी
५. आनुप मांस का आमशक सेवन
६. अध्यशन
७. अिीणा
८. अमभघात
ननदान
सम्प्प्राजतत चक्र
पृथङ्मलािः स्वैिः कु त्पता ननदानैिः सवेऽथवा कोपमुपेत्य ब
स्तौ|
मूत्रस्य मागं पररपीडयजन्त यदा तदा मूत्रयतीह कृ च्छ्रात ्||
(च.चच.२६/३३)
ननदान सेवन
वातादी दोष प्रकोप
मुत्रवह स्रोतस में
स्थान संश्रय
मूत्र मागा में क्षोभ
मूत्रकृ च्छ्र
सम्प्प्राजतत घटक
दोष- त्रत्रदोष (वात प्रधान)
दुष्य- मूत्र, िल
स्रोतस- मुत्रवह स्त्रोतस
अचधष्ठान- बस्ती, मूत्रमागा
स्वाभाव- आशुकारी
साध्यासाध्यता- साध्य
मूत्रकृ च्छ्र के भेद
आचाया चरक
१. वाति मूत्रकृ च्छ्र
२. त्पति मूत्रकृ च्छ्र
३. कफि मूत्रकृ च्छ्र
४. सजन्नपात मूत्रकृ च्छ्र
५. रतति मूत्रकृ च्छ्र
६. शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र
७. अश्मररि मूत्रकृ च्छ्र
८. शका राि मूत्रकृ च्छ्र
आचाया सुश्रुत
१. वाति मूत्रकृ च्छ्र
२. त्पति मूत्रकृ च्छ्र
३. कफि मूत्रकृ च्छ्र
४. सजन्नपात मूत्रकृ च्छ्र
५. अमभघाति मूत्रकृ च्छ्र
६. शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र
७. अश्मररि मूत्रकृ च्छ्र
८. शका राि मूत्रकृ च्छ्र
आचाया सुश्रुत ने अश्मरी मूत्रकृ च्छ्र में शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र का समावेश
ककया है| आचाया चरक ने शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र के स्थान पर शुक्रि
मूत्रकृ च्छ्र का वणान ककया है|
“मुत्रस्य कृ च्छ्रेण महता दुखेन प्रवृत्तिः|
(मधुकोष)
मूत्रकृ च्छ्र का सामान्य लक्षण अत्यंत कष्ट के साथ,
रुक-रुक कर बार-बार मूत्र प्रवृत्त होना है|
सामान्य लक्षण
वानतक मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
तीव्रा रुिो वङ्क्षणबजस्तमेढ्रे स्वल्पं मुहुमूात्रयतीह वातात्|
(च.चच.२६/३४)
१. वंक्षण, बजस्त एवं मेढ्र में तीव्र वेदना|
२. बार बार अल्प मात्र में मूत्र त्याग|
पैत्तक मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
पीतं सरततं सरुिं सदाहं कृ च्छ्रान्मुहुमूात्रयतीह त्पतात्|
(च.चच.२६/३४)
१. बार बार त्पत, रतत वणा का अल्प मूत्र त्याग
२. रुिा एवं दाह के साथ मूत्र प्रव्रत्त
कफि मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
बस्तेिः समलङ्गस्य गुरुत्वशोथौ मूत्रं सत्पच्छ्छं कफमूत्रकृ च्छ्रे|
(च.चच.२६/३४)
१. बजस्त एवं मूत्रेजन्द्रय में भारीपन
२. बजस्त एवं मूत्रेजन्द्रय में शोथ
३. त्पजच्छ्छलता युतत मूत्र त्याग
सजन्नपाति मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
सवााणण रूपाणण तु सजन्नपाताद्भवजन्त तत् कृ च्छ्रतमं हह कृ च्छ्रम्|
(च.चच.२६/३५)
१. सवांग दाह
२. कष्टपूवाक मूत्र प्रवृत्त आहद तीनो दोषो के ममचश्रत लक्षण पाये
िाते हैं|
अमभघाति मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
मूत्रवाहहषु शल्येन क्षतेष्वमभहतेषु वा |
मूत्रकृ च्छ्रं तदाघाताज्िायते भृशदारुणम् ||५||
वातकृ च्छ्रेण तुल्यानन तस्य मलङ्गानन ननहदाशेत् |
(मा.नन.३०/५)
मुत्रवाही स्रोतों में आभ्यंतर शल्य से अथवा बाह्य आघात
लगने से क्षत होने पर भयंकर मूत्रकृ च्छ्र होता हैं|
इसके लक्षण वानतक मूत्रकृ च्छ्र के सामान होते हैं|
शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
शकृ तस्तु प्रतीघाताद्वायुत्वागुणतां गतिः |
आध्मानं वातशूलं च मूत्रसङ्गं करोनत च ||
(मा.नन.३०/६)
मल के वेग को रोकने से वायु त्वलोम होकर शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र
उत्पन्न कटा हैं|
लक्षण:-
१. आध्मान
२. उदरशूल
३. मूत्रावरोध
अश्मररि मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
अश्मरीहेतु तत्पूवं मूत्रकृ च्छ्रमुदाहरेत् |
(मा.नन.३०/७)
जिस मूत्रकृ च्छ्र का कारण अश्मरी होती हैं उसे अश्मरीि
मूत्रकृ च्छ्र कहते हैं|
शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण
शुक्रे दोषैरुपहते मूत्रमागे त्वधात्वते
सशुक्रं मूत्रयेत् कृ च्छ्राद्बजस्तमेहनशूलवान् |
(मा.नन.३०/८)
चचककत्सा मसद्धांत
वाति मूत्रकृ च्छ्र:- वातनाशक तेल अभ्यंग एवं ननरुह बजस्त, उपनाह, उतरबजस्त,
वातनाशक तेल या तवाथ का कहट प्रदेश पर पररषेक|(चरकानुसार)
त्रेवृत तेल एवं घृत से मंदोष्ण िल या दुग्ध में ममलाकर पीने, अनुवासनबजस्त तथा
उतर बजस्त के मलये प्रयुतत करना| (सुश्रुतानुसार)
त्पति मूत्रकृ च्छ्र:- शीतल द्रव्यों के तवाथ से पररषेक, अवगाह, प्रदेह एवं ग्रीष्म
ऋतुचयाा का पालन, बजस्त, त्वरेचन, क्षीरपान|(चरकानुसार)
उत्पलाहद गण, ककोल्याहद गण, न््ग्रोधाहद गण की औषचधयों के
कलक से मसद्ध तेल या घृत पान एवं उतर बजस्त| (सुश्रुतानुसार)
कफि मूत्रकृ च्छ्र:- क्षार, उष्ण, तीक्ष्ण एवं कटु रस वाले अन्नपान का सेवन, स्वेदन
का प्रयोग, िौ के बने भक्ष्य पदाथा का सेवन, ननरुह बजस्त, तक्र
प्रयोग एवं नततत द्रव्यों से मसद्ध तेल का अभ्यंग एवं पान|
(चरकानुसार)
सुरसाहद, वरुनाहद, मुस्ताहद की औषचधयों से मसद्ध तेल हहतकर|
(सुश्रुतानुसार)
त्रत्रदोषि मूत्रकृ च्छ्र:- वात के स्थान का त्वचार करते हुये चचककत्सा करना चाहहए|
कफाचधतय हो तो वमन, त्पताचधतय हो तो त्वरेचन, वाताचधतय
हो तो बजस्त का प्रयोग| (चरकानुसार)
तीनो दोषहर योगो को ममचश्रत कर प्रयुतत करना| (सुश्रुतानुसार)
अश्मरीिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- अश्मरी भेदन एवं पातन करने के साथ-साथ कफ एवं वायु
से होने वाले मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा|
सवात्रत्रदोषप्रभवे| च. चच २६/५८
चचककत्सा मसद्धांत
अश्मरीिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- अश्मरी भेदन एवं पातन करने के साथ-साथ कफ एवं वायु
से होने वाले मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा| (चरकानुसार)
शुक्रिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- दोष प्राधान्य के अनुसार चचककत्सा|
रतति मूत्रकृ च्छ्र:- मधुर वगा के द्रव्यों से मसद्ध तवाथ में मधु एवं ममश्री ममलकर
त्पने दे, साथ हे इक्षुरस का सेवन| मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा|
(चरकानुसार)
अमभघाति मूत्रकृ च्छ्र:- सध्योव्रण सामान चचककत्सा|
सवात्रत्रदोषप्रभवे| च. चच २६/५८
शुक्रिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- दोष प्राधान्य के अनुसार चचककत्सा|
रतति मूत्रकृ च्छ्र:- मधुर वगा के द्रव्यों से मसद्ध तवाथ में मधु एवं ममश्री ममलकर
त्पने दे, साथ हे इक्षुरस का सेवन| मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा|
वानतक मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
१. अभ्यञ्िनस्नेहननरूहबजस्तस्नेहोपनाहोतरबजस्तसेकान्|
जस्थराहदमभवाातहरैश्च मसद्धान् दद्याद्रसांश्चाननलमूत्रकृ च्छ्रे|
(च.चच.३०/४५)
पैत्तक मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
१. सेकावगाहािः मशमशरािः प्रदेहा ग्रैष्मो त्वचधबाजस्तपयोत्वरेकािः|
द्राक्षात्वदारीक्षुरसैघृातैश्च कृ च्छ्रेषु त्पतप्रभवेषु कायाािः||
(च.चच.३०/४९)
कफि मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
३. क्षारोष्णतीक्ष्णौषधमन्नपानं स्वेदो यवान्नं वमनं ननरूहािः|
तक्रं सनतततौषधमसद्धतैलमभ्यङ्गपानं कफमूत्रकृ च्छ्रे||
(च.चच.३०/५४)
त्रत्रदोषि मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
४. सवं त्रत्रदोषप्रभवे तु वायोिः स्थानानुपूव्याा प्रसमीक्ष्य कायाम्|
त्रत्रभ्योऽचधके प्राग्वमनं कफे स्यात् त्पते त्वरेकिः पवने तु बजस्तिः|
(च.चच.३०/५८)
अश्मरीिन्य मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
५. कक्रया हहता साऽश्मररशका राभ्यां कृ च्छ्रे यथैवेह कफाननलाभ्याम्|
(च.चच.२६/५९)
शुक्रिन्य मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
६. रेतोमभघातप्रभवे तु कृ च्छ्रे समीक्ष्य दोषं प्रनतकमा कु याात्|
(च.चच.२६/६८)
अमभघातिन्य मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत
७. त्पबेत् मसताक्षौद्रयुतानन खादेहदक्षुं त्वदारीं त्रपुषाणण चैव|
(च.चच.२६/७३)

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Introduction to Snehana.pptx
Introduction to Snehana.pptxIntroduction to Snehana.pptx
Introduction to Snehana.pptx
 
Roga marga
Roga marga Roga marga
Roga marga
 
Kriyakaala vivechana in prameha
Kriyakaala vivechana in pramehaKriyakaala vivechana in prameha
Kriyakaala vivechana in prameha
 
Hikka shwas
Hikka shwasHikka shwas
Hikka shwas
 
Moordhnitaila dhara
Moordhnitaila dharaMoordhnitaila dhara
Moordhnitaila dhara
 
Klaibya
KlaibyaKlaibya
Klaibya
 
Snehana Karma
Snehana KarmaSnehana Karma
Snehana Karma
 
THEORY OF GANDUSHA & MUKHA LEPA
  THEORY OF GANDUSHA & MUKHA LEPA  THEORY OF GANDUSHA & MUKHA LEPA
THEORY OF GANDUSHA & MUKHA LEPA
 
Shwitra
Shwitra Shwitra
Shwitra
 
Agnikarma (An Ancient Ayurvedic Therapy) - Benefits, Indications and Procedures
Agnikarma (An Ancient Ayurvedic Therapy) - Benefits, Indications and ProceduresAgnikarma (An Ancient Ayurvedic Therapy) - Benefits, Indications and Procedures
Agnikarma (An Ancient Ayurvedic Therapy) - Benefits, Indications and Procedures
 
Dravya Varga
Dravya VargaDravya Varga
Dravya Varga
 
Virechana Karmukata
Virechana KarmukataVirechana Karmukata
Virechana Karmukata
 
Abhyantara Snehana (internal oleation)
Abhyantara Snehana (internal oleation)Abhyantara Snehana (internal oleation)
Abhyantara Snehana (internal oleation)
 
Pharmacokinetics of virechana
Pharmacokinetics of virechanaPharmacokinetics of virechana
Pharmacokinetics of virechana
 
Aushadha sevana
Aushadha sevanaAushadha sevana
Aushadha sevana
 
shiro roga
shiro roga shiro roga
shiro roga
 
Pariharya vishay
Pariharya vishayPariharya vishay
Pariharya vishay
 
Vishama jwara
Vishama jwaraVishama jwara
Vishama jwara
 
Tamaka swasa re edited
Tamaka swasa re editedTamaka swasa re edited
Tamaka swasa re edited
 
ARSHA - Dravya Prayoga.pptx
ARSHA - Dravya Prayoga.pptxARSHA - Dravya Prayoga.pptx
ARSHA - Dravya Prayoga.pptx
 

Similar to Mutra kruchra ayurveda UTI

Similar to Mutra kruchra ayurveda UTI (9)

Presentation (7).pdf
Presentation (7).pdfPresentation (7).pdf
Presentation (7).pdf
 
७. मल निरुपण.pptx
७. मल निरुपण.pptx७. मल निरुपण.pptx
७. मल निरुपण.pptx
 
auto shsuahv.pptx
auto shsuahv.pptxauto shsuahv.pptx
auto shsuahv.pptx
 
पंचकर्म सामान्य परिचय और उसका महत्व.pptx
पंचकर्म सामान्य परिचय और उसका महत्व.pptxपंचकर्म सामान्य परिचय और उसका महत्व.pptx
पंचकर्म सामान्य परिचय और उसका महत्व.pptx
 
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotasChikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
 
गृहणी रोग.pptx
गृहणी रोग.pptxगृहणी रोग.pptx
गृहणी रोग.pptx
 
Doshanusar vruddhi kshayatmaka shaak
Doshanusar vruddhi kshayatmaka shaakDoshanusar vruddhi kshayatmaka shaak
Doshanusar vruddhi kshayatmaka shaak
 
Prashrit Basti By Piyush Royal.pptx
Prashrit Basti By Piyush Royal.pptxPrashrit Basti By Piyush Royal.pptx
Prashrit Basti By Piyush Royal.pptx
 
Effects of Pranayama on human body systems
Effects of Pranayama on human body systems Effects of Pranayama on human body systems
Effects of Pranayama on human body systems
 

Recently uploaded

Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...
Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...
Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...
gragmanisha42
 
TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class ModelTOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
nr802185
 
Best VIP Call Girls {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class Model
Best VIP Call Girls  {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class ModelBest VIP Call Girls  {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class Model
Best VIP Call Girls {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class Model
nr802185
 
AMAZING VIP Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...
AMAZING VIP  Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...AMAZING VIP  Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...
AMAZING VIP Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...
nr802185
 
AMAZING VIP Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...
AMAZING VIP  Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...AMAZING VIP  Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...
AMAZING VIP Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...
nr802185
 

Recently uploaded (7)

Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...
Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...
Low Rate Call Girls Thiruvananthapuram * 7001035870 Thiruvananthapuram's Grac...
 
Call Girls In Delhi Paharganj +91)꧁9711147426꧂Escorts Service 24 × 7 Online B...
Call Girls In Delhi Paharganj +91)꧁9711147426꧂Escorts Service 24 × 7 Online B...Call Girls In Delhi Paharganj +91)꧁9711147426꧂Escorts Service 24 × 7 Online B...
Call Girls In Delhi Paharganj +91)꧁9711147426꧂Escorts Service 24 × 7 Online B...
 
amlapitta ayurvedic approach with treatment
amlapitta ayurvedic approach with treatmentamlapitta ayurvedic approach with treatment
amlapitta ayurvedic approach with treatment
 
TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class ModelTOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
 
Best VIP Call Girls {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class Model
Best VIP Call Girls  {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class ModelBest VIP Call Girls  {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class Model
Best VIP Call Girls {{Laxmi Nagar Delhi}}9711199012 Russian High Class Model
 
AMAZING VIP Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...
AMAZING VIP  Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...AMAZING VIP  Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...
AMAZING VIP Russian Call Girls Dwarka KAMALINI 9711199012 Russian High Class...
 
AMAZING VIP Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...
AMAZING VIP  Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...AMAZING VIP  Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...
AMAZING VIP Russian Call Girls Connaught Place ASHVI 9711199012 Russian High...
 

Mutra kruchra ayurveda UTI

  • 1. मूत्रकृ च्छ्र “मूत्रस्य कृ च्छ्रेण महता दुखेन प्रवृत्तिः| (मधुकोष) जिस रोग में मूत्र की अत्यंत कष्ट के साथ प्रवृत्त होती है, उसे मूत्रकृ च्छ्र कहते है| मूत्रकृ च्छ्र में कृ च्छ्रता के साथ मूत्र त्वबन्धता (ostruction) भी होती है, तथा मुत्रघात में के वल मूत्र त्वबन्धता होती है| ननरूजतत:- १. “यत्र रोगे कृ च्छ्रेण मुत्रयते, तत ् मूत्रकृ च्छ्रम्| अथाात मूत्र का अत्यंत पीड़ा के साथ प्रवता होना मूत्रकृ च्छ्र है| २. “मुत्रे कृ च्छ्रमत्र. इनत मूत्रकृ च्छ्रेम्|
  • 2. प्रमुख सन्दभा ग्रंथ:- १. चरक संहहता, चचककत्सा स्थान- अध्याय २६ २. सुश्रुत संहहता, उतरतंत्र- अध्याय ५९ ३. अष्टांग ह्रदय, ननदान स्थान-अध्याय ५९ ४. अष्टांग ह्रदय, चचककत्सा स्थान-अध्याय ५९ ५. माधव ननदान- अध्याय ३० ६. भाव प्रकाश- अध्याय ३५
  • 3. व्यायामतीक्ष्णौषधरूक्षमद्यप्रसङ्गननत्यद्रुतपृष्ठयानात ्| आनूपमत्स्याध्यशनादिीणाात् स्युमूात्रकृ च्छ्राणण नृणाममहाष्टौ| (च.चच.२६/३२) १. व्यायाम २. तीक्ष्ण औषध का सेवन ३. रुक्ष महदरा का सेवन ४. शीघ्र गनत वाले घोड़े या यान की सवारी ५. आनुप मांस का आमशक सेवन ६. अध्यशन ७. अिीणा ८. अमभघात ननदान
  • 4. सम्प्प्राजतत चक्र पृथङ्मलािः स्वैिः कु त्पता ननदानैिः सवेऽथवा कोपमुपेत्य ब स्तौ| मूत्रस्य मागं पररपीडयजन्त यदा तदा मूत्रयतीह कृ च्छ्रात ्|| (च.चच.२६/३३) ननदान सेवन वातादी दोष प्रकोप मुत्रवह स्रोतस में स्थान संश्रय मूत्र मागा में क्षोभ मूत्रकृ च्छ्र
  • 5. सम्प्प्राजतत घटक दोष- त्रत्रदोष (वात प्रधान) दुष्य- मूत्र, िल स्रोतस- मुत्रवह स्त्रोतस अचधष्ठान- बस्ती, मूत्रमागा स्वाभाव- आशुकारी साध्यासाध्यता- साध्य
  • 6. मूत्रकृ च्छ्र के भेद आचाया चरक १. वाति मूत्रकृ च्छ्र २. त्पति मूत्रकृ च्छ्र ३. कफि मूत्रकृ च्छ्र ४. सजन्नपात मूत्रकृ च्छ्र ५. रतति मूत्रकृ च्छ्र ६. शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र ७. अश्मररि मूत्रकृ च्छ्र ८. शका राि मूत्रकृ च्छ्र आचाया सुश्रुत १. वाति मूत्रकृ च्छ्र २. त्पति मूत्रकृ च्छ्र ३. कफि मूत्रकृ च्छ्र ४. सजन्नपात मूत्रकृ च्छ्र ५. अमभघाति मूत्रकृ च्छ्र ६. शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र ७. अश्मररि मूत्रकृ च्छ्र ८. शका राि मूत्रकृ च्छ्र आचाया सुश्रुत ने अश्मरी मूत्रकृ च्छ्र में शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र का समावेश ककया है| आचाया चरक ने शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र के स्थान पर शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र का वणान ककया है|
  • 7. “मुत्रस्य कृ च्छ्रेण महता दुखेन प्रवृत्तिः| (मधुकोष) मूत्रकृ च्छ्र का सामान्य लक्षण अत्यंत कष्ट के साथ, रुक-रुक कर बार-बार मूत्र प्रवृत्त होना है| सामान्य लक्षण
  • 8. वानतक मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण तीव्रा रुिो वङ्क्षणबजस्तमेढ्रे स्वल्पं मुहुमूात्रयतीह वातात्| (च.चच.२६/३४) १. वंक्षण, बजस्त एवं मेढ्र में तीव्र वेदना| २. बार बार अल्प मात्र में मूत्र त्याग|
  • 9. पैत्तक मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण पीतं सरततं सरुिं सदाहं कृ च्छ्रान्मुहुमूात्रयतीह त्पतात्| (च.चच.२६/३४) १. बार बार त्पत, रतत वणा का अल्प मूत्र त्याग २. रुिा एवं दाह के साथ मूत्र प्रव्रत्त
  • 10. कफि मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण बस्तेिः समलङ्गस्य गुरुत्वशोथौ मूत्रं सत्पच्छ्छं कफमूत्रकृ च्छ्रे| (च.चच.२६/३४) १. बजस्त एवं मूत्रेजन्द्रय में भारीपन २. बजस्त एवं मूत्रेजन्द्रय में शोथ ३. त्पजच्छ्छलता युतत मूत्र त्याग
  • 11. सजन्नपाति मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण सवााणण रूपाणण तु सजन्नपाताद्भवजन्त तत् कृ च्छ्रतमं हह कृ च्छ्रम्| (च.चच.२६/३५) १. सवांग दाह २. कष्टपूवाक मूत्र प्रवृत्त आहद तीनो दोषो के ममचश्रत लक्षण पाये िाते हैं|
  • 12. अमभघाति मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण मूत्रवाहहषु शल्येन क्षतेष्वमभहतेषु वा | मूत्रकृ च्छ्रं तदाघाताज्िायते भृशदारुणम् ||५|| वातकृ च्छ्रेण तुल्यानन तस्य मलङ्गानन ननहदाशेत् | (मा.नन.३०/५) मुत्रवाही स्रोतों में आभ्यंतर शल्य से अथवा बाह्य आघात लगने से क्षत होने पर भयंकर मूत्रकृ च्छ्र होता हैं| इसके लक्षण वानतक मूत्रकृ च्छ्र के सामान होते हैं|
  • 13. शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण शकृ तस्तु प्रतीघाताद्वायुत्वागुणतां गतिः | आध्मानं वातशूलं च मूत्रसङ्गं करोनत च || (मा.नन.३०/६) मल के वेग को रोकने से वायु त्वलोम होकर शकृ ति मूत्रकृ च्छ्र उत्पन्न कटा हैं| लक्षण:- १. आध्मान २. उदरशूल ३. मूत्रावरोध
  • 14. अश्मररि मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण अश्मरीहेतु तत्पूवं मूत्रकृ च्छ्रमुदाहरेत् | (मा.नन.३०/७) जिस मूत्रकृ च्छ्र का कारण अश्मरी होती हैं उसे अश्मरीि मूत्रकृ च्छ्र कहते हैं|
  • 15. शुक्रि मूत्रकृ च्छ्र के लक्षण शुक्रे दोषैरुपहते मूत्रमागे त्वधात्वते सशुक्रं मूत्रयेत् कृ च्छ्राद्बजस्तमेहनशूलवान् | (मा.नन.३०/८)
  • 16. चचककत्सा मसद्धांत वाति मूत्रकृ च्छ्र:- वातनाशक तेल अभ्यंग एवं ननरुह बजस्त, उपनाह, उतरबजस्त, वातनाशक तेल या तवाथ का कहट प्रदेश पर पररषेक|(चरकानुसार) त्रेवृत तेल एवं घृत से मंदोष्ण िल या दुग्ध में ममलाकर पीने, अनुवासनबजस्त तथा उतर बजस्त के मलये प्रयुतत करना| (सुश्रुतानुसार) त्पति मूत्रकृ च्छ्र:- शीतल द्रव्यों के तवाथ से पररषेक, अवगाह, प्रदेह एवं ग्रीष्म ऋतुचयाा का पालन, बजस्त, त्वरेचन, क्षीरपान|(चरकानुसार) उत्पलाहद गण, ककोल्याहद गण, न््ग्रोधाहद गण की औषचधयों के कलक से मसद्ध तेल या घृत पान एवं उतर बजस्त| (सुश्रुतानुसार) कफि मूत्रकृ च्छ्र:- क्षार, उष्ण, तीक्ष्ण एवं कटु रस वाले अन्नपान का सेवन, स्वेदन का प्रयोग, िौ के बने भक्ष्य पदाथा का सेवन, ननरुह बजस्त, तक्र प्रयोग एवं नततत द्रव्यों से मसद्ध तेल का अभ्यंग एवं पान| (चरकानुसार) सुरसाहद, वरुनाहद, मुस्ताहद की औषचधयों से मसद्ध तेल हहतकर| (सुश्रुतानुसार) त्रत्रदोषि मूत्रकृ च्छ्र:- वात के स्थान का त्वचार करते हुये चचककत्सा करना चाहहए| कफाचधतय हो तो वमन, त्पताचधतय हो तो त्वरेचन, वाताचधतय हो तो बजस्त का प्रयोग| (चरकानुसार) तीनो दोषहर योगो को ममचश्रत कर प्रयुतत करना| (सुश्रुतानुसार) अश्मरीिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- अश्मरी भेदन एवं पातन करने के साथ-साथ कफ एवं वायु से होने वाले मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा| सवात्रत्रदोषप्रभवे| च. चच २६/५८
  • 17. चचककत्सा मसद्धांत अश्मरीिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- अश्मरी भेदन एवं पातन करने के साथ-साथ कफ एवं वायु से होने वाले मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा| (चरकानुसार) शुक्रिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- दोष प्राधान्य के अनुसार चचककत्सा| रतति मूत्रकृ च्छ्र:- मधुर वगा के द्रव्यों से मसद्ध तवाथ में मधु एवं ममश्री ममलकर त्पने दे, साथ हे इक्षुरस का सेवन| मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा| (चरकानुसार) अमभघाति मूत्रकृ च्छ्र:- सध्योव्रण सामान चचककत्सा| सवात्रत्रदोषप्रभवे| च. चच २६/५८
  • 18. शुक्रिन्य मूत्रकृ च्छ्र:- दोष प्राधान्य के अनुसार चचककत्सा| रतति मूत्रकृ च्छ्र:- मधुर वगा के द्रव्यों से मसद्ध तवाथ में मधु एवं ममश्री ममलकर त्पने दे, साथ हे इक्षुरस का सेवन| मूत्रकृ च्छ्र की चचककत्सा|
  • 19. वानतक मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत १. अभ्यञ्िनस्नेहननरूहबजस्तस्नेहोपनाहोतरबजस्तसेकान्| जस्थराहदमभवाातहरैश्च मसद्धान् दद्याद्रसांश्चाननलमूत्रकृ च्छ्रे| (च.चच.३०/४५)
  • 20. पैत्तक मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत १. सेकावगाहािः मशमशरािः प्रदेहा ग्रैष्मो त्वचधबाजस्तपयोत्वरेकािः| द्राक्षात्वदारीक्षुरसैघृातैश्च कृ च्छ्रेषु त्पतप्रभवेषु कायाािः|| (च.चच.३०/४९)
  • 21. कफि मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत ३. क्षारोष्णतीक्ष्णौषधमन्नपानं स्वेदो यवान्नं वमनं ननरूहािः| तक्रं सनतततौषधमसद्धतैलमभ्यङ्गपानं कफमूत्रकृ च्छ्रे|| (च.चच.३०/५४)
  • 22. त्रत्रदोषि मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत ४. सवं त्रत्रदोषप्रभवे तु वायोिः स्थानानुपूव्याा प्रसमीक्ष्य कायाम्| त्रत्रभ्योऽचधके प्राग्वमनं कफे स्यात् त्पते त्वरेकिः पवने तु बजस्तिः| (च.चच.३०/५८)
  • 23. अश्मरीिन्य मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत ५. कक्रया हहता साऽश्मररशका राभ्यां कृ च्छ्रे यथैवेह कफाननलाभ्याम्| (च.चच.२६/५९)
  • 24. शुक्रिन्य मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत ६. रेतोमभघातप्रभवे तु कृ च्छ्रे समीक्ष्य दोषं प्रनतकमा कु याात्| (च.चच.२६/६८)
  • 25. अमभघातिन्य मूत्रकृ च्छ्र चचककत्सा मसद्धांत ७. त्पबेत् मसताक्षौद्रयुतानन खादेहदक्षुं त्वदारीं त्रपुषाणण चैव| (च.चच.२६/७३)