Türkiye ve İngiltere arasında 1923'de Lozan Konferansı ile başlayan Musul Meselesi süreci ve sonuçları

1. 1
MUSUL
MESELESİ
1 9 2 3 - 1 9 3 9 D Ö N E M İ N D E T Ü R K İ Y E ’ N İ N M U S U L P O L İ T İ K A S I A K I L C I M I Y D I ?
F A R K L I N E Y A P I L A B İ L İ R D İ ?
İ P E K A R A L
B A H Ç E Ş E H İ R Ü N İ V E R S İ T E S İ
K Ü R E S E L S İ Y A S E T V E U L U S L A R A R A S I İ L İ Ş K İ L E R Y Ü K S E K L İ S A N S P R O G R A M I
T Ü R K D I Ş P O L İ T İ K A S I

2. 2
Irak bölgesinin üç vilayeti bulunmaktadır; Musul, Bağdat ve Basra.
Musul vilayeti üç sancaktanoluşmaktadır; Musul, KerkükSüleymaniye
20. Yüzyılın başında Musul-Kerkük hattı büyük devletlerin petrol arama ve
işletme imtiyazlarını elde etmek için birbirleriyle yarıştıkları bir bölge
haline geldi. Bölge İngiltere, Fransa, Almanya ve ABD arasında
sömürgecilik açısından rekabet konusu oldu.
1916 yılında Fransız diplomat ve hukukçu François Georges Picot ve İngiliz
politikacı Mark Sykes tarafından hazırlanan harita üzerinden Musul
Fransızlara verilmiştir. Ancak 24 Nisam 1920’de San Remo Konferansı ile
Fransızlar Musul’u İngilizlere bırakır.
1. Dünya Savaşı sonunda, 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Ateşkes
Anlaşması imzalanmıştır. Bu esnada VI. Ordu komutanı Ali İhsan Paşa
komutasındaki Türk kuvvetleri Musul’da bulunmaktadır. Ancak ateşkes
anlaşmasının 7 ve 16. maddelerini bahane ederek İngilizler Musul’u işgal
eder. Kasım 1918’de Osmanlı memurları Musul’dan çekilir.
OSMANLI
İMPARATORLUĞU VE
MUSUL

3. 3
SEVR BARIŞ
ANTLAŞMASI
Sevr Antlaşması Osmanlı Mebusan Meclisi’nin
dağıtıldığı bir dönemde imzalandığı için parlamento
onayından geçmemiştir. Bu nedenle Sevr’in
hukuksal yönü zayıf, ölü doğmuş bir antlaşma
olduğu söylenebilir. Sevr Anlaşmasına göre Musul
vilayeti İngilizlere verilmiştir.
Milli mücadele yıllarında İngilizlerin idaresine girmek
istemeyen bölge halkına TBMM destek vermiş, 1921
Aralık ayında Özdemir Bey komutasında bölgeye
asker sevk edilip Revanduz ele geçirilmiştir. Bölge
aşiretlerinin desteği ile İngilizlerle mücadele
şiddetlenmiştir. İngilizler sivil halka yönelik kimyasal
silah kullanmış ve köylere hava hücumlarında
bulunmuştur. İngilizler Süleymaniye’yi terk
etmişlerdir. Ancak Anadolu’daki mücadelenin
kızışmasıyla birliklerin geri çekilmesi gerekmiş ve
Musul İngiliz himayesine girmiştir.

4. 4
SEVR BARIŞ
ANLAŞMASI
W R I T E S O M E T H I N G H E R E
Service being offered by a company. Ideally, a product
should meet a certain consumer demand, or it should be
so compelling that consumers believe they need it.
1. LOZAN GÖRÜŞMELERİNDE TÜRK HEYETİ
48 kişi
Dışişleri Bakanı İsmet Paşa;
İkinci delege Dr. Rıza Nur,
Üçüncü delege Hasan (Saka) Bey

5. 5
LOZAN KONFERANSI
Türk Heyeti Lozan görüşmelerine 14 maddeden oluşan Hükümet
Talimatıyla gitmiştir.
14 talimat iki ana konu üzerinden incelenebilir;
Kapitülasyonlar kabul edilemez.
Misak-I Milli sınırlarının kayıtsız şartsız korunması.
2 0 K a s ı m 1 9 2 2 - 4 Ş u b a t 1 9 2 3

6. 6
"Musul, İngiltere için bir petrol meselesi,
Türkiye için ise vatan meselesi idi."
İ S M E T İ N Ö N Ü

7. 7
"Fırat İngiltere’nin (yani Hindistan’ın) batı sınırıdır."
L O R D C U R S O N

8. 8
LOZAN’DA MUSUL MESELESİNDE
TÜRK HEYETİNİN TEZİ
263,830 Kürt, 146,960 Türk, 43,210 Arap,
18,000 Yezidi, 31,000 gayri müslim; toplam
503,000 kişi
Kürtler Turan kökenlidir. Aynı dil, din, gelenek,
görenekleri vardır.
Etnografik Nedenler
01
Araplar Musul vilayetinde azınlıktır.
Kürtlerin Türklerle yaşamak istemediği doğru
değildir.
Hukuki Nedenler
02 Siyasi Nedenler
03
İklim ve öteki koşullarçerçevesinde Anadolu ile
aynı özellikleri gösterir. Akdeniz limanlarına
yakınlığıve yapılacakdemiryolu ile Anadolu’ya
bağlıdır.
Coğrafi ve Ekonomik Nedenler
05
Cebel Hamrin-Cebel Fuhur-Vadi-iTatar-Cebel
Sancar güvenlik açısındandoğal sınırdır. Yarım
milyon Türk-Kürt’ünyaşadığıtopraklar
anayurttanayrılamaz.
Askeri ve StratejikNedenler
06
04 TarihiNedenler
Musul, 11. yüzyıldan beri, Selçuklular,
Osmanlılardanönce Artuklular zamanından
beri Türk idaresindedir.
Musul, Mondros Ateşkes Antlaşması
imzalandıktansonra Wilson ilkelerine aykırıbir
şekilde işgal edilmiştir.

9. 9
LOZAN’DA MUSUL MESELESİNDE
İNGİLİZ HEYETİNİN TEZİ
Türkler bölgesinin 1/12’sini oluşturuyor.
455,000 Kürt, 66,000 Türk, 62,000 Hıristiyan.
Türkler ile Kürtler aynı kökten değildir.
EtnografikNedenler
01
Türkler Ermeniler ve diğer azınlıklarakötü
davranmaktadır.
Hukuki Hukuki
02 Siyasi Nedenler
03
Musul’un ekonomik ilişkileribatı ve güneyledir.
Ekonomik Nedenler
04
Türkiye Musul’u alırsa Bağdat’a 60 km
yaklaşıyordu. Bu Irak için tehditti. Bu aslında
Musul ileilgilideğil, Irak-Türkiyesınırı ile ilgili
bir meseleydi.
Askeri ve StratejikNedenler
05
İngilizler Ekim 1022’de Irak ile yaptığı
antlaşmanın8. maddesine göre toprak
vermemeyi kabuletmişti. Bu antlaşmayaayrı
davranamazdı.

10. 10
Şimşir, Lozan Telgrafları I, s.431, No. 419: İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel, 24.1.1923, No. 260-261.
"Musul konusunda büyük çarpışma oldu. Benim uzun konuşmama Curzon cevap verdi ve
işi Milletler Cemiyeti’ne yollamayı önerdi ve plebisitten yan çizdi. Musul’un geri
verilmesinde ısrar ettim. Durum ciddidir."
İ S M E T İ N Ö N Ü

11. 11
21 Şubat 1923 TBMM Gizli Oturumu Konuşması
" …En nihayet son ve kati olarak bütün müttefikler birleşik bir cephe olarak konferansın kesilmesi ile
bizi tehdit ettiler. Bizi Musul meselesinde geri adım atmaya zorladılar. Mukavemet ettik. Noktai
nazarımızı muhafaza ettik.
Müttefikler, arazi meselesinde adalar, Suriye hududu ve Musul meselesini yekpare bir mesele olarak
bize tasdik ettirmek istediler. Fakat biz bütün kuvvetimizi birisi üzerine, bir mesele üzerine temerküz
ettirmek için diğer meselelere temas etmeksizin yalnız Musul meselesi üzerinde teksif ettik. "
İ S M E T İ N Ö N Ü

12. 12
TBMM Gizli Celse Zabıtları, s.1320-1321
" …Ordumuzun kuvveti hangi kuvvetlerle karşılaşacaktır? Harp olursa safahatı ne olur? Çok rica ederim
bunları burada mevzuu bahis ettirmeyiniz… Bence mesele gayet basittir. Orta yerde bir sene için
mukadderatının ertelenmesi icab eden Musul meselesi vardır. Erteleyelim mi, ertelememek için harp mı
edelim? "
M U S T A F A K E M A L P A Ş A

13. 13
LOZAN BARIŞ
ANTLAŞMASI
“Türkiye ile Irak arasındaki sınır, işbu Antlaşmanın yürürlüğe girişinden başlayarak dokuz aylık bir süre içinde Türkiye ile İngiltere arasında
dostça bir çözüm yoluyla saptanacaktır. Öngörülen süre içinde iki Hükümet arasında bir anlaşmaya varılamazsa, anlaşmazlık Milletler
Cemiyeti Meclisi’ne götürülecektir. Sınır konusunda alınacak kararı beklerken, Türk ve İngiliz Hükümetleri, kesin geleceği bu karara bağlı olan
toprakların şimdiki durumunda herhangi bir değişiklik yapacak nitelikte hiçbir askeri ya da başka bir harekette bulunmamağı karşılıklı olarak
yükümlenirler.”
Musulmeselesi - 3. madde, 2. fıkra
2 4 T e m m u z 1 9 2 3

14. 14
LOZAN KONFERANSININ DEVAMINDA YAŞANANLAR - I
19 Mayıs – 5 Haziran 1924 Haliç / İstanbul Konferansı: Musul konusunda Türk-İngiliz görüşmeleri İstanbul’da başladı. Türkiye’yi
TBMM Başkanı Fethi Bey (Okyar), İngiltere’yi de Irak’taki İngiliz Yüksek Komiseri Sir Percy Cox temsil etti. Fethi Bey, Türk tezini
savunarak ve İngilizlere bölge petrolünden pay vermeyi teklif ederek Musul Vilayeti’nin Türkiye’ye katılmasını istedi. İngiliz
Heyetinin başı Irak Yüksek Komiseri Percy Cox ise, Nesturilerin yaşadığı Hakkâri ilinin Irak’a katılmasını istedi ve toplantıyı
çıkmaza sokarak İngiltere’nin anlaşmaya niyeti olmadığını, sorunu Milletler Cemiyeti’ne götürmeyi amaçladığını gösterdi.
6 Ağustos 1924: İngiltere, tek taraflı olarak, Musul sorununu Milletler Cemiyeti Konseyi’ne götürdü.
7 Ağustos 1924: Hakkâri bölgesinde Nesturi ayaklanması çıktı. İngiliz uçakları Nesturi isyancılarına havadan destek verdi.
20 Eylül 1924: Milletler Cemiyeti Meclisi, Musul sorununu görüşmeye başladı. Türkiye’yi temsil eden Fethi Bey (Okyar), etnik,
tarihi, siyasi ve stratejik nedenlerle Musul Vilayetinin Türkiye’de bırakılması gerektiğini savundu. Musul’un kaderini belirlemek
için bölgede bir plebisit yapılmasını istedi. İngiltere’yi temsil eden Adalet Bakanı Lord Palmoor ise, sorunun, Türkiye-Irak sınırının
çizilmesi sorunu olduğunu ve sınırların plebisitle çizilemeyeceğini söyledi. Milletler Cemiyeti’nin bir komisyon kurup Musul’a
göndermesini istedi.
30 Eylül 1924: Milletler Cemiyeti Meclisi, Türkiye’nin karşı çıkmasına rağmen, Musul sorununu inceleyecek üç kişilik bir
komisyon kurmaya karar verdi ve komisyon üyelerini şöyle belirledi: Macaristan eski Başbakanı Kont Teleki, İsviçre’nin Bükreş
Elçisi A. Virsen ve Belçikalı emekli albay A. Poulis.
29 Ekim 1924: Türk ve İngiliz birlikleri arasında sınır çatışmalarının başlaması üzerine, Milletler Cemiyeti Meclisi Brüksel’de
toplanarak Musul’u Hakkâri’den ayıran eski vilayet sınırını Türkiye ile Irak arasında geçici bir sınır olarak kabul etti ve buna
uyulmasını istedi. Bu sınır Bruxelles Hattı» olarak anılmaya başladı.

15. 15
LOZAN KONFERANSININ DEVAMINDA YAŞANANLAR - II
4 Ocak – 16 Ocak 1925 : Musul sorununu incelemek üzere Milletler Cemiyeti’nce atanan Üçlü Komisyon, Ankara’ya gelip
temaslarda bulundu ve Ankara’dan Bağdat’a gitti. Türkiye adına eski ordu Müfettişi Cevat Paşa da Komisyona eşlik ediyordu ve
paşanın yanına yardımcı uzmanlar da verilmişti.
27 Ocak 1925: Milletler Cemiyeti Komisyonu Bağdat’tan Musul’a geçti. Yerli halkın Cevat Paşa’yı coşkun gösterilerle karşılamaları
işgalci İngilizleri rahatsız etti ve paşanın yerli halkla temasları engellenmeye başladı.
13 Şubat 1925: Milletler Cemiyeti Komisyonu Kerkük ve Süleymaniye taraflarında halkın Türkiye’ye mi yoksa Irak’a mı katılmak
istediğini anlamaya çalıştığı bir sırada Doğu Anadolu’da Şeyh Sait ayaklanması başladı. Bu ayaklanma (ve daha önceki Nesturi
ayaklanması), Türk tezini zayıflattı ve Üçlü Komisyonun kararını etkiledi.
16 Temmuz 1925: Üçlü Komisyon, Musul hakkındaki raporunu Milletler Cemiyeti Meclisi’ne sundu. Raporda, bazı şartlarla Musul
Vilayeti’nin Irak’a katılmasının uygun olduğu yolunda görüş bildirildi. Türk Heyeti MC’nin bağlayıcı bir karar alamayacağını
belirterek itiraz etti.
19 Eylül 1925: Milletler Cemiyeti Meclisi, Türkiye’nin karşı çıkmasına rağmen, Lahey Adalet Divanı’na görüş sormaya karar verdi:
Meclisin Musul konusunda vereceği son karar uyulması zorunlu bir karar mı, yoksa sadece bir tavsiye kararı mı sayılacaktı?
21 Kasım 1925: Lahey Daimi Adalet Divanı, Musul Konusunda şu görüşü bildirdi: “Milletler Cemiyeti Meclisi’nin, Lozan
Antlaşması’nın 3. maddesinin 2. fıkrası uyarınca (Musul konusunda) alacağı karar Taraflar için uyulması zorunlu olacak ve
Türkiye ile Irak arasındaki sınırın kesinlikle saptandığını gösterecektir…”

16. 16
LOZAN KONFERANSININ DEVAMINDA YAŞANANLAR - III
16 Aralık 1925: Milletler Cemiyeti Meclisi, Musul konusunda son kararını verdi: Kararda “Brüksel Çizgisi” Türkiye-Irak sınırı olarak
kabul edildi, yani Musul Vilayeti’nin tamamı Irak’ta bırakıldı. Türkiye karara tepki olarak Cenevre’deki temsilcisini geri çekti.
11 Mart 1926: Milletler Cemiyeti Meclisi, tüm Musul Vilayetini Irak’ta bırakan 16 Aralık 1925 tarihli kararın, bu konuda kesin
karar olduğunu ilan etti.
5 Haziran 1926: Türkiye ile İngiltere ve Irak arasında Ankara/Musul Antlaşması imzalandı. Anlaşma 18 maddeden ve şu üç
bölümden oluşmaktadır:
1) Türkiye ile Irak arasındaki sınır (md. 1-5),
2) İyi komşuluk ilişkileri (md. 6-13)
3) Genel hükümler (md. 14.18).
Anlaşmanın “İyi komşuluk ilişkileri” başlığını taşıyan ikinci bölümü 10 yıl süreli idi.
7 Haziran 1926: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ankara Antlaşmasını onayladı (911 sayılı yasa).
18 Haziran 1926 : “Ankara/Musul Antlaşması’nın onay belgeleri Ankara’da teati edildi ve antlaşma yürürlüğe girdi.
5 Aralık 1936: Türkiye ve Irak, 5 Haziran 1926 tarihli Ankara/Musul Antlaşması’nı süresiz olarak uzattılar.

17. 17
NEDEN?
İngiltere’nin Lozan Görüşmeleri, Milletler Cemiyeti süreçlerinde, Uluslararası Daimi Adalet Divan’ında ciddi nüfuz sahibidir ve
bu nüfuzu menfaatleri doğrultusunda kullanmıştır. Türkiye o dönemdeMilletler Cemiyeti’ne üye bile değildir.
Lozan Görüşmelerinde Türk Heyeti’nin gizli haberleşmelerinin İngilizler gizli servisi tarafındançözümlenmiştir.
Lozan Görüşmeleri sonrasında Hakkâri bölgesinde Nesturi ayaklanmasına İngiliz savaş
uçaklarıyla destek vermiştir. Ancak Şeyh Said Ayaklanmasına İngiliz desteği
kanıtlanamamıştır.
Türk heyetinin plebisit talebine İngilizlerin, halkın cahil olması gerekçesiyle reddetmiştir.
İngilizler petrolle ilgilenmediklerini, Irak’la yaptıkları Ekim 1922’de yaptıkları anlaşma
doğrultusunda Türkiye’ye hiçbir toprak vermemeyi yükümlendiklerini belirtmişlerdir.
A
N
A
L
İ
Z

18. 18
NEDEN?
Milletler Cemiyeti Komisyonu’nun Musul ziyareti esnasında Ankara’yı temsil eden Cevat
Paşa’yı halkın coşkun ilgisine İngilizlerin şiddetli müdahalesi ve yerli halkla temasını
engellemiş, Türk heyetinden Kürt asıllı Neftçizade Nazım ve Fettah Bey Bağdat’ta İngilizler
tarafından tutuklanmıştır.
MS Komisyonu raporunda Musul’un uluslararası hukuk bakımından Türkiye’ye ait olduğunu
vurgularken, Musul’un Irak’a bırakılışını, azınlıklar ile İngiliz hükümetinin isteğine uygun
olarak, «25 yıl boyunca MC’nin manda yönetiminin devamı ihtiyacı» gibi geçici siyasi
düzenlemeler ve ekonomik ihtiyaçlara dair bazı iddialarla gerekçelendirmiştir. (Irak 1932’de
mandadan çıkmıştır)
Milletler Cemiyeti Meclisi, Türkiye’nin karşı çıkmasına rağmen, UA Divanı’na görüş
sormaya karar vermiştir. Türkiye, sorun hukuki değil, siyasi olduğu için Adalet Divanı’nın bu
konuda yetkili olamayacağını savunmuştur ve Divan’a temsilci göndermemiştir. Süreçte
bölgede incelemeler yapan Estonyalı general Türkiye sınırından sokulmamıştır. Divan,
MC’nin Musul hakkında alacağı karara tarafların kesinlikle uymasını zorunlu tutmuştur.
A
N
A
L
İ
Z

19. 19
TÜRKİYE
• İngiliz istihbaratı İtalya’nınYunanistan’labirlikte Trakyave Batı Anadolu’dan Türkiye’ye saldıracağıyönünde
söylentiler yaymışlardır. Bu durum Türkiye’yiikicephede savaşmak tehlikesiylekarşıkarşıyabırakmıştır.
• Türkiye olası bir savaşdurumunda SSCB’nin desteğinden emin olamamıştır. Eş zamanlı uğraşmakzorunda
kaldığıiç ayaklanmalarbüyük ekonomik ve askeriyük olmuştur.
• Türkiye batılı ülkelerle bir an önce anlaşıpiç reformlara başlamakistiyordu. Örneğin Musul sorunu
çözülmeden Fransızlar anlaşmayayanaşmıyordu.
T
E
H
D
İ
T

20. 20
TÜRKİYE
K
A
Z
A
N
I
M
Genel Hüküm14. madde; «(...) Irak HükümetiAntlaşmanınyürürlüğekonulmasıgününden
başlayarak 25 yıl süre ile(...) petrol gelirinin %10’unu Türkiye’ye ödeyecektir.
Buna göre bu dönemler çerçevesinde Türkiye’ye ödenmesi gereken miktar 29,520,000 sterlin’dir ve
1955’e kadar bunun3,500,000 sterliniödenmiştir.
Bu yüzden Türkiye 26,000,000 sterlinlik alacağı olduğu için bu tarihtenitibaren de söz konusu gelir
bütçesi içinde tutar alacak olarak gösterilmiştir.
1986 yılında Türkiye’nin alacağını gösteren madde Hazine, DışişleriBakanlığıve Dış Ticaret
Müsteşarlığı’nınolumlugörüşleriyle bütçeden çıkartılmıştır.

21. 21
KAÇAN FIRSATLAR
MI?
L O Z A N G Ö R Ü Ş M E L E R İ
• Birinci Lozan GörüşmesindeDr Rıza Nur’un anılarından edindiğimiz bilgilere göre, özelgörüşmelerde İngilizlerTürk
Heyeti’ne SüleymaniyeSancağınıtamamenbırakmayı önermişler, ancak Tevfik Bey “Süleymaniye’denneçıkar?Buralar
dağlıktır,Musulolmayıncaoralaragidilmez.Başabelaolur” diyerek İsmet Paşa’yı etkilemiştir.Acaba Süleymaniye
alınsaydı, Musul Konusundafarklı bir ilerlemekaydedilebilir miydi?
• 3 Mart 1924’te Hilafetinkaldırılması bir süre ertelenebilirmiydi? Bu sayede Şeyh Sait Ayaklanmasını engellenebilir
miydi? (İngilizler “Türklerbindikleridalıkestiler” şeklide konuya yaklaşmış ve gelişmedençok memnunkalmıştır.)
• Uluslararası Adalet Divanı’na temsilcigönderilmelimiydi? Yerinde itiraz etmeketkiliolur muydu?

22. 22
Teşekkür Ederim
T Ü R K D I Ş P O L İ T İ K A S I ( 1 9 2 3 - 1 9 3 9 )
M U S U L M E S E L E S İ
İ P E K A R A L
B A H Ç E Ş E H İ R Ü N İ V E R S İ T E S İ
K Ü R E S E L S İ Y A S E T V E U L U S L A R A R A S I İ L İ Ş K İ L E R Y Ü K S E K L İ S A N S P R O G R A M I
T Ü R K D I Ş P O L İ T İ K A S I

23. 23
Musul Sorunu ve Lozan, Dr. Sezen Kılıç, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/676945
SEVR VE LOZAN ANTLAŞMALARI HAKKINDA KARŞILAŞTIRMALI BİR DEĞERLENDİME, Temuçin Faik Ertan,
Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü̈ Atatürk Yolu Dergisi S. 58, Bahar 2016, s. 21-37
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/624388
24 Temmuz 1923 Tarihli Lozan Barış Antlaşmasının Türk ve Dünya Tarihi Açısından Yeri ve Önemi, Hasan Demirci,
Anayasa 2017, Sayı 2, ss 247-263, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/412363
Türkiye - Irak İlişkiler'inde Musul Sorunu, Ahmet EYİCİL, Peyman HAMADLAK, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, ss 67-84,
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/107864
Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi, Dr. Emine Kısıklı;
Ankara Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 24, Kasım 1999-2003, ss 487-526
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/20656
Lozan Sonrasında Sınırlar ve Boğazlar, Dr. Bilal N. Şimşir, İnönü Vakfı,
https://www.ismetinonu.org.tr/lozan-ve-sonrasinda-sinirlar-ve-bogazlar/
Men-Zor Tezi Ve Eşitsiz Antlaşmalar Tartışmasının Işığında Musul Vilayeti, Türkiye’nin Tarihi Hakları ve Haklılığı Meselesi,
Mehmet Akif Okur, Yüzyıllık Sorun; Musul Vilayeti, ss 317- 359
KAYNAKÇA
Türk Dış Politikası, Editör: Baskın Oran. I. Cilt, ss 258-271