1. FRAKTOGRAFIA
Shkenca e thyerjes (shkatërrimit) të
materialeve,
respektivisht
mekanika
e
thyerjes (shkatërrimit) është mjaft e gjerë si
në aspektin teorik, poashtu edhe në aspektin
praktik. Hulumtimi i sipërfaqeve të thyerjes
sjellë informacion shtesë dhe tejet të
vlefshëm për përcaktimin e shkaktarëve të
ndryshëm të lindjes (krijimit) dhe zhvillimit
(përhapjes) së plasaritjes. Çdo hulumtim i
sipërfaqeve të thyerjes përbën një rast të
veçantë (unik) dhe duhet kuptuar si i tillë,
edhepse ka edhe probleme të përbashkëta, që
në përgjithësi merren parasysh pothuajse në
çdo situatë.

2. Përpjekja për hulumtimin e sipërfaqeve
të thyera për herë të parë është bërë nga
shkencëtari francez Reaumer në vitin 1722,
ndërsa 150 vite më vonë, A. Martensi theksoi
se
ndërtimi
i
brendshëm
i
metalit,
respektivisht mikrostruktura e tij duhet te
fillojë të analizohet që nga sipërfaqja e
thyerjes.
Vlen
të
theksohet
se
termi
fraktografi (fractography) për herë të parë u
përdor
nga
shkencëtari,
respektivisht
metalurgu Carl A. Zapffe në vitin 1944.

3. Detyra (qëllimi) i fraktografisë është:
 analiza e morfologjisë së sipërfaqes së
thyerjes-topografia e sipërfaqes,
 ndërlidhja (korrelacioni) i saj me shkaqet e
thyerjes dhe me mekanizmat themelor të
thyerjes,
 interpretimi i rezultateve të fituara,
 Propozimi i masave parandaluese për
krijimin dhe përhapjen e plasaritjes.
Ekspertizat e thyerjeve janë armë e
fuqishme jo vetëm për parandalimine tyre,
por edhe për nxjerrjen e rekomandimeve
mjaft të rëndësishme për hulumtime të

4. Fraktografia
është
një
disciplinë
shkencore e cila merret me hulumtimin e
morfologjisë së sipërfaqeve të dëmtuara,
respektivisht të shkatërruara.
Klasifikohet në dy grupe:
Makrofraktografia,
Mikrofraktografia.

5. Hulumtimi makrofraktografik i sipërfaqes
së thyer është hulumtimi i parë vizual që i
bëhet kësaj sipërfaqje dhe në varësi të
vëmendjes dhe precizitetit të realizimit të
këtij hulumtimi varen edhe përfundimet e
sjellura mbi shkaqet e ndodhjes së thyerjes.
Hulumtimi makrofraktografik përbëhet
nga këto faza:
Grumbullimi i të dhënave nga historiku i
shfrytëzimit (eksploatimit) të materialit, që ka
pësuar thyerje (shkatërrim) dhe që kanë të bëjnë
me llojin e materialit, ngarkesat vepruese në
material, temperatura, koha e veprimit dhe
mjedisi veprues.

6.  Makrofotografimi i të gjitha pjesëve të cilët
në mënyrë direkte ose indirekte kanë qenë të
përfshirë në thyerje (shkatërrim), mundësisht
makrofotografimi të bëhet në vendin e
ngjarjes dhe pa përgatitje paraprake të tyre.
 Karkterizimi vizual i sipërfaqeve të thyerjes
(shkatërrimit) në raport me koncentrimin e
mundshëm të sforcimeve, makrogjeometrinë,
orientimin, shkallën (intensitetin)
e
deformimit plastik dhe në raport me
mikrogjeometrinë
dhe
në
pikëpamje
preliminare edhe me mikromekanizmin e
shkatërrimit.

7.  Makrofotografimi i të gjitha sipërfaqeve të
pjesëve të thyera të cilat duhet të jenë të
*freskëta*, pa gjurmë të dëmtimeve
mekanike,
pa
shtresa
okside
dhe
mundësisht pa veprim të korrozionit.
Makrofotografimi të bëhet me lupë, me
smadhim 5-10herë dhe pastaj me sterolupë
me smadhim 20-120herë. Këndi i ndriçimit
të sipërfaqes varet nga makrorielefi dhe
nga nevoja e prezantimit të detajeve
përkatëse të sipërfaqes së shkatërruar
(thyer). Nëse thyerja ka ndodhur shumë më
herët se fillimi i hulumtimit, është e
nevojshme të bëhet pastrimi paraprak.

8. Makrofotografimi në disa pozicione të
sipërfaqe së thyerjes (shkatërrimit).
Pozicione të makrofotografimit

9. Pastrimi duhet bërë me mjete përkatëse
që nuk shkaktojnë ndryshim të reliefit të
sipërfaqes dhe pastaj duhet bërë tharja me
ajër të nxehtë. Mjetet për pastrim
dhe
çyndyrim përzgjedhen në varësi të llojit të
materialit dhe gjithnjë duke e pasur parasysh
mosveprimin kimik të tyre me sipërfaqen dhe
mosndikimi në reliefin e saj.
Pas grumbullimit të këtyre të dhënava,
fillon analiza e tyre dhe pas kësaj sjellet
përfundimi i sintetizuar, post mortem, për
shkaqet e ndodhjes së shkatërrimit (thyerjes)
së materialit, detalit- konstruksionit.

10. Shembull: Dalja e ekipit në vendngjarje, në
shkatërrimin e një ure në Minesota, USA, 2007

19. Përgjithësisht, të gjitha frakturat mund të
grupohen sipas këtyre tre kritereve bazë:
Nga aspekti makroskopik, ato mund të
ndahen në thyerje:
 të brishta (egra-serta-brishta-frazhile-të
rrufeshme),

20.  plastike (duktile-viskoze- të buta),

21.  të përziera (thyerje e brisht dhe thyerje
plastike me raport pjesëmarrjeje të
ndryshëm).
Thyerje
plastike
Thyerje e
brishtë
Sipërfaqja e kanalit

25.  Nga aspekti i mënyrës së përhapjes së
plasaritjes, frakturat mund të ndahen në:

interkristalore
(ndërkristalorendërkokrrizore) dhe,
 transkristalore (transkokrrizore).

26.  Veçoritë makroskopike të sipërfaqes së
thyerjeve:
o pamja vizuale e sipërfaqes së thyerjes,
o shkalla e deformimit plastik,
 Veçoritë mikroskopike të sipërfaqes së
thyerjeve:
o prania e gropëzave,
o faqet e ndarjes (çarjes) ndërkokrrizore,
o faqet e ndarjes (çarjes) transkokrrizore,
o hullitë(brezat-shiritat) e sipërfaqes së
thyerjes.

27.  Nga aspekti i mekanizmit të lindjes
(krijimit) dhe të përhapjes së plasaritjes,
ekzistojnë disa lloje të thyerjeve:
o thyerje për shkak të lodhjes,
o thyerje për shkak të shkarjes,
o thyerje për shkak të tenzokorrozionit etj.etj.

29. Për hulumtimin e sipërfaqeve të thyerjes
rëndësi të veçantë ka zgjedhja, respektivisht
marrja e mostrës. Mostra e zgjedhur duhet që
sa më realisht ta përfaqësojë dukurinë e
thyerjes.
Pas marrjes, mostrat duhet të ruhen në
vakum për shkak të mbrojtjes nga oksidimi,
që mund ta shtrembërojë informacionin
topografik.
Parimisht, nëse ka mundësi duhet të
merren nga tri mostra për hulumtim:

30.  një mostër në zonën e lindjes (krijimit) të
plasaritjes,
 një mostër në zonën e përhapjes(rritjes) së
plasaritjes,
 një
mostër
në
zonën
e
thyerjes
përfundimtare.
Mostrat duhet të shenjohen me shenja
përkatëse, dhe para hulumtimit me
mikroskopin optik (LOM) ose elektronik
(SEM dhe TEM), duhet të përgatiten sipas
metodave përkatëse përgatitore për këto
lloje të hulumtimit.

31. Inter-granular SEM
Transgranular SEM

32. Mikroskopi elektronik (SEM) i kombinuar
me
pajisjen
shtesë
(EDS-EPMA)
për
mikroanalizë ofron të dhëna shumë të
vlefshme për prezencën e elementeve
përkatës në mikrovëllime të caktuara.

33. Vlen të theksohet se gjatë analizës së
sipërfaqeve të thyerjes, respektivisht gjatë analizës
fraktografike duhet të merren parasysh tri rregulla
themelore (të arta):
qasja e problemit pa paraqjykim,
vizita (këqyerja) në vendngjarje dhe biseda me
personelin e involvuar rreth ngjarjes. Marrja e sa më
shumë informatave rreth rrethanave dhe konditave
të ndodhjes së thyerjes.
Mbrojtja dhe ruajtja e sipërfaqes së thyerjes nga
veprimi i faktorëve të jashtëm.

34. The End!
Thank You !!