SlideShare a Scribd company logo

LNCO_Book[1] International journalism.pdf

•
•
N
NigarMaharramova1

International journalism

Education
1 of 282
Download to read offline
1 «HEÇ BİR UŞAĞI NӘZӘRDӘN QAÇIRMAYAQ» LAYİHӘSİ Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansı, UNİCEF vә Avropa Komissiyası arasındauşaq hüquqlarının tәdrisi vә müdafiәsi sahәsindә әmәkdaşlıq proqramı «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» layihәsi 2003-cü ilin İyun ayında Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbayan QHT Alyansının da üzv olduğu Uşaqlar üçün UNİCEF/QHT Reional Şәbәkәsi tәrәfindәn MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa vә Baltikyanı ölkәlәrdә başlamışdır. Avropa Birliyi Komissiyasının maliyyә dәstәyi ilә Uşaqlar üçün Regional Şәbәkәnin 10 ölkәdәki üzvlәri vә UNİCEF tәrәfindәn hәyata keçirilәn bu layihәnin әsas mәqsәdi MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa vә Baltikyanı Ölkәlәrdә uşaq hüquqlarının icrasına dәstәk vermәkdir. 1989-cu ildә qәbul edilmiş BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyası qeyd edilmiş regionun bütün ölkәlәri tәrәfindәn ratifikasiya edilmişdir. Lakin yoxsulluq, zorakılıq, diskriminasiya vә diqqәtsizlik Konvensiyanın tam hәcmdә icrasına maneәlәr törәdir. «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» layihәsinin 2003-2004-cü illәr әrzindә hәyata keçirilmiş İ fazası әrzindә әsasәn regional vә subregional sәviyyәlәrdә işlәr aparılmış, tәlimçilәr üçün tәlim kursları keçirilmiş, vәziyyәtin tәhlili aparılmış, regionda uşaq hüquqlarının tәdrisi ilә mәşğul olan QHT-lәr vә tәlimçilәrin siyahısı hazırlanmış vә Uşaq hüquqlarının tәdrisi vә vәkilliyi sahәsindә xüsusi tәdrim vәsaiti yazılmışdır. Hazırlanmış materiallar әsasında Gürcüstan, Makedoniya, Ukrayna, Özbәkistan vә Albaniyada sub-regional tәlim kursları keçirilmişdir. Regional vә sub-regional tәdbirlәrdә iştirakla yanaşı Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansı 2004-cü ilin İyun ayında Azәrbaycan respublikası Tәhsil Nazirliyi, Gәnclәr, İdman vә Turizm Nazirliyi, Sәhiyyә Nazirliyi, Mәdәniyyәt Nazirliyi, Әdliyyә Nazirliyi, İnsan Hüquqları üzrә Müvәkkilin vә uşaq hüquqları sahәsindә çalışan QHT-lәrin iştirakı ilә Uşaq Problemlәri üzrә 1-ci Milli Konfrans tәşkil etmişdir. Eyni zamanda QHT Alyansı tәrәfindәn Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq Milli Kampaniyası çәrçivәsindә uşaqlar tәrәfindәn onların әn aktual problemlәrini әks etdirәn 1-dәqiqәlik filmlәr hazırlanmış vә Azәrbaycan Televiziyası, Space Televiziyası vasitәsilә yayımlanmışdır. 2004-cü ildәn başlayaraq Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansının tәşәbbüsü ilә BMT-nin Uşaq Hüquqları Komitәsinә Alternativ QHT Hesabatının hazırlanması mәqsәdilә QHT Koalisiyası yaradılmışdır ki, bu Koalisiyada Azәrbaycanda fәaliyyәt göstәrәn 60 QHT-i birlәşdirmişdir. Bundan әlavә olaraq, QHT Alyansı Azәrbaycanda Yuvenal Әdliyyә (azyaşlıların qanunla mühakimәsi) sahәsindә vәziyyәtin tәhlilini hәyata keçirmiş vә tövsiyyәlәr hazırlamışdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, QHT Alyansını bu son iki il әrzindәki fәaliyyәti Azәrbaycanda uşaqlara dair milli siyasәtin formalaşdırılması vә tәkmillәşdirilmәsi prosesindә yaxından iştirak vә yardımçı olmağa istiqamәtlәndirilmişdi. «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» Layihәsinin 2-ci Fazası 2005-2006-ci illәri әhatә edәcәk vә öz әsasında milli sәviyyәdә Uşaq hüquqları vә uşaq hüquqlarının vәkilliyi sahәsindә Azәrbaycanın müxtәlif dövlәt qurumlarının uşaq problemlәri ilә mәşğul olan mәsul nümayәndәlәri, uşaq hüquqları ilә mәşğul olan yerli vә beynәlxalq QHT-lәrin әmәkdaşları vә uşaqlar üçün Tәlimçilәr üçün Tәlimin tәşkili, tәlimdәn keçmiş nümayәndәlәr tәrәfindәn çalışdıqları tәşkilatın digәr üzvlәri üçün seminarların keçirilmәsi, seçilmiş rayonlarda yerli dövlәt qurumları, QHT vә uşaqların iştirakı ilә seminar-tәlimlәrin aparılmasından ibarәt olacaqdır. Tәlim
2 proqramı ilә paralel olaraq QHT Alyansı milli sәviyyәdә uşaqlara dair milli siyasәtin hәyata keçirilmәsindә iştirak edәn müxtәlif dövlәt, beynәlxalq vә yerli QHT-lәrin, UNİCEF, Avropa Birliyi, Dünya Bankı vә s. tәşkilatların birgә әmәkdaşlığının inkişaf etdirilmәsinә çalışacaq vә tәcili hәllini gözlәyәn uşaq problemlәrinә hәmin qurumların diqqәtini cәlb etmәyә vә onların hәlli istiqamәtindә birgә çalışmağa sәslәyәcәkdir. Bu mәqsәdlә layihә çәrçivәsindә aidiyyatlı Nazirliklәr, Milli Mәclis, UNİCEF, Avropa Birliyi, ATӘT, İnsan Hüquqları üzrә Müvәkkil (Ombudsman), Save the Children, World Vision, Internews vә Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansından ibarәt Ölkә üzrә Mәslәhәtçi Qrup tәşkil edilmişdir ki, onun da әsas mәqsәdi uşaq problemlәri sahәsindә çalışan dövlәt, beynәlxalq vә yerli QHT-lәr, BMT-nin agentliklәri, Avropa Birliyi, ATӘT vә s. tәşkilatları birlәşdirәrәk uşaq problemlәrinin müzakirәsi, fәaliyyәtin әlaqәlәndirilmәsi vә uşaq problemlәri haqqında cәmiyyәtә lazımi mәlumatın çatdırılmasını tәmin etmәkdir. Hәmçinin layihә çәrçivәsindә 17-22 avqust tarixindә Qubada uşaqlarla vә uşaqlar üçün işlәyәn nazirlik vә dövlәt qurumlarının, elәcә dә yerli QHT-lәr vә uşaq qruplarının nümayәndәlәri üçün tәlim keçirilmişdir. Hәmçinin Bakı vә Azәrbaycanın digәr 6 rayonunda daha geniş tәrkibdә, yerli icra hakimiyyәti orqanları, KİV vә beynәlxalq tәşkilatların nümayәndәlәrinin dә qatılacağı, seminarlar keçirilәcәkdir.
3 «UŞAQLAR ÜÇÜN YARARLI DÜNYA» BӘYANNAMӘ VӘ FӘALİYYӘT PLANI “Biz bunu tәkcә indiki nәslin yox, hәmçinin bütün gәlәcәk nәsillәrin maraqları uğrunda edirik. Hәr bir uşaq üçün parlaq gәlәcәk tәmin etmәkdәn daha ali vәzifә yoxdur..” BMT-nin Baş Asambleyasının Uşaqlara Dair Xüsusi Sessiyası 10 May 2002-ci il «Uşaqlar üçün Yararlı Dünya» Bәyannamәsi vә Fәaliyyәt Planı 10 May 2002-ci ildә Nyu- York şәhәrindә BMT-nin Baş Assambleyasının Uşaqlara dair Xüsusi 27-ci Sessiyasında qәbul edilmişdir. Dünyaya qәdәm qoyan hәr bir uşaqla birlikdә bәşәr övladının ümid vә arzuları da yenidәn doğulur. Uşaqlar bizim müştәrәk gәlәcәyimizin daşıyıcılarıdır. Elә bir gәlәcәk ki, indiki kimi bizdәn asılı olmamışdı. Hәr bir uşağın hәyata mümkün qәdәr yaxşı başlaması, onun boy atması, tәhsili vә tam inkişaf etmәsi üçün sevgi dolu ailә mühiti, qayğısı vә tәrbiyyәsi üçün bәşәriyyәt biliyә, imkanlara vә hüquqi qüvvәyә malikdir. Dünya ictimaiyyәtinin bir sıra millәtlәri Uşaq HüquqlarıKonveniyasına qoşularkәn on il әvvәl Dünya Uşaq Sammiti mәqsәdlәrinin yerinә yetirilmәsi üçün öz vәdlәrini verdiklәri zaman bunu dәrk etmişlәr. Bu öhdәliklәri yalnız dövlәtlәr deyil, bizim hamımız yerinә yetirmәlidir. Bu yeni milleniumda artıq aydın olur ki, әgәr dünya uşaq haqların qoruya vә bütün uşaqların ehtiyaclarını ödәyә bilsә, çox, lap çox şeyә nail olmaq olar. Buna görә dә biz, hәr öir millәtin vәtәndaşı, ailәlәrin, icmaların, hәr növ vәtәndaş cәmiyyәti tәşkilatlarının üzvlәri kimi Uşaqlar Üçün Dünya Hәrәkatı sәfәrbәrliyinә kömәk etmәliyik. Bununla da neçә-neçә gәncin hәyatını әbәs yerә viran edәn, sonu bitmәyәn sәlib yürüşünә – yoxsulluğa, xәstәliyә, zorakılığa vә ayrıseçkiliyә son qoymaq olar. Bizim qәtiyyәtimiz elә bir biliyә әsaslanır ki, uşaqların әn ümdә maraqlarını tәmin edәrkәn o әn sәmәrәli hәyat qayәmizdәn vә qәlbimizdәn doğmalı, uşaqları vә gәnclәri dinlәmәkdәn ibarәt olmalıdır. Bәşәr ailәsinin üzvlәri kimi, bizim hәr birimiz buna cavabdehdir. Hamımız buna mәsuluq. 1. Heç bir uşağı nәzәrdәn qaçırmayaq. Hәr bir qız vә oğlan azad, lәyaqәt vә hüquqları baxımından bәrabәr doğulduğundan onlara qarşı ayrıseçkiliyin vә tәcridin bütün formalarına son qoyulmalıdır. 2. Uşaqları önә çәkәk. Dövlәtlәr uşaq vә gәnclәr ilә bağlı öz öhdәliklәrini yerinә yetirmәlidirlәr. Eyni zamanda hәr kәs – o cümlәdәn fәrdlәr, QHT-lәr, dini qruplar, özәl sektor, uşaq vә yeniyetmәlәr dә daxil olmaqla öz mәsuliyyәtini anlamalı, uşaq haqlarına hörmәt bәslәmәlidirlәr. 3. Hәr bir uşağın qayğısına qalaq. Bütün uşaqlar, xüsusәn dә immunizasiya, yaxşı qidalanma vә diyeta, içmәli su, müvafiq sanitariya vasitәlәri, mәnzillә tәmin olunma, tәhlükәsizlik vә sağlam әtraf mühit vasitәsi ilә әn yüksәk sәhiyyә standartlarından faydalanmalıdırlar.
4 4. HIVAIDS-lә mübarizә aparaq. Uşaq vә yeniyetmәlәr vә onların ailәlәri HİVAİDS-in viranedici tәsirindәn qorunmalıdır. 5. Uşaqların istismarına vә onlara ziyan vuran әmәllәrә son qoyaq. Uşaqların әzab çәkdiyi zorakılıq vә tәhqirlәr dәrhal dayandırılmalıdır. Hәmçinin uşaqların cinsi vә iqtisadi istismarına son qoyulmalıdır. 6. Uşaqları dinlәyәk vә onların iştirakını tәmin edәk. Hәr bir kәs uşaq vә gәnclәrin özlәrini ifadә etmәk vә onlara tәsir edәn qәrarların qәbul edilmәsindә iştirak etmәk, daima bacarıqlarını inkişaf etdirmәk haqlarına hörmәt bәslәmәlidir. 7. Hәr bir uşağa tәhsil verәk. Bütün qız vә oğlanlar icbari vә yüksәk keyfiyyәtli pulsuz ibtidai tәhsilә yiyәlәnmәlidirlәr. 8. Uşaqları müharibәdәn qoruyaq. Uşaqlar silahlı münaqişәlәrin dәhşәtlәrindәn müdafiә olunmalıdırlar. 9. Yer kürәsini uşaqlar üçün qoruyaq. Qlobal, milli vә yerli sәviyyәlәrdә әtraf әtraf mühiti qorumaqlar gәlәcәk nәslin sağlamlığını vә tәhlükәsizliyini tәmin etmәk üçün bizim hәr birimiz – o cümlәdәn dövlәtlәr, vәtәndaş cәmiyyәtlәri vә özәl sektorlar tәrәfindәn tәcili addımlar atılmalıdır. 10. Yoxsulluqla mübarizә aparaq: uşaqlara sәrmayә edәk. Uşaqlar yoxsulluqdan daha çox әziyyәt çәkdiyindәn ona qarşı mübarizә uşaqlardan başlamalıdır. Bura kasıb uşaqlara vә onların ailәlәrinә fayda verә bilәcәk, mәsәlәn, ilkin tibbi xidmәt vә ibtidai mәktәb kimi sosial xidmәtlәrә sәrmayә qoyulması daxildir. Eyni zamanda borcdan azad olunma proqramları, inkişafa yardım vә dövlәt xәrclәrindә uşaqların hәyat şәraiti prioritet mәqsәd olmalıdır.
5 UŞAQLAR ÜÇÜN YARARLI REGİON Son onillikdә baş vermiş vә hәlә dә baş vermәkdә olan böyük sosial, siyasi vә iqtisadi dәyişikliklәrlә әlaqәdar Azәrbaycan Respublikasının da mәxsus olduğu Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, Baltika vә MDB regionu tez-tez «keçid dövründә olan» region adlandırılır. «Keçid» termininin insanlara, xüsusәn uşaqlara vә gәnclәrә real şәkildә tәsir edәn mürәkkәb proseslәri açıb göstәrmәkdәnsә, daha çox bunları gizlәtmәk tәhlükәsi var. Halbuki indi bu region yeni qlobal yekdillik üçün mәrkәzdir vә iqtisadi vә siyasi hüquqların vә azadlıqların tәmin olunması sahәsindә bir çox nailiyyәtlәr әldә olunmuş, dәyişiliklәrin qәfil xarakteri, miqyası, cәldliyi vә qeyri-hamarlığı region üzrә sosial strukturu pozmuşdur. Regionun bir çox hissәlәri, o cümlәdәn әn çox әhalisi olan yerlәri ciddi qarışılıqlar içindәdir, insanların tәhlükәsizliyi ilә bağlı böyük dәyişikliklәr olmuşdur. Sosial dәyәrlәrin alt-üst olduğu bir vәziyyәtdә ötәn onilliyin çevrilişlәrindәn әn çox uşaqlar vә gәnclәr әziyyәt çәkmişlәr. Hәtta regionun siyasi vә iqtisadi irәlilәyişin cәmlәndiyi hissәlәrindә dә bir çox qruplar geridә qalmış vә tәcrid olunmanın yeni formalarından әziyyәt çәkmişlәr. BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasının demәk olar ki, ümumbәşәri miqyasda qәbulundan sonrakı on ildәn artıq dövrdә, yeni onillik vә yeni әsr üçün gündәlik – bir sıra әsas siyasәt vә tәcrübә sahәlәrindә fәaliyyәtә aydın çağırışı tәmsil edir. O, vaciblik hissi ilә mümkünlük hissini birlәşdirmәyә çalışaraq, mübahisә edir ki, uşaqların vә gәnclәrin hüquqları qurulmaqda olan cәmiyyәtlәr üçün vә bütövlükdә regionun «Uşaqlar üçün Yararlı Dünya»da öz yerini tutub-tutmaması üçün әsasdır. Son onillikdә region üzrә vәtәndaş cәmiyyәt tәşkilatlarının artmaqda olan sәsi daha çox azadlığa vә yeni dialoqa vә mübahisәyә kömәk etmişdir vә mәhz bu sәnәd dә onun mәntiqi vә zәruri davamı kimi çıxış edir. Xüsusәn, yerli qeyri-hökümәt vә ictimai-әsaslı tәşkilatlar vә şәbәkәlәr xidmәtlәrin tәmin olunmasında, hüquqların müdafiә edilmәsindә vә yeni, yaradıcı vә yenilikçi proqramların işlәnib hazırlanmasında hәlledici olmuşdur. Növbәti onillikdә әgәr bu regionda irәlilәyiş edilmәlidirsә, vәtәndaş cәmiyyәtinin sәsi daha çox eşidilmәlidir. Bu mәnada, bu sәnәd qlobal sәviyyәdә «Növbәti onillikdә uşaq hüquqlarının gündәliyi» adlı Uşaq Hüquqları Siyasәtinin töhfәlәrinә әsaslanır. Әsaslı qlobal dәyişiklik onilliyindә, region 1989-cu ildә göründüyündәn çox fәrqli görünür. İndi buraya 28 ölkә daxildir, halbuki 1989-cu ildә onların sayı cәmi 9 idi. 1999-cu ilin başlanğıcında regionun ümumi әhalisinin sayı tәxminәn 410 mln. nәfәr olmuşdu, onların 112 mln. 0-17 yaşlarında olan uşaqlar idi. Bu ölkәlәrdәn çoxu son onillikdә mәnfi sosial vә iqtisadi dәyişikliyә mәruz qalmışdır, uşaqların rifahı ilә әlaqәdar dünyanın digәr yerlәrindә yaxşılaşan bir çox göstәricilәr faktiki olaraq burada pislәşmәkdәdir. Hazırda hәm ölkәlәr arasında, hәm dә ölkәlәrin daxilindә açıq-aydın uyğunsuzluqlar mövcuddur, xüsusi qruplar – xüsusilә, yoxsulluq içindә yaşayanlar, işsizlәr, azlıqlar, әlillәr, xüsusi müәssisәlәrin qayğısı ilә әhatә olunanlar vә müharibәlәrin vә münaqişәlәrin tәsirinә mәruz qalanlar – başqaları üçün mümkün olan әsas hüquqlar, azadlıqlar vә ehtiyyatlardan istifadә etmәk imkanından mәhrum vә ya kәnarda qalmışlar. Region boyu, müxtәlif әrazilәrdә müxtәlif yollarda olsa da, işsizliyin, gәlirdә qeyri-bәrabәrliyin vә sosial sektor üzrә sәrmayәlәrdә ixtisarlarının
6 birlәşmiş tәsirlәri ailәlәrin öz uşaqlarını tәmin etmәk vә mühafizә etmәk qabiliyyәtini zәiflәtmişdir. Regiondakı ölkәlәrin üçdә birindә baş vermiş müharibә vә silahlı münaqişәlәr insan hәyatlarını mәhv etmiş, ailәlәri dağıtmış vә kütlәvi mәcburi miqrasiyaya gәtirib çıxarmışdır. Bundan әlavә, yeni meydana gәlәn vә yenicә aşkar olunmuş sosial problemlәr vә istismarın yeni formaları, әksәr hallarda isә transmilli miqyasda әmәk vә maddi ehtiyyatların bәzәn iflas hәddinә qәdәr gәrilmәsinә sәbәb olmuşdur. Sәnayәlәşdirilmiş qabaqcıl ölkәlәrlә inkişaf etmәkdә olan ölkәlәr arasında sankı sıxılmış vәziyyәtdә qalan bu regionun xüssiyyәtlәri bәzәn qlobal mübahisәlәrdә itib batır. Region üzrә uşaqların vә gәnclәrin qarşılaşdığı çәtinliklәri aradan qaldırmaq üçün fәaliyyәtә zәruri ehtiyac vardır. Bu sәnәd növbәti onillik üçün gündәliyi tәşkil edәn prioritetlәrin vә mәqsәdlәrin ümumi mәnzәrәsini tәmin edir. Bu, uşaq hüquqlarını müdafiә edәn vә dәstәklәyәn Vәtәndaş cәmiyyәti tәşkilatlarının, QHT-lәrin, birliklәrin vә şәbәkәlәrin fәaliyyәti üçün güclü çağırışdır. Uşaq hüquqlarının müdafiәçilәri kimi, biz hüquqların tәmin olunması, ehtiyacların ödәnilmәsivә uşaqların vә gәnclәrin potensiallarının inkişaf üçün imkan verilmәsi istiqamәtindә növbәti onillikdә hәyata keçirilәcәk әhәmiyyәtli irәlilәyişi tәmin etmәk mәqsәdi ilә, Uşaq Hüquqları Konvensiyası çәrçivәsindә hökümәtlәr dә daxil olmaqla, cәmiyyәtin bütün sektorlarından ehtiyyatların vә öhdәliklәrin sәfәrbәrliyini tәkidlә mәslәhәt görürük. Buna yalnız uşaqların vә gәnclәrin özlәrinin dә cәlb olunduğu әmәkdaşlıqlar vasitәsi ilә nail olmaq mümkündür. Uşaqların böyümәsi vә rifahı üçün ailәlәrin güclәndirilmәsi dә әsasdır, odur ki, ailәnin qorunması vә dәstәklәnmәsi gündәliyin hәlledici ünsürüdür. Uşaqlar Üçün Yararlı Dünya yaratmaq üçün BMT-nin Uşaqlara dair Xüsusi Sessiyasında bütün ölkәlәr sәhiyyә sisteminin yaxşılaşdırılması, savadsızlıq vә yoxsulluğun aradan qaldırılması, bәrabәrlik vә tәhlükәsizliyin tәmin edilmәsi üzrә müxtәlif öhdәliklәr götürmüşlәr. s
7 HEÇ BİR UŞAĞI NӘZӘRDӘN QAÇIRMAYAQ “Biz problemlәrin mәnbәyi deyil – biz hәmin problemlәrin hәlli üçün lazım olan mәnbәyik. Biz büdcәlәrin xәrclәr tәlәb edәn hissә deyil, biz – gәlәcәyә sәrmayәyik. Biz sadәcә olaraq gәnclik yox, biz hәmçinin – bu planetdә yaşayan insanlar vә vәtandaşlarıq. Siz bizi öz gәlәcәyiniz adlandırırsınınz, lakin biz hәmdә – indiki zamanda yaşayırıq...” Odrey Çenğönat, Uşaqlara dair BMT-nin Xüsusi Sessiyasının Uşaq-deleqatı Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB vә Baltikyanı ölkәlәrdәn Uşaqlara «Hә» Deyin kampaniyasının xeyrinә toplanmış 26 mln. sәs bütün dünya üzrә bu kampaniyanın xeyrinә toplanmış 95 mln. sәsin 14-ni tәşkil etmişdi. Azәrbaycan bu kampaniyada әn fәal iştirak edәn ölkәlәr sırasında olmuşdur. Kampaniyanın dәvam etdiyi dövr әrzindә Azәrbaycanda 1 mln.-dan çox sәs tolpanmışdır. Ümumiyyәtlә kampaniya qlobal xarakter daşıyır vә bütün dünyada insanları uşaq hüquqlarının müdafiәsinin 10 prioritet istiqamәtlәrini dәstәklәmәyә çağırır. MDB, Şәrqi vә Mәrkәzi Avropa vә Baltikyanı ölkәlәrin daxil olduğu regionda «Heç bir uşağı nәzәrdәn qaçırmayaq» şüarı altında keçirilәn kampaniya әn çox sәs toplamışdır. Uşaq hüquqlarıüzrә Regional Şәbәkәnin üzvi olan Uşaq hüquqlarıüzrә Azәrbaycan QHT Alyansı da «Heç bir uşağı nәzәrdәn qaçırmayaq» kampaniyasını 2003-2004 illәrdә ölkә әhalisinin uşaq hüquqlarısahәsindә maariflәndirmәsi üçün tәşkil edilәcәk mәlumat-tәbliğat tәdbirlәrinin әsas komponenti kimi istifadә etmәyi qәrara alıb. 2000 ildә dünya ölkәlәrinin liderlәri müasir dövrün yoxsulluq, xәstәliklәr vә cinsi mәnsubiyyәtә görә ayrıseçkilik kimi әn kәskin problemlәrinin hәllini müәyyәn edәn konkret tәdbirlәrin görülmәsi üçün minilliyin әstanasında BMT-nin inkişaf sahәsindә olan mәqsәdlәrini tәsdiq etmişlәr. 2001-ci ildә vәtәndaş cәmiyyәtinin nümayәndәlәri Rumıniyanın paytaxtı Buxarestdә görüşәrәk MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, Baltikyanı ölkәlәrin ümumi fikrini ifadә edәn «Uşaqlar Üçün Yararlı Region» adlı bir sәnәd qәbul etmişlәr. Bunun nәticәsindә 2002-ci ildә Azәrbaycanın Uşaq hüquqlarıvә uşaq problemlәrinin hәlli sahәsindә fәaliyyәt göstәrәn 70-dәn artıq tәşkilatı birlәşdirәn Uşaq Hüquqlarıüzrә QHT Alyansı «Uşaqlar üçün Yaralı Azәrbaycan» adlı sәnәd hazırlamış vә onu qәbul etmişlәr. Bu sәnәdin әsas mahiyyәti ondan ibarәt olmuşdur ki, o Azәrbaycanda heç bir uşağın kәnarda qalmaması prinsipinin tәmin edilmәsi istiqamәtindә görülәcәk işlәri vә tәdbirlәri müәyyәn etmişdir.
8 10 May 2002-ci ildә Uşaqlara dair BMT-nin Baş Mәclisinin Xüsusi Sessiyası keçirilmişdi ki, bu sessiyanın әsas nәticәlәrindәn biri dә bütün ölkәlәrin üzәrinә düşәn «Uşaqlar Üçün Yarardı Dünya» qurmaq ideyası olmuşdur. «Uşaqlar Üçün Yararlı Region», ondan irәli gәlәn «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» vә bu hәrәkatların 2003-2004-cü illәr üçün planlaşdırdığı vә әsas fәaliyyәt istiqamәti seçdiyi «Heç Bir Uşaq Nәzәrdәn Qaçırmayaq» kampaniyası da bu ideyanı dәstәklәyir vә insanların bir-birinә hörmәtlә yanaşdığı, hәr bir uşağın hüquqlarının tәmin olunduğu vә heç bir uşağın tәcrid olunmadığı, ayrıseçkiliyin olmadığı bir cәmiyyәtin qurulmasına öz tövhәsini verir. Tәcrid olunma Hәr bir uşağa tәcrid olunma vә tәnhalıq hissi tanışdı. Bu onlara daimi әzab verir. Bir çox uşaqlar üçün sosial tәcrid olunma onların gündәlik hәyatının hissәsi olaraq qalır. Onlar öz sosial statusları, adәt-әnәnәlәri, әlilliyi, internat müәsissәlәrindә yaşadıqları, tutulduqları xәstәliklәrә, azlıqlara mәnsub olduqları vә s. görә ayrıseçkiliklә üzlәşirlәr. Belә uşaqlar öz bacaraqlarını inkişaf etdirmәk vә әlbәttә ki, özlәrini cәmiyyәtdә tәsdiq etmәk imkanından mәhrumdurlar. Biz bu halda nәyisә dәyişdirә bilәrikmi? Bәli, bu bizim imkanımız daxilindәdir. Uşaq Hüquqları Reqionun bütün ölkәlәri kimi, Azәrbaycan da BMT-nin 1989-cu ildә qәbul etdiyi Uşaq HüquqlarıKonvensiyasını (UHK) qәbul etmişdir. UHK-da qeyd olunur ki, doğularkәn hәr bir uşaq digәr insanlar kimi eyni azadlıqlara vә ayrılmaz olan vәtәndaş, siyasi, iqtisadi, sosial vә mәdәni hüquqlara malikdir. Hәr hansı bir sәbәbә görә uşağın cәmiyyәtdәn tәcrid olunması uşaq hüquqlarının tәmin edilmәmәsi vә onların kәskin sürәtdә pozulması demәkdir. AZӘRBAYCAN: UŞAQ HÜQUQLARI VӘ ONLARIN TӘMİNATI Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansı Uşaqlar-hәyatın tәbii barometirlәridir. Uşaqlara baxarkәn ölkәdә, ailәdә vә cәmiyyәtdә olan vәziyyәti asanlıqla qiymәtlәndirmәk olar. Azәrbaycanın aid olduğu regionda son 10 il әrzindә uşaqların sayı kәskin dәrәcәdә azalmışdır. 1989-cu ildә әgәr reqionun ölkәlәrindә 17 yaşına kimi 120 mln. uşaq yaşayırdısa, 2001-ci il üçün bu rәqәm cәmi 105 mln. tәşkil etmişdir. Uşaqların sayının azalması ilә yanaşı region ölkәlәrinin hamısında tәcrid vә ayrıseçkiliyi mәruz qalmış uşaqların sayı artmaqdadır. Azәrbaycana dair Statistik mәlumat Ó Yoxsulluq: BMT-nin illik hesabatlarına görә respublikada minlәrlә uşaq yoxsulluq içindә vә cәmi gündәlik gәliri 10.000 – 15.000 manat olan ailәlәrdә yaşayırlar. Ó Münaqişәlәr: 1989-cu ildәn başlayan Azәrbaycan-Ermәnistan Dağlıq Qarabağ münaqişәsi nәticәsindә Azәrbaycanın 20% torpağı işqal olunmuş vә
9 bunun nәticәsindә 1.000.000-a yaxın insan öz evlәri vә doğma torpaqlarından didәrgin düşmüşlәr. Әlbәttә ki, bundan daha çox vә ilk növbәdә әziyyәt çәkәn uşaqlardır. 10 ildәn artıqdır ki, yüz minlәrlә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaq qeyri-insani vә antisanitar şәraitdә – çadır şәhәrciklәrindә yaşayırlar. Ó Әlillik: respublikada әlillәr üçün bir neçә xüsusi müәssisә vardır ki, orada da әlil uşaqların sayı son illәr әrzindә artmışdır. Ó Uşaqların dövlәt uşaq müәsissәlәrinә yerlәşdirilmәsi: Azәrbaycanda 20.000-ә yaxın uşaq internat vә internat tipli müәsissәlәrdә yaşayır vә tәhsil alır. Respublika üzrә kimsәsiz uşaqların sayı tәәssüfki regionun digәr ölkәlәri ilә yanaşı son illәr artmışdır. Hәrәkәt etmәk vaxtıdır! 90-cı illәrdә respublika keçid dövrünün nәticәlәri olan çoxsaylı sosial vә iqtisadi problemlәr ilә üzlәşmişdi. Hal–hazırda sosial tәrәqqi üçün daha әlverişli şәrait yaranmışdır ki, buda bir çox sahәlәrdә insanların vә әsasәn dә uşaqların vәziyyәtinin yaxşılaşdırılmasına imkan yaratmışdı. 90-cı illәrin sonundan etibarәn, respublikada bütün sahәlәrdә iqtisadә yüksәliş müşahidә olunur. Azәrbaycan böyük ümidlә gәlәcәyә baxır. Bu optimizm tәcrid olunma ilә mübarizә vә bütün insanların iqtisadi inkişaf prosesinin nemәtlәri vә nәticәlәrindәn istifadә etmәyә yönәlmәlidir. Biz bunun üçün nә edә bilәrik: Ó Sosial tәcridolunma vә onun uşaqlara tәsiri haqda әhalini mәlumatlandırmaq, Ó Cәmiyyәtdә bu problemlәrin müzakirәsini vә fikir mübadilәsinin aparılması prosesini tәşkil etmәk, Ó Ayrıseçkiliyә qarşı yanaşma, tәrbiyyә, tәcrübә, siyasәt vә normaların formalaşmasına kömәk etmәk, Ó İnsan hüquqları sahәsindә fәaliyyәt göstәrәn qrupların, gәnclәr vә uşaq tәşkilatlarn vә sosial tәcridin konkret aspektlәrinә dair mәlumat kompaniyaları keçirәn qrup vә ayrı-ayrı insanlar da daxil olmaqla sosial tәcrid vә ayrıseçkiliyә qarşı fәal mübarizә aparanların sәyini birlәşdirmәk; Yalnız innovativ, sistematik vә uzunmüddәtli birgә fәaliyyәt sahәsindә «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» qurmaq mümkündür! Uşaq Hüquqlarıüzrә Azәrbaycan QHT Alyansının «Uşaqlar Üçün Yararlı Dünya», «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» vә onun bir hissәsi olan «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» kampaniyası әrzindә fәaliyyәt planı: Ó Uşaq hüquqlarıhaqda respublikanın әhalisini vә onun müxtәlif tәbәqәlәrinin mәlumatını artırmaq; Ó Qәddar rәftar, istismar, zorakılıq vә ayrıseçkilikdәn uşaqların müdafiә olunmasının vacib vә bir nömrәli mәsәlә olması haqda әhalinin mәlumatını artırmaq, Ó Uşaq hüquqları, onların tәmin edilmәsi vә müdafiәsi üçün vә ümumiyyәtlә uşaqların problemlәrinin hәlli istiqamәtindә hazırlanan proqram
10 vә tәdbirlәrin hazırlanmasına uşaq vә gәnclәrin vә vәtәndaş cәmiyyәtinin cәlb olunmasını tәmin etmәk, Ó Bu istiqamәtlәrdә müxtәlif tәşkilat vә qrupların, milli vә beynәlxalq, hökümәt vә qeyri-hökümәt tәşkilatlarının, özәl tәşkilatların vә s. әmәkdaşlığının qurulmasına nail olmaq. Biz nә üçün diqqәtimizi mәhz uşaqlara daha çox yetiririk? Uşaqlara edilәn sәrmayyә - cәlәcәyә edilәn sәrmayyәdir. Cәmiyyәtdә pis vә ya yaxşı tәrәfә edilәn dәyişiliklәr –– ilk növbәdә uşaqlara öz tәsirini göstәrir. Cәmiyyәtin uşaqların lazımi inkişafını tәmin edә bilmәmәsi bacarığı ona çox baha-başa gәlir. Nә üçün sosial tәcridayrıseçkilik әn vacib problemlәr kimi qeyd olunur? Ayrıseçkiliyin bütün növlәri – gizlidәn tutmuş qәddarcasınadәk – çox ağır fәsadlara gәtirib çıxarır. Onun dağıdıcı fәsadları nәsildәn nәsilә keçir. Bundan әlavә, ayrıseçkiliyin bir növü çox vaxt digәr növlәrlә yanaşı müşahidә olunur, vә bunun nәticәsindә uşaqlar çoxplanlı problemlәr vә çәtinliklәrlә üzlәşir. Ayrıseçkilik cәmiyyәtә maliyyә itkilәri vә әlbәttә ki itirilmiş potensial baxımından çox baha-başa gәlir. Nә üçün tәcrid olunmağa qarşı sәylәri birlәşdirmәk lazımdır? Çünkü onun qarşısını almaq mümkündür.
117 YOXSULLUQDA YAŞAYAN UŞAQLAR Yoxsulluq Yoxsulluq - uşaqların inkişaf potensialının әsasını tәşkil edәn – uşağın böyüyәn orqanizm vә әqlinә mәnfi tәsir göstәrir vә tәrәqqidәn geri salır. Yoxsulluq uşağın hәlә ana bәtnindә olarkәn fiziki vә әqli inkişafını dayandıra bilәr, onun böyümәsini geriliyә vә tәhsilsiz qoya bilәr, vә bununla da uşağı ömürlük yoxsulluğa düçar edәr, ondan qurtarmağa artıq imkan vermәz. Valideyndәn uşağa asanlıqla «keçәn» yoxsulluq heç bir sәrhәdlәr, maneәlәr vә müxtәlif nәsillәr arasında fәrqi tanımır. Uşağı yaşamağa olan hüququndan mәhrum edәn mütlәq yoxsulluq vә hәmçinin uşağı digәr uşaqlara açıq olan imkan vә ayrı-ayrı hüquqlarından mәhrum edәn nisbi yoxsulluq uşaqların öz ölkәsi vә cәmiyyәtinin inkişafında iştirak etmәk vә millәtә öz tövhәsini vermәk vә vәtәndaşlıq borcunu yerinә yetirmәyә imkan vermir. Yoxsulluq - eyni zamanda ayrıseçkiliyin hәm sәbәbi, hәm dә nәticәsidir. Kasıb ailәlәr uşaqlarının uşaq baxçaları, ümumtәhsil mәktәblәri vә sәhiyyә xidmәtlәrindәn istifadә etmәk xәrclәrini ödәyә bilmәdiklәri üçün onları әsas xidmәtlәrdәn mәhrum edir vә onların gәlәcәyә ümidlәrini qırırlar. Xüsusi ilә dә, ucqar kәndlәrdә yaşayan, qaçqın vә mәcburi köçkün olmuş uşaqlar bu xidmәtlәrdәn mәhrum ola bilirlәr. Yoxsuluq kütlәvi kasıbçılıq yaradır vә onunla da bәhrәlәnir. Azәrbaycan vә yoxsulluq: 90-cı illәrin әvvәlindә bütün MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa vә Baltikyanı Ölkәlәrdә ağır iqtisadi problemlәr nәticәsindә kәskin dәrәcәdә aşağı düşmüş hәyat sәviyyәsi müşahidә olunurdu. Azәrbaycanda da iqtisadi problemlәrlә yanaşı, Ermәnistanın tәcavüzünün nәticәsi olaraq 20% torpağının işqalı vә 1 mln-dan artıq qaçqın vә mәcburi köçkünün olması ilә әlaqәdar hәyat sәviyyәsi çox aşağı düşmüş vә buda uşaqların vәziyyәtindә özünü biruzә vermişdi. Bununla yanaşı Azәrbaycan BMT-nin illik hesabatlarına görә әhalisinin yarasından çoxunun yoxsulluq içәrisindә yaşadığı vә ailә başına düşәn illik gәlirin çox aşağı olduğu ölkәlәr sırasına daxil edilmişdir. 90—cı illәrin sonundan etibarәn respublikada iqtisadi dirçәliş müşahidә olunur vә bunun nәticәsi olaraq insanların vә xüsusilә dә uşaqların hәyat sәviyyәsi getdikcә yaxşılaşmaqdadır. Lakin respublikada 1-mln yaxıq qaçqın vә mәcburi köçkün vә onların sıralarında çadır şәhәrciklәrindә yaşayan 200 mindәn artıq qaçqın vә mәcburi köçkün uşaq vә yeniyetmәlәrin, aylıq gәliri 2-4$ dollar (10.000-15.000 manat) olan kasıb ailәlәrdә vә hәmçinin dövlәt müәssisәlәrindә yaşayan minlәrlә uşaqlar vә onların çox saylı hәll edilmәmiş problemlәri hәlәdә mövcuddur. Yoxsulluğun Uşaqlara olan tәsiri: - yoxsulluq nәticәsindә uşaqların müxtәlif xәstәliklәrә düçar olması ehtimalı vә sayı kәskin artır; - uşaqların tәhsil almaq imkanları mәhdudlaşır vә çox sayda uşaqlar tәhsil ala bilmir ki, bu da savadsızlığa gәtirib çıxarır; - ailәlәrin yaşayış sәviyyәsinin aşağı olması valideynlәr tәrәfindәn uşaqların internat tipli müәssisәlәrә verilmәsi halları artır vә hal-hazırda internat müәssisәlәrindә uşaqların sayı 20.000- ә yaxındır; - tәhsil almayan vә hәr-hansı bir peşәyә yiyәlәnmәkdәn mәhrum olmuş uşaqlar gәlәcәkdә işsiziliyin artmasına sәbәb olur vә - bu da öz növbәsindә, özlәrini cәmiyyәtdә realizә vә tәsdiq edә bilmәyәn uşaqlara digәr yol seçmәyә mәhkum edir – onlar cinayәtkar qruplara asanlıqla cәlb edilirlәr.
118 İrәliyә aparan yol: «Uşaqlar üçün Yararlı Dünya» vә onun әsasında hazırlanmış «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» proqramında yoxsulluqla mübarizәdә hökümәtlә yanaşı hәmçinin onun ictimai partnyorları olan ailәlәr, mәktәblәr, mәsçidlәr, kilsәlәr, qeyri-hökümәt tәşkilatları, sahibkarlar, milli vә beynalxalq qurumlar tәrәfindәn ayrılıqda vә birgә hәyata keçirilәcәk tәdbirlәr vә müxtәlif fәaliyyәt növlәri öz әksini tapmışdır. Bunun nәticәsi olaraq Azәrbaycan hökümәti Yoxsulluqla Mübarizә üzrә Dövlәt Proqramı hazırlamış vә onun icrasına başlamışdır. Bu vә bir sıra digәr proqramların sәfәrbәr olunması nәticәsindә respublikamızda sağlam vә savadlı, tәhsilli uşaqların yetişdirilmәsi vә yoxsulluğun uşaqlara olan tәsirinin azaldılması vasitәsi ilә, ümumiyyәtlә yoxsulluğun azaldılmasına nail olmaq planlaşdırılır. Sәhiyyә sistemi: - 2015-ci ilәdәk 5 yaşınadәk olan erkәn uşaqlıq dövrü üzrә uşaq ölümü koeffisiyenti vә uşaq ölümünün 23-dәk azaldılmasına nail olmaq; - 2015-ci ilәdәk ana ölümünü ifadә edәn koeffisientin 34-dәk azaldılmasına nail olmaq; - bir yaşınadәk olan uşaqların hamısınını tam immunizasiya edilmәsini tәmin etmәk; - yemәmәzlik vә xәstәliklәrlә mübarizә üçün artıq tәsdiqini tapmış iqtisadi tәdbirlәrdәn istifadә etmәk; - ana vә körpәlәrin qidalanmasına diqqәt yetirmәk vә bu sahәdә tәdbirlәr hәy ata keçirmәk; - sәhiyyә sistemi vә sosial tәminat sahәlәrinә diqqәt yetirmәk vә onların yaxşılaşdırılması istiqamәtindә tәdbirlәr görmәk. Tәhsil: - ümumtәhsil mәktәblәri hamı üçün açıq vә tәlәb olunan xәrclәrә görә әlverişli olmalıdır; - erkәn uşaqlıq dövründә olan uşaqlara vә әsasәndә zәif tәbәqәlәrdәn olan uşaqlara qayğını artırmaq vә onlara daha çox diqqәt yetirmәk gәrәkdir; - yeniyetmәlәrә gәlәcәkdә özlәrini tәmin edә bilәcәk tәhsil almaq vә hәr-hansı peşәyә yiyәlәnmәyә şәrait yaratmaq vә bunu tәmin etmәk üçün tәdbirlәr görmәk lazımdır; - aztәminatlı vә kasıb ailәlәrdәn olan uşaqların mәktәbdәn yayınmamasına yol vermәmәk vә onların tәhsilә mәnfi tәsir göstәrәcәk ailәlәrinin dolanması naminә işlәmәlәrini tәmin etmәk mәqsәdi ilә aztәminatlı ailәlәrә qayğını artırmaq. Biz uşaq yoxsulluğu ilә mübarizә üçün nә edә bilәrik: Ó Yoxsulluq hallarını müәyyәn etmәk vә onların uşaqlara olan tәsiri haqda mәlumat yaymaq; Ó Yoxsulluğun azalmasına yönәlmiş mәqsәdlәrin qәbul olunmasına tәsir etmәk; Ó Uşaq maraqlarını nәzәrә alan büdcәlәrin tәrtib olunmasına tәsir etmәk; Ó Bütün uşaqlar üçün pulsuz, mütlәq vә keyfiyyәtli tәhsilin tәmin olunmasına tәsir etmәk. Uşaq yoxsulluğu - uşaq haqlarının pozulmasıdır. Yoxsulluğa düçar olmuş hәr bir uşağa onun bacarıqlarının aşkarlanması üçün şәrait yaradılmalıdır. MÜӘSSİSӘLӘŞDİRMӘ VӘ KÜÇӘ UŞAQLARI Uşaq müәssisәlәri: Uşaqlar ailә vә icmalarda yaşamalıdırlar. Hәr bir uşağın uşaq müәssisәsinә göndәrilmәsinә fövqaladә tәdbir kimi baxılmalıdır. Vә heç bir halda uşaq internat müәssisәlәri kәnar, lazımsız,
119 artıq insanların yerlәşdirilmәsi üçün bir «anbara» çevrilmәmәlidir. Hәmişә nәzәrә almaq lazımdır ki, xoş niyyәt vә mәramlara baxmayaraq, uşaqların internat müәssisәlәrinә yerlәşdirilmәsi (institutlaşdırma) onların intellektual, fiziki, emosianal vә sosial inkişafına maneә olur. Uşağın internat müәssisәsinә yerlәşdirilmәsi zamanı yaşı nә qәdәr azdırsa vә o nә qәdәr uzun müddәt hәmin müәssisәdә qalırsa, bir o qәdәr hәmin uşağa böyük ziyan dәyir. Әn yaxşı hallarda internat müәssisәlәrindә yaşayan uşaqlar öz potensiallarını tam açıqlamaq imkanından mәhrum olurlar. Әn pis hallarda isә onlar öz әsas hüquqlarından mәhrum olurlar. Azәrbaycan vә Müәssisәlәşdirmә: Son 10 ildә baş vermiş siyasi, iqtisadi vә sosial dәyişikliklәr bir çox ailә vә uşaqlara dağıdıcı tәsirini göstәrmişdir. Lakin qeyd etmәk lazımdır ki, Azәrbaycanda internat müәssisәlәrindә olan uşaqların sayı artsada, etiraf etmәk lazımdır ki bu artım kәskin deyildir. Bu da әlbәttә ki, әhali arasında olan ailә adәt-әnәnәlәri, dini vә sosial quruluş vә qohumluq әlaqәlәrinin çox sıx olması ilә әlaqәlәndirilir. Lakin müşahidә olunun müәssisәlәşdirmә halları ilk növbәdә ailәdә olan böhranın tәzahürüdür. Yoxsulluq, işsizlik, boşanmaların sayının artması, alkoqolizm vә narkomaniya – ailә daxili әlaqәlәri zәiflәdir vә onun dağılmasına gәtirib çıxarır. Uşaqlara tәsir: Dövlәt müәssisәlәrinin himayәsinә verilәn uşaqların sayı - bu uşaqları gözlәyәn gәlәcәk, onların çәkdiklәri ağır pressinq-tәzyiq haqda tәhlükәli siqnaldır. Mәlum olur ki, Dövlәt Uşaq Himayәsi Sistemi әvvәlki kimi bütün region boyu uşaq vә ailәyә individual vәziyyәtdәn asılı olaraq yanaşmanın әvәzinә, uşağa qarşı olan diqqәtin minimal olduğu halda yaranmış problemin yeganә hәlli yolu kimi baxılır. Uşaqlar xüsusi uşaq müәssisәlәrinә düşәn kimi, onun danılmaz olan ailәyә qovuşmaq vә ailә qayğısına olan hüquqları pozulur. Uşaq müәssisәlәrindә körpәlәr: Respublikada körpә uşaqlar üçün xüsusi müәssisәlәr vardır. Kimsәsiz vә ya atılmış körpә uşaqların xüsusi tәyin edilmiş müәssisәlәrdә saxlanılması dövlәt tәrәfindәn hәlәki bununla bağlı problemlәrin hәllindә dövlәt himayәsi sisteminin istifadә edilmәsinә üstünlük verdiyindәn bәhz edir. Körpә uşaqların internat mәktәblәrindә saxlanılması onların gәlәcәk inkişafına çox mәnfi tәsir göstәrir. Atılmış vә ya kimsәsiz körpә uşaqların problemlәrinin hәllindә dövlәt himayәsi sisteminin ailә himayәsi vә tәrbiyәsi sisteminә dәyişdirilmәsi uşaq haqlarının tәmin edilmәsi istiqamәtindә әn böyük addım olardı. Bundan әlavә bu hәmçinin uşaqların uzun müddәt internat mәktәblәrindә qalmasının qarşısını ala bilәrdi. Әqli vә fiziki cәhәtdәn geri qalmış uşaqlar: Son illәr bütün dünya ölkәlәrindә olduğu kimi, Azәrbaycanda da әlillәr üçün nәzәrdә tutulmuş xüsusi müәssisәlәrdә uşaqların sayı artmışdır. Әqli vә fiziki cәhәtdәn geri qalmış uşaqların problemlәrinә düzgün yanaşma uşaq haqlarına arxalanan vә belә uşaqların imkan vә potensiallarını әqli vә ya fiziki mәhdudluğa baxmayaraq cәmiyyәtә inteqrasiya edilmәsini nәzәrdә tutur. Belә uşaqların cәmiyyәtdәn tәcrid olunması, onların internat tipli müәssisәlәrdә mәhdudlaşdırılması onların imkanlarının tam realizә edilmәsi vә öz hüquqlarından istifadә edә bilmәmәsinә gәtirib çıxarır.
120 Qanunla mühakimә olunan uşaqlar: Respublikada son illәr uşaq vә yeniyetmәlәr tәrәfindәn törәdilәn cinayәtlәrin sayı bir qәdәr artmışdır, bu da uşaq tәcridxanalarında uşaqların sayının artması ilә müşahidә olunur. Әsas problem cinayәt törәtmiş uşaq vә yeniyetmәlәrin islax müәssisәlәrinә düşmәsi deyil. Ümumiyyәtlә respublikada cinayәt törәtmiş uşaq vә yeniyetmәlәrin cәzalandırılması üçün konkret vә praktiki olaraq xüsusi alternativ cәzalandırma formaları yoxdur (ictimai işlәr, yetirilmiş ziyanın ödәnilmәsi, qanun pozuntusu törәtmiş uşaq üçün komendant saatının tәtbiqi, narkotik, alkohol vә digәr asılılıqlardan mәcburi müalicә vә s.) vә buna görә cinayәt törәtmiş uşaq vә yeniyetmәlәr üçün tәcridolunma fövqalada tәdbir yox әksinә birincili tәdbir kimi tәtbiq olunur. İrәliyә yol: Әsas diqqәti dövlәt uşaq müәssisәlәrinin möhkәmlәndirilmәsinә deyil, ailәlәrә kömәk vә yardımın tәşkili vә uşaqlara alternativ ailә tipli qayğı vә tәrbiyyәnin göstәrilmәsi metodlarının inkişafına yönәltmәlidir. Respublikada uşaqlara qayğı vә onların hüquqlarının müdafiәsinin tәmin edilmәsi yalnız dövlәtin öhdәliyi vә mәsuliyyәti deyil. Bir sıra digәr tәşkilatlar, icmalar, QHT, ictimai vә şәxsi qurumlar, hәmçinin milli vә beynәlxalq tәşkilatlar vә müәssisәlәr qeyd edirlәr ki, onlarda bu prosesdә mühüm rol oynaya bilәrlәr vә oynamalıdırlar. Bir çox sahәlәrdә onların iştirakı әvәz olunmaz olduğu üçün, uşaq hüquqlarının müdafiәsi işindә çox saylı prioritetlәrә arxalanan sistemin işlәnib hazırlanmasının zәruriyyәti meydana gәlir. İlkin proflaktika: uşaq vә ailәlәrin iqtisadi durumlarının yaxşılaşdırılması, sosial әdalәt vә cәmiyyәtin hәyatında iştiraklarının tәminatına kömәk edәn dövlәt siyasәti vә proqramlar hazırlanmalı. İkinci dәrәcәli profilaktika: «xüsusi tәhlükә içindә» olan ailә vә uşaqları müәyyәn edәn vә onlara lazımi müxtәlif növ kömәk vә mәslәhәtlәrin verilmәsini tәmin edәn «sığorta şәbәkәsi» vә anti-krizis mәrkәzlәri yaradılmalı (elә şәbәkә respublikada hәlә mövcud deyil). Üçüncü dәrәcәli profilaktika: dövlәt müәssisәlәrindә uşaqlara qayğının artırılması vә hәmçinin yaranmış fövqәlada vәziyyәtlәr zamanı fәaliyyәtin güclәndirilmәsi. Uşaqların müdafiәsinә dair әsas profilaktik tәdbirlәr kompleksinin yaradılması üçün biz nә edә bilәrik? dövlәt himayәdarlıq sisteminin reforması; sosial xidmәtlәrin göstәrilmәsi üçün xüsusi xidmәtlәrin tәşkili vә ailәlәrin möhkәmlәndirilmәsi vә әsasәndә ağır vәziyyәtdә olan ailәlәrә yardımın göstәrilmәsi mәqsәdilә maliyyә vәsaitlәrinin ayrılması; uşaqları dövlәt müәssisәlәrindә qalma müddәtinin maksimal azaldılması istiqamәtindә xüsusi strategiyaların işlәnib hazırlanması; ailә daxili әlaqәlәrin möhkәmlәndirilmәsi sahәsindә tәdbirlәr hәyata keçirmәk; mümkün olduqda ailәlәrin yenidәn birlәşmәsi vә mümkün olmadıqda isә uşaqların ölkә daxilindә yüksәk hәyat sәviyyәli ailәlәrә, ovladlığa, qәyyumluğa vә ya xüsusi kiçik ailә tipli baxçaların yaradılması kimi alternativ üsulların inkişafı istiqamәtindә tәdbirlәr görmәk.
121 Dövlәt müәssisәlәrindә yaşayan 20.000-ә yaxın uşaq çox böyük rәqәmdir. Hәr bir uşağın ailә mühitindә yaşamaq hüququ var. Hәr bir ailә uşaqlarına qayğı göstәrmәk vә onları tәrbiyә etmәk üçün tәlәb olunan miqyasda vә hәcmdә kömәk almalıdır. Ailә öz uşaqlarına baxa bilmәdiyi vә onları lazımi sәviyyәdә tәmin edә bilmәdiyi tәqdirdә, icma vә ya ailә tipli qayğını nәzәrdә tutan alternativ metodlardan istifadә olunmalıdır. Uşaqların dövlәt müәssisәlәrinә yerlәşdirilmәsi vә ya beynalxalq övladlığa verilmәsi yalnız fövqaladә tәdbir kimi istifadә olunmalıdır. ӘQLİ VӘ FİZİKİ CӘHӘTDӘN ӘLİL UŞAQLAR Әlillik: Әqli vә ya fiziki cәhәtdәn tam sağlam olmayan uşaqların hüquqlarının müdafiәsi insan hüquqlarının hәyata keçirilmәsi uğrunda qlobal mübarizәnin zirvәsindәdir. Әlillәr-bizim planetdә әn çox tәcrid olunan әhali qruplarından biridir. Әlillәr küçәlәrdә keçәnlәrdәn nәzir yığmağa (yәni dilәnçilik etmәklә) vә ya dövlәtin tәsis etdiyi xüsusilәşdirilmiş müәssisәlәrdә ömürlük qalmağa mәcbur olmuşlar. Bundan әlavә, әlilliklә nәticәlәnәn şәrait vә hadisәlәr müәyyәn edilmirdi, onların diaqnostikası aparılmırdı, әlillәr özlәri isә heç bir kömәk almırdılar. Bunun nәticәsindә onlar әlilliklә mәhdudlaşdırılmış mövcudluğa mәruz qalırdılar. Әlillәr barәdә hәyata keçirilәn seqreqasiә cәmiyyәtin hәyatında aktiv iştirak etmә imkanından mәhrum edib, onların tәcridini yalnız dәrinlәşdirir. Bunun nәticәsi kimi әlillәr yoxsulluq vә qәddar rәftara xüsusi mәruz qalırlar. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB vә Baltiya regionunda uşaq әlilliyi: 90-cı illәrin ortasından başlayaraq Rusiyada xüsusi müәssisәlәrdә yaşayan әlil uşaqların sayı demәk olar ki, dәyişilmәz qalmışdır. Buna әks olaraq, regionun bir çox digәr ölkәlәrindә bu rәqәm artmışdı. Lakin regionda ümümilikdә yaşayan әlil uşaqların sayını dәqiq müәyyәn etmәk çәtindir. Bir çox sәbәblәr ucbatından bu uşaqlar cәmiyyәtin diqqәtindәn yayınmış - «görünmәz» olmuşdur. ÜST (WHO) keçirdiyi hesablamalara әsasәn, dünyada 7-10% kimi insan bu vә ya başqa münasibәtdә tam sağlam olmayan insanlardır. Bu o demәkdir ki, bizim regionda 7 mln-10 mln kimi uşaq әlillik qruplarının birinә malikdir. Әvvәllәr әlillik probleminin hәlli üçün әn әsas yanaşma vә metod hәmin uşaqların, hәtta çox şübhәli tibbi diaqnostika üsullarından istifadә edәrәk dә, xüsusilәşdirilmiş dövlәt müәssisәlәrinә yerlәşdirilmәsi olmuşdur. Ümidi qırılmış, öz әlil uşağına lazımi sәviyyәdә qayğı göstәrmәk vә kömәk etmәk imkanından mәhrum olmuş, dövlәtdәn bu sahәdә yardım almayan ailәlәr uşaqlarını xüsusilәşdirilmiş müәssisәlәrә yerlәşdirmәyә mәcbur qalırdılar. Belә yanaşmanın әsas prinsipi onun uşağın inkişafı naminә edildiyi yox, sadәcә uşağa adi fiziki yardımın göstәrilmәsi ilә mәhdudlaşdırılırdı. Bu da öz növbәsindә uşağın bacarıq vә xasiyyәtini deyil onun әliliyini nәzәrә almağa mәcbur edirdi. Belә halda uşağın gәlәcәk inkişaf planı, onun ailәsi ilә yenidәn qovuşması vә ya heç olmazsa ailәsi ilә әlaqәlәrin saxlanılması istiqamәtindә bir iş görülmürdü. Gözlәnilirdi ki, uşaq uzun illәr boyu vә ya ömrünün sonunadәk dövlәt müәssisәsindә qalacaqdır. Bir çox ölkәlәrdә tәhsil sistemi ciddi çәtinliklәrlә üzlәşmişdir. Son illәr әrzindә baş verәn iqtisadi, siyasi vә hәrbi böhranlar vә çәtinliklәrin mövcudluğundan uşaq müәssisәlәrindә
122 saxlanılan uşaq vә gәnclәrin tәhsilinin keyfiyyәti kәskin dәrәcәdә aşağı olmuşdur. Uşaq müәssisәlәrinә verilәn çox az maliyyә vәsaitlәri uşaqların kaloriyalı qida, istilik, elektrik işığı, geyim, ayyaqqabı vә yataq әşyaları ilә tәminatlarını çәtinlәşdirir. 1999-cu ildә aparılmış tәdqiqatlar onu göstәrmişdir ki, internat tipli müәssisәlәrdә tәrbiyәçilәr cavabdeh olduqları (himayәdarlıq etdiklәri) uşaqlar haqda heç bir mәlumata malik olmamış, onların xәstәliklәrinin, müalicәsinin gedişatı, uşaqların valideynlәrinin olub olmaması vә uşağın internatdan çıxıb getdikdәn sonra nә işlә mәşğul olması vә s. haqda mәlumatları olmamışdır. Demәk olar ki, bütün internat tipli uşaq müәssisәlәrindә region boyu uşaqların tәrbiyyәsi zamanı tәrbiyәçilәr vә müәssisә rәhbәrliyi tәrәfindәn hәr bir uşağı individual yanaşma (yәni hәr bir uşağın bilik vә bacarıqlarının aşkarı vә inkişafı, onun konkret problemlәrinin hәlli vә s.) әvәzinә bütün uşaqlara eyni olaraq onların әlil olması prinsipindәn yanaşırlar. Әlil (yәni tam sağlam olmayan) uşaqların xüsusilәşdirilmiş müәssisәlәrә yerlәşdirilmәsi vә bununla da onların ümumi tәhsil sistemindәn kәnarda qalması, çox böyük narahatlıq doğurur vә kәskin diqqәt cәlb edir vә bir çox tәdbirlәrin görülmәsini tәlәb edir. Lakin sadalanan problem – geniş bir problem olaraq, bu uşaqların Uşaq HüquqlarıKonvensiyası tәrәfindәn tәsbit olunmuş bir çox hüquqlarının – istirahәt vә oynamağa, keyfiyyәtli tәhsil almağa, birlәşmәyә vә birliklәrin işindә iştirak etmәyә olan vә s. hüquqlarının – pozulmasına gәtirib çıxarır. Tam sağlam olmayan vә ya әlil uşaqlar istismar, zorakılıq vә qәddar rәftara әn çox mәruz qalan qrup olaraq qalır. Belәliklә onların tәcridi çox planlı xarakter daşıyır. Hal-hazırki vәziyyәti dәyişmәk mәqsәdi ilә geniş çeşidli tәdbirlәr görmәk lazımdır. İrәliyә addım. Tam sağlam olmayan (әlil) uşaqlara qarşı layiqli davranışın göstәrilmәsi uğrunda uşaq hüquqlarının müdafiәçilәri vә fәalları hökumәtlәrә daimi tәzyiq göstәrir vә onlardan Uşaq HüquqlarıKonvensiyası vә bir çox digәr beynalxalq sәnәdlәrdә әksini tapan müddәaların yerinә yetirilmәsini tәlәb edirlәr. hәyata keçirsinlәr. Cәmiyyәtin vә siyasәtçilәrin bu problemә münasibәtlәri vә tam sağlam olmayan uşaqların cәmiyyәtә tam inteqrasiyası ideyasının xeyrinә tәdricәn dәyişir. Daha çox diqqәt uşaqların inkişafını mәhdudlaşdıran әqli vә ya fiziki çatışmamazlığa deyil, hәr bir uşağın öz imkanlarının tam şәkildә inkişaf etdirmәk hüququna edilir. Tam sağlam olmayan (әlil) uşaqların inkişafı vә hüquqlarının müdafiәsinә biz necә kömәk edә bilәrik: tam sağlam olmayan uşaqların olduqları vәziyyәtin qiymәtlәndirmәsini keçirmәk vә ictimaiyyәt arasında onun nәticәlәrini yaymaq, әlillik cәhәtinә görә ayrı-seçkilikdәn müdafiәni tәmin edәn ciddi hüquqi normaların işlәnib hazırlanması vә qәbulu (әgәr bu sahәdә müvafiq qanunverictilik yoxdursa), tam sağlam olmayan uşaqların hüquqlarının tәmin edilmәsi vә müdafiәsi sahәsindә onların özlәrinin bir-başa iştirakı ilә xüsusi strategiyanın hazırlanması vә tәtbiqi, әlil uşaqların fikir vә arzularını, problem vә çәtinliklәri barәdә mәlumatı tәşviqat- tәbliqat kampaniya vә proqramlar ictimaiyyәt arasında yaymaq vә pozulmuş hüquqların bәrpasında uşaqların iştirakını tәmin etmәk,
123 әlil-uşaqların ailәlәrinә kömәklik göstәrmәyә yönәldilәn siyasәt vә proqramların qәbuluna lobbiçilik etmәk vә dövlәt internat tipli uşaq müәssisәlәrindә uşaqların saxlanılmasına qarşı çıxmaq vә hәmin müәssisәlәrin lәğvinә çalışmaq, tam sağlam olmayan uşaqların (әlil uşaqların) ümumtәhsil mәktәblәrdә inteqrasiya edilmiş tәrzdә tәhsilini tәmin etmәk vә bunun reallaşması üçün tәlәb olunan kömәk vә dәstәyi, maddi resursları vә tәcrübә hazırlığının keçirilmәsinә nail olmaq. Әgәr biz «Uşaqlar Üçün Yararlı Dünya» qurmaq istәyiriksә, biz bütün әqli vә fiziki cәhәtdәn әlil olan uşaqlar da daxil olmaqla hamı üçün yararlı dünya qurmalıyıq. Biz onlarda әlil yox, әn әvvәl uşaq görmәliyik.
124 QAÇQIN VӘ MӘCBURİ KÖÇKÜNLӘR Öz doğma yerlәrindәn münaqişә nәticәsindә qovulmuş uşaqlar. Müharibә – indiki dünyada uşaq hüquqlarnın әn ciddi pozulması amilidir. Uşaqların әtrafında müharibәlәr gedәndә onlar ölüm vә dağıntılarla üzlәşir. Viran qalmış xәstәxanalar, işlәmәyәn su tәhcizatı vә kanalizasiya sistemlәri, yandırılmış mәktәblәr vә s. bütün bunlar uşaqların sağlamlığı vә onların inkişafının gәlәcәk perspektivlәrini dibdәn qırır. Uşaqlar onlar üçün adi olan mühitin vә alәmin itirilmәsi, yaşadıqları ev vә doğma yerlәrindәn didәrgin düşdüklәri üçün psixoloji cәhәtdәn travma alırlar. Qeyd etmәk lazımdır ki, tәәssüfki mәhz bizim regionda ayrıseçkiliyin kәskin forması olan «etnik tәmizlәmә» kimi dәhşәtli anlayış meydana gәlib. Etnik tәmizlәmә qüvvәnin kömәkliyi ilә bir etnik qrupunun yaşadığı yerlәrdәn qovulması vә hәtta bir etnik qrupun digәri ilә mәhv olunması demәkdir. «Etnik tәmizlәmәlәr» zamanı qovulmağa vә ya mәhvә mәruz qalan etnik qrupu tәmsil etdiyinә görә vә zәyif mәhluq olduqlarına görә ilk növbәdә uşaqlar düşmәnә çevrilir. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa (MDB) Baltiyada silahlı münaqişәlәr. 1989-cu ildәn bәri bizim regionun 27 ölkәsindәn üçdә birindә bu vә ya digәr sәviyyәdә praktiki cәhәtdәn bütün ölkәlәri әhatә edәn silahlı münaqişәlәr baş verir. Bu münaqişәlәr zamanı onlara bir başa cәlb olunmayan dövlәtlәr әksәr hallarda humanizm nöqteyi nәzәrindәn hәtta öz daxili resurslarının çatışmadığı vә ya olmadığı halda da münaqişә zonalarından olan qaçqınları qәbul edir vә öz әrazilәrindә müvәqqәti olaraq yerlәşdirirdilәr. Münaqişә tәrәflәrinә çevrilmiş ölkәlәrdә isә insanlar zorakılıq, istismar vә ümumiyyәtlә müharibәnin dәhşәtlәrindәn baş götürüb ölkәnin daha tәhlükәsiz bölgәlәrinә qaçırdılar. Bu da hәmin bölgәlәrdә yerli infrastrukturun ağır bir vәziyyәtdә olduğu vә yerli әhali üçün hәtta imkanların mәhdud olduğu halda orada qaçqın vә ya mәcburi köçkün insanlar pis rәftarla vә hәtta yerli әhali tәrәfindәn nifrәtә mәruz qalırdılar. Statistik mәlumat: 2000-ci ildә çoxusu qadın vә uşaq olmaqla 2,2 mln insan öz ölkәlәrindә ölkә daxilindә mәcburi köçkün kimi qeydә alınıblar. 1 mln yaxın insan öz ölkәlәrindәn xaricdә qaçqın kimi qeydә alınıblar. Mәlumata görә 1989 ildәn etibarәn 1 mln qәdәr insan qismәn münaqişәlәr vә qismәn dә işsizlik sәbәbindәn regionun bir çox ölkәlәrini tәrk ediblәr. Ermәnistan, Bosniya, Herseqovinada vә Xorvatiyada mәsәlәn, gәnclәrin kütlәvi axını qeyd olunub. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB vә Baltiya regionunda yaranmış münaqişәlәr 1989 ildәn etibarәn uşaqlar da daxil olmaqla ölkәnin vәtәndaşlarına böyük tәsirini göstәriblәr. Öz evlәrini mәcburi tәrk etmiş yüz minlәrlә uşaqlar üçün onlara tanış vә qiymәtli olan hәr bir şeyin itirilmәsi onlar üçün faciәvi olaraq onları normal inkişaf etmәkdәn mәhrum edir. Düşdüklәri vәziyyәtә görә belә uşaqlar yeni yerlәrindә normal hәyata qovuşmağa çәtinlik çәkir vә nәticәdә cәmiyyәt üçün «görünmәz» olur. Aydındır ki, bu hallarda uşaqlar onların sağlam inkişafı üçün ümdә vacib olan ailә, ev, әylәncә, mәktәb, dini tәcrübә, mәdәniyyәt vә ictimai hәyatda iştirak kimi hәyati әsaslardan mәhrum olurlar. Bu kritik hәyat mәrhәlәsindә nәticәlәr ciddi ola bilәr. Qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqlar tәhsil almaqda vә vaxtı gәlәndә iş axtarmaqda cidi problemlәrlә
125 üzlәşirlәr. Gәnclәr arasında yayılmış işsizlik çox zaman zorakılıq, özünә qәsd, alkoqolizm, narkomaniya, cinayәtkarlıq vә s. bu kimi müxtәlif sosial problemlәrlә üst-üstә gәlir. Regionda minlәrlә qaçqın vә mәcburi köçkün üçün böyüklük hәyatına ağır şәraitdә daxil olma gәlәcәkdә uzunmüddәtli vә geniş maştablı siyasi, iqtisadi vә sosial problemlәr şәklindә özünü biruzә verә bilәr. Azәrbaycan vә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların vәziyyәti: 1997-ci il yanvar ayında mәcburi köçkünlәrin 38%-ni (tәxminәn 235000) 15 yaşınadәk uşaqlar tәşkil etmişdir. Kitabın küçә uşaqlarına hәsr edilmiş fәsilindә qeyd edildiyi kimi küçәdә yaşayan uşaqlar arasında mәcburi köçkünlәrin payının hәddәn artıq yüksәk olması daimi sakinlәrlә müqayisәdә onların (mәşğulluq, gәlir, mәişәt şәraiti, ümumilikdә cәmiyyәtә inteqrasiyası ilә әlaqәdar) yoxsulluq dәrәcәsinin yüksәkliyinә dәlalәt edir. «Burada әsas faciә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların ikiqat stres keçirmәsidir. Birincisi onların çoxunun müharibәdә şahidi olduqları hadisәlәrin psixoloji tәsirinә mәruz qalmalarıdır. Uşaqların müәyyәn hissәsi hәrbi әmәliyyatların (atışma vә bombalama kimi) bilavasitә şahidi olmuşlar. Onlar valideyinlәri vә qohumlarının ölümünü görmüş vә qorxu içindә yaşamışlar. Ermәnistanlı qaçqın uşaqların onda biri, mәcburi köçkün olan uşaqların isә yeddidә birinin valideynlәri müharibәdә hәlak olmuş vә ya itkin düşmüşdür. İkinci olaraq, bu uşaqlar deportasiya vә ya tәxliyyә zamanı hәddindәn artıq stres keçirmişlәr. Onların әksәriyyәti öz evlәrini tәlәsik vә tәlaş içindә tәrk edәrәk, çaylardan vә dağlardan keçmәk mәcburiyyәtindә qalmışlar. Çatdıqları yerlәrdә isә yoxsulluq vә ağır yaşayış şәraiti, mәişәt xidmәtlәrinin yoxluğu kimi әlavә çәtinliklәrlә üzlәşmişlәr» (UNİSEF, Küçә uşaqları, III hissә). Uşaqların ailәlәrindәki maliyyә çәtinliklәıri, ağır yaşayış şәraiti, çox vaxt spritli içkilәrdәn istifadә, әtrafdakılarla normal münasibәtlәrin tәsiri daha da güclәnәn ailә daxili münaqişәlәr onların mәnәviyyatına, dünya görüşlәrinә vә sosial persperktivlәrinә mәnfi tәsir edir. Nә qәdәr onlar öz yaşayış yerlәrinә qayıtmayıb vә ya mәskunlaşdığı yerdә cәmiyyәtә inteqrasiya etmәyiblәr, onların problemli uşaqlar, sonradan problemli yeniyetmәlәr vә nәhayәtdә problemli böyüklәrә çevrilәcәklәrinә böyük ehtimal vardır. İrәliyә hәrәkat: Silahlı münaqişәlәrin nәticәlәrindәn әzab çәkәn uşaqlara daha kömәksiz qurbanlar kimi baxmaq lazım deyil. Onlar hüquqları pozulmuş vә öz qaçqın vә mәcburi köçkün statuslarına görә «görünmәz» olmuş insan ailәlәrinin tam hüquqlu üzvlәridir. Bizim vәzifәmiz onları yenidәn cәmiyyәt üçün görünәn vә әhәmiyyәtli etmәkdir. Bizim regionda qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların hüquqlarının inkişafı vә müdafiәsinә bir neçә kömәklik edә bilәrik? Ó Qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqlarının yaşadıqları vә ya düşdüklәri vәziyyәti qiymәtlәndirmәk vә nәticәlәri geniş әhali arasında yaymaq? Ó Müxtәlif tәşviqat-tәbliğat kampaniya vә proqramları vasitәsi ilә onların sәs vә rәylәrinin dәqiq vә aydın çatdırılmasını tәmin etmәk. Ó Lobbiçilik fәaliyyәti vasitәsi ilә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların eyni ilә әsas sosial xidmәtlәrdәn olan tәhsil vә tibbi xidmәtә olan ehtiyaclarının ödәnilmәsi üçün xüsusi dövlәt proqramları vә lazımi qanunvericiliyin formalaşmasına tәsir etmәk.
126 Ó Dözümlük vә münaqişәlәrin sülh yolu ilә hәlli sahәsindә mәktәblәrdә aparınlan işi dәstәklәmәk vә yardım göstәrmәk. Ó Ölkә liderlәrindәn onların Uşaqların Vәziyyәtinә dair BMT-nin Baş Asambleyasının Xüsusi Sesiyasında uşaqları müharibә vә onun ağır fәsadlarından qorumaq sahәsindә üzәrinә götürdüklәri öhdәliklәrin yerinә yetirilmәsini tәlәb etmәk. Münaqişәlәr- uşaqların yeri deyil. Uşaqların münaqişә vә münaqişәnin ağır fәsadlarından qorumaq vә yaşayış yerlәrini mәcburi tәrk etmiş insanların hüquqlarını tәmin etmәk üçün bütün mümkün olan tәdbirlәri hәyata keçirmәk.
127 Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş 0.1. Dәrsliyin Mәzmunu • Heç bir uşağı Nәzәrdәn Qaçırma • Uşaqların Hüquqları: Dәyişiklik üçün Gündәlik • Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat o Dünya Liderlәri Dә Uşaqlara Hә Deyirlәr o Uşaqlar üçün Münasib bir Dünya o Vә Sonra… 0.1. Dәrsliyin Mәzmunu Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma Tәqribәn 26 milyon şәxs Mәrkәzi vә Şәrqi Avropada, Müstәqil Dövlәtlәr Birliyindә (ŞAÖ/MDB) vә Baltikyanı Ölkәlәrdә «UŞAQLARA HӘ DE» Kampaniyasına dәstәk vermәk üçün imza atmışdır Fәaliyyәt üçün 10 çağırışın regional prioriteti Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma idi. Bu qәbul edilmiş cari layihәnin adını izah edir. Bu uşaq hüquqları üzrә tәlim vә tәbliğat dәrsliyi uşaqlar üçün ikinci ümumdünya sammitindәn sonra Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma layihәsi üçün bir resurs kimi hazırlanmışdır. O, uşaqlar vә onların hüquqları üzrә tәlim vә tәbliğat üçün әn yaxşı düşüncәni ortaya gәtirmәk mәqsәdini daşıyır. Materiallar toplusu olmasına baxmayaraq insan, xüsusәn dә uşaq hüquqları prinsiplәrinә әsaslanmağa vә onlara yanaşmaya müvafiq olmağa çalışır. Uşaqların Hüquqları: Dәyişiklik üçün Gündәlik Keçәn 25 il әrzindә uşaqlar uğrunda qlobal hәrәkәt әtrafında dinamika dayanmadan yüksәlmişdir. O, 1979-cu ildә Beynәlxalq Uşaq İli vә Uşaq Hüquqları haqqında BMT Konvensiyası (BMT UHK) üzәrindә işin başlaması ilә başladı. BMT UHK 1989-cu ildә BMT tәrәfindәn qәbul edilmiş vә 1990-cı ildә qüvvәyә minmişdir. Hәmçinin 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammiti keçirilmişdir. Ümumdünya Sammitindә dövlәt başçılarının hamısı 2000-ci ilә kimi nail olmaq üçün müәyyәn mәqsәdlәr üzәrindә razılığa gәldilәr. Bu mәqsәdlәr UHK-nı dәstәklәdilәr, lakin onlar UHK kimi geniş deyildilәr (mәsәlәn, inkişaf vә iştirak hüquqları burada әhatә olunmurdu). Artıq Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyanın rәsmi şәkildә qüvvәyә minmәsindәn vә Ümumdünya Uşaq Sammitinin keçirildiyi vaxtdan sonra on ildәn artıq vaxt keçmişdir. Onların hәr ikisi dünyanın marağını uşaqların üzәrinә yönәltdi. Konvensiya tez bir zamanda tarixdә әn
128 Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş çox ratifikasiya edilmiş insan hüquqları sәnәdinә çevrildi. Konvensiyanın demәk olar ki, hәr yerdә qәbul edilmәsi ona dәyişiklik üçün müstәsna hüquq verdi. Lazımi dәyişiklәrin әldә edilmәsindә irәlilәyiş müxtәlif idi. Bәzi hallarda vә bir neçә uşaq üçün xeyli şeylәrә müvәffәq olundu. Bәzi hallarda isә problemlәr qalmaqdadır vә onların öhdәsindәn gәlmәk üçün sәylә iş görülmәlidir. Region boyunca vә dünyanın digәr yerlәrindә davamlı uşaq vә qadın alveri baş verir. Uşaqların vә digәr insanların mәcburi köçkün olmasına sәbәb olan soyumayan münaqişәlәr vardır. «Terrorizmә qarşı müharibә» hәr bir kәsin hüquqlarının icrasını dayandırmaq vә ya başqa cür pozmaq üçün sәbәb kimi istifadә olunur. Konvensiya görünәn sәnәd olsa da o, real dünyada mövcud olan acı reallıqlara qarşıdır. Onilliklәr vә ya әsrlәr әrzindә mövcud olmuş maneәlәr, münasibәtlәr vә sistemlәr elә dә asanlıqla dәyişmirlәr. Bundan әlavә qlobal razılaşmalar heç dә hәr zaman tәlәb olunan hәrәkәtlәrin edilmәsi ilә davam etdirilmir. Bu çәtinliklәrә qarşı real irәlilәyişin olduğu çoxlu misallar mövcuddur. Tәcrübә qazanılır vә irәlilәyişә necә nail olmaq barәdә biliklәr inkişaf etdirilir. Bu irәlilәyiş uzun müddәt mübarizә aparan şәxslәr üçün ümidverici vә stimullaşdırıcıdır. Artıq onlar uşaqlar üçün daha yaxşı bir dünya mәnzәrәsinә nail olmağın perspektivini görürlәr. Bundan әlavә dünyadakı liderlәr beynәlxalq inkişafı yönlәndirmәk üçün razılıqlar әldә etmәyә davam edirlәr. Minilliyin İnkişaf Mәqsәdlәri (MİM), Davamlı İnkişaf üzrә Yohannesburq Sammiti (DİYS), Monterrey Konfransı, Yoxsulluğun Azaldılması Strategiyası Sәnәdlәri (YASS) bu razılıqlara sadәcә bir neçә misaldır. Hökumәtlәr, Çoxtәrәfli Sazişlәr vә QHT-lәr müxtәlif perspektivlәrdәn müxtәlif sazişlәrin vә hüquqlar bazalarının harmoniklәşdirilmәsinin prosesә müsbәt töhfә verdiyini görürlәr. Onlar hәmçinin hal-hazırda görülәn işlәrin müxtәlif fikirlәrә uyğun olmasını vә onların sinerji şәklindә görülmәsini tәmin etmәkdәn ötrü daha çox işlәrin görülmәsi zәrurәtinin olduğunu qәbul edirlәr.1 Hәmçinin gözlәmlәr get-gedә daha da artmaqdadır. Bәzi uşaqları artıq öz hüquqları barәsindә mәlumatlı olmuşlar. Onlardan bәzilәri sәsini uşaq olarkәn, bәzilәri isә böyüdükdә, yәni valideyn vә ya seçici, yaxud hәr ikisindәn olduqda irәli sürürlәr. Әvvәllәr qeyri-mümkün görünәn dәyişikliklәr artıq mümkün görünür. Milli büdcәlәr çәrçivәsindә tәhsil sisteminin inkişaf etdirilmәsi vә daha çox uşağa tәhsil imkanları yaratmaq üçün kiçik mәblәğlәr yenidәn ayrılmışdır. Ötәn vaxtdan istifadә edilmiş vә uşaqların әn üstün maraqlarına xidmәt etmәk üçün bilik vә bacarıqlar inkişaf etmişdir. Uşaqların fikirlәri qәrarların qәbul edilmәsindә nәzәrә alınır vә dәyişikliklәrin tәsirinin yaxşılaşdırılmasına yardım edir. Sәylәrin bir nәsli artıq dәyişiklәrә sәbәb olmuşdur. İki nәsildәn sonra biz geriyә baxa vә uşaqlar üçün hәqiqәtәn münasib olan dünyanın yaranması kimi açıq-aydın ictimai nemәtә deyil, başqa şeylәrә niyә pul xәrclәdiyimizdәn tәәccüblәnә bilәrik. 1 Kiçik bir broşura – Beynəlxalq İnkişaf Sənədləri, Siyasətləri, Prioritetləri və Nəticələri (CD) Alan Fuler tərəfindən Oxfam üçün hazırlanmışdır. O, bunların bəzilərinin və işi rasionallaşdırmaq üçün edilən cəhdlərin qısa xülasəsini verir. Xüsusi olaraq QHT-ləri daha artıq məlumatlandırmaq üçün hazırlansa da, o bu sahədə yeni olanlar və ya yaddaşını yeniləmək istəyənlər üçün də faydalıdır.
129 Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat Ümumdünya uşaq Sammitinin mәqsәdlәrinә nail olmaq hәdәfi 2000-ci il idi. Belә ki, әsrin sonunda Ümumdünya sammitinin mәqsәdlәrinin yenidәn qiymәtlәndirilmәsinә vә yeni planın hazırlanmasına ehtiyac var idi. Uşaqlar üçün yeni tәdbirlәr görmәkdәn ötrü bunu vaxt kimi istifadә etmәk mәqsәdi ilә planlar hazırlanmışdı. 2001-2002-ci illәrdә bir neçә qarşılıqlı әlaqәli fәaliyyәtlәr vә tәdbirlәr hәyata keçirilmişdir. Bunlardan biri dә Uşaqlar üçün Münasib bir Region layihәsini hazırlamış 2001-ci ilin aprelindә Rumıniyanın Buxarest şәhәrindә keçirilmiş Vәtәndaş Cәmiyyәti Tәşkilatlarının Regional Mәşvәrәti idi. Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat uşaqlar üçün yeni öhdәliyin götürülә bilәcәyi bir BMT xüsusi sessiyasına sәbәb olan bir beynәlxalq kampaniyanı nәzәrdә tuturdu. Kampaniya Uşaqlara Hә De adlanırdı. Onun mәqsәdi uşaqların vә gәnc insanların hәr yerdә hәyat vә rifahlarını yaxşılaşdırmaq üçün lazım olan 10 әsas fәaliyyәtә (imperativ adlanır) insanların dәstәk göstәrә bilmәsinә şәrait yaratmaq idi. Bütün dünyada şәhәr vә icmalardan dәstәk hәm İnternet, hәm dә kağız dәstәk formalarından istifadә etmәklә, ehtiyacı olanlara icma dәstәk kampaniyaları vasitәsi ilә toplanırdı. Uşaqlara Hә De Kampaniya: Uşaqlar üçün 10 İmperativ2 1. Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma 2. Uşaqları Önә Çәk 3. Hәr Bir Uşağa Qayğı Göstәr 4. HIV/AIDS –lә Mübarizә aparmaq 5. Uşaqlara Ziyan Vurmağa vә İstismara Son Ver 6. Uşaqları Dinlә 7. Hәr Bir Uşağa Tәhsil Ver 8. Uşaqları Müharibәdәn Qoru 9. Yer Üzünü Uşaqlar üçün Qoru 10. Yoxsulluqla Mübarizә Et: Uşaqlara Sәrmayә Qoy. Uşaqlar üçün Münasib Bir Region3 Uşaqlar üçün Münasib Bir Region Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa regionunda, Baltikyanı Ölkәlәrdә vә Müstәqil Dövlәtlәr Birliyindә yaşayan uşaqlar üçün bir baxışdır. O, region boyunca uşaqların hüququ ilә narahatlıq keçirәn vәtәndaş cәmiyyәti tәşkilatları (VCT) tәrәfindәn keçirilәn ekstensiv mәslәhәtlәşmә prosesinә әsaslanaraq Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat üzrә Regional QHT İşçi Qrupu tәrәfindәn koordinasiya edilir vә regionda yerlәşәn ölkәlәrdәki QHT-lәrin mәslәhәtlәşmәlәrindәn әldә edilәn fikirlәri özünә daxil edirdi. Onun mәtni 8-10 aprel 2001-ci il tarixlәrindә Regional VCT Mәşvәrәt görüşündә razılaşdırılmışdır. Bu, Uşaq Hüquqları haqqında BMT Konvensiyasının qәbul etdiyi vaxtdan on ildәn artıq müddәtin keçdiyi bir vaxtda yeni әsr 2 Tam Uşaqlar uğrunda Qlobal Hərəkat üçün Birləşmə Cağırışı və Uşaqlara Hə De kampaniyasının broşuru CD-də resurs sənədlərdə vardır. 3 “Uşaqlar üçün Münasib Bir Regionun” 8-ci Bölmədə tam mətni vardır.
130 üçün bir gündәlik idi vә bir çox siyasәt vә praktika sahәlәrindә iş görmәk üçün açıq bir çağırışı ifadә edir. Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş Dünya liderlәri dә uşaqlara «Hә Deyirlәr»4 2002-ci ilin may ayının 8-dәn 10-dәk on ildәn artıq müddәt üçün әn vacib beynәlxalq konfransda – BMT Baş Assambleyasının Uşaqlara Dair Xüsusi Sessiyasında 7000-dәn artıq insan iştirak etdi. Orada dünya ölkәlәri uşaq vә gәnc insanların vәziyyәtini yaxşılaşdırmaqdan ötrü özlәrinin qarşısına bir sıra mәqsәdlәr qoydular. Xüsusi Sessiya bir oriyentir idi. O, müstәsna olaraq uşaqlara hәsr olunmuş ilk bu cür vә özünә rәsmi nümayәndәlәri daxil edәn Sessiya idi. O, 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammitinin keçirilmәsindәn sonra olan irәlilәyişi nәzәrdәn keçirmәk vә uşaqların hüquqlarına dair qlobal öhdәliklәri yenidәn hәyata qaytarmaq üçün çağırılmışdı. Sessiyada iştirak etmәk üçün tәqribәn 70 dövlәt başçısı, baş nazir vә onların müavinlәri, yüksәk vәzifәli hökumәt rәsmilәri Nyu-Yorka gәlmişdilәr. Dörd hökumәtin onların adından Baş Assambleyada çıxış etmәk üçün gәnc nümayәndәlәri var idi (Niderland, Norveç, İsveç vә Toqo). Bundan әlavә Xüsusi Sessiya liderlәrin qeyri-adi dәrәcәdә çox olan sayından da yararlandı. Hökumәt nümayәndәlәri ilә yanaşı orada qeyri-hökumәt tәşkilatlarından, mәdәni, tәhsil, biznes vә dini qruplardan da nümayәndәlәr var idi. Hәmçinin Nelson Mandela vә kiçik Bill Qeyts kimi tanınmış şәxslәr dә iştirak edirdilәr. BMT Baş Katibi Kofi Annan özünün Baş Assambleyaya etdiyi açılış müraciәtindә üzünü bütün dünya uşaqlarına tutdu. Biz, böyüklәr, tәәssüf ki, sizin ümidlәrinizi doğrultmamışıq,… Sizlәrdәn hәr üçünüzdәn biri hәlә beş yaşına çatmamış pis qidalanmadan әziyyәt çәkmişdir. Sizlәrdәn hәr dörd nәfәrdәn biri heç bir xәstәliyә qarşı peyvәnd almamışdır. Demәk olar ki, hәr beşinizdәn biri mәktәbә getmir… Biz, böyüklәr, bu uğursuzluqlar siyahısını alt-üst etmәliyik. Karol Bellami, UNICEF-in İcraçı Direktoru, uşaqlarla bağlı inkişafın sürәtlәndirilmәsinә ehtiyacın olması ilә bağlı narahatlığını ifadә etmişdir. Әgәr biz yoxsulluğa vә onun gәtirdiyi sabitsizliyә qalib gәlmәk istәyiriksә, biz öz gәnc insanlarımıza sәrmayә qoymağa başlamalıyıq. Mәn milli liderlәrdәn özlәrinin uşaqlarla bağlı qeydlәrini yoxlamağı xahiş edirәm. Siz bütün uşaqlarınızı sinif otaqlarına gәtirә bilirsinizmi? Siz uşaqlarınızın hamısını xәstәliklәrdәn qoruya bilirsinizmi? Onlar pis davranışdan, istismardan vә zorakılıqdan qorunurmu? Tәәssüf ki, biz artıq cavabları bilirik. Biz bilirik ki, bizim görmәli işlәrimiz var. Baş Assambleyada plenar debatlar zamanı mütәәssir edәn sayda – 187 dövlәt nümayәndәsi söz demişdir. Liderlәr 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammitindәn sonra әldә olunan irәlilәyişә 4 Mətn BMT Xüsusi Sessiyasının İnternet Səhifəsindən götürülmüşdür: www.unicef.org/specialsession/index.html
131 nәzәr saldılar. Onların çoxu Baş Katibin onilliyin sonundakı Biz Uşaqlarıq hesabatının nәticәlәri ilә uyğun gәlirdi. Hesabat bildirirdi ki, çox işlәr görülüb, amma xeyli iş hәlә dә görülmәlidir. Natiqlәr Xüsusi Sessiyanı ümid işarәsi kimi gördüklәrini dedilәr. Onlar yekun sәnәdi - Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünyanı - vacib mәsәlәlәri hәll etmәk vә uşaqlar üçün münasib bir dünyanı qurmaq üçün birlikdә Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş hәrәkәt etmәk barәdә beynәlxalq ictimaiyyәtin verdiyi vәd kimi qәbul etdilәr. Onlar onu Xüsusi Sessiyadakı iştirakçılar tәrәfindәn müәyyәn edilmiş mәqsәdlәr kompleksinә dәstәk olduğunu düşündülәr. Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya5 Xüsusi Sessiya öz kulminasiya nöqtәsinә özünün yekun sәnәdini – Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünyanı- rәsmi şәkildә qәbul edilmәsi ilә çatdı. Bu dünya uşaqları üçün yeni bir gündәlikdir vә 180 ölkә tәrәfindәn qәbul edilmişdir. Ona növbәti onillik üçün 21 xüsusi mәqsәd vә hәdәf daxildir. İki ildәn artıq müddәt әrzindә konsensusun әldә edilmәsi gәlәcәk üçün güclü gündәliyin hazırlanması ilә nәticәlәndi. O, dörd әsas prioritetә diqqәt yetirir: sağlam hәyatın tәşviqi; hәr kәs üçün keyfiyyәtli tәhsilin tәmin edilmәsi; uşaqları pis davranışdan, istismardan vә zorakılıqdan qorumaq; vә HIV/AIDS-lә mübarizә. O, liderlәrin üzәrinә 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammitinin natamam gündәliyinin tamamlanması vә digәr mәqsәdlәrә, xüsusilә dә BMT-nin Minniliyin Bәyannamәsindә göstәrilәnlәrә nail olmaq öhdәliyini qoyur. O, hәr bir uşağın hüquqların tәşviqi vә qorunması üçün liderlәrin öhdәliyini yenidәn tәsdiq edir. O, Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyanın vә onun Fakültativ Protokolları tәrәfindәn müәyyәn edilәn hüquqi standartları qәbul edir. O, bütün cәmiyyәti qlobal sәnәdә qoşulmağa çağırır. Hәrәkat hәm dә Uşaqlara Hә De kampaniyasının әsasını formalaşdıran 10 ballıq birlәşmә çağırışı әsasında uşaqlar üçün münasib bir dünya quracaqdır. Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünyanın Fәaliyyәt Planı üç vacib nәticәni müәyyәn edir: • uşaqların hәyatı üçün әn yaxşı mümkün başlanğıc • keyfiyyәtli әsas tәhsil almaq imkanı, o cümlәdәn pulsuz vә icbari ibtidai tәhsil, vә • uşaq vә yeniyetmәlәrin öz fәrdi imkanlarını inkişaf etdirmәk üçün kifayәt qәdәr imkanlar. Ailәlәrә dәstәk vermәk, ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması vә yoxsulluqla mübarizә üçün güclü çağırışlar mövcuddur. Aktiv rol oynamaqdan ötrü çoxlu icraçılar vә tәrәfdaşlara, o cümlәdәn uşaqların özlәrinә; valideynlәrә, ailәlәrә vә digәr hamilәrә; yerli hökumәtlәrә; parlamentarilәrә; QHT-lәrә; özәl sektora; dini, mәnәvi, mәdәni vә yerli liderlәrә; KİV-ә; regional vә beynәlxalq tәşkilatlara; vә uşaqlarla işlәyәn insanlara ciddi çağırışlar edilir. 5 (Mətn BMT Xüsusi Sessiyasının İnternet Səhifəsindən götürülmüşdür: www.unicef.org/specialsession/index.html Tam Mətn: Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya (Eyni mətn rus dilində), Uşaq oxucu üçün versiyası)
132 Fәaliyyәt Planı hәm dә dünya sammitlәri vә konfransları, elәcә dә BMT-nin Minilliyin Sammiti tәrәfindәn uşaqlara aid mәqsәd vә hәdәflәri yenidәn tәsdiq edir. O, dörd prioritet fәaliyyәt sahәsindә uşaqlar üçün 21 mәqsәd müәyyәn edir. Bu mәqsәdlәr Minilliyin Sammitindә dünya liderlәri tәrәfindәn 2000-ci ildә qәbul edilmiş Minilliyin İnkişaf Mәqsәdlәrinә nail olmaq yolunda әhәmiyyәtli addım hesab olunur. Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş Biz әvvәlki görüşlәrimizdәn öyrәndik ki, mәqsәdlәrin müәyyәn edilmәsi vacib bir addımdır. Mәqsәdlәr olduqda bizim mübarizә aparmaq üçün nә isә varımızdır. Onlarsız bizim öz nailiyyәtlәrimizi vә uğursuzluqlarımızı ölçmәk üçün heç bir vasitәmiz yoxdur. Patrisiya Durrant, Xüsusi Sessiyanın Hazırlıq Komitәsinin Sәdri Bu mәqsәd vә hәdәflәrә nail olmaq üçün Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya hәm milli, hәm dә beynәlxalq sәviyyәlәrdә yeni vә әlavә resursların sәfәrbәr edilmәsinә vә ayrılmasına çağırır. O, 20/20 Tәşәbbüsü vә sәnayelәşmiş ölkәlәr tәrәfindәn inkişafa rәsmi yardım üçün ümummilli mәhsulun (ÜMM) 0,7 faizinin ayrılması, elәcә dә yerli tәrәfdaşlığın inkişafı kimi razılaşdırılmış qlobal mәqsәd vә fәaliyyәtlәrin hәyata keçirilmәsini dәstәklәyir. Sәnәd görülәcәk işlәr vә onların icrasını asanlaşdırmaq vә monitorinq, dövrü icmal vә hesabatlar barәdә bölmә ilә yekunlaşır. UNICEF-dәn әldә edilmiş irәlilәyişlә bağlı mәlumatların hazırlanması vә yayılması xahiş edilir. Vә Sonra… Konsensusla Baş Assambleyada qәbul edilәn Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya ilә BMT-nin Xüsusi Sessiyasında xeyli iş görülsә dә, bu yalnız 21-ci әsr üçün görülәcәk işin başlanğıcı idi. Uşaqlar üçün Milli Fәaliyyәt Planları hazırlanmalı vә icra edilmәlidir. Verilmiş vәdlәrin davamı olaraq onların hamısının yerinә yetirilmәsini tәmin etmәklә uşaqların hüquqlarına hörmәt vә onları qorumaq davam edәn bir prosesdir. Bu dәrslik uşaqlar vә onların hüquqları üçün işlәyәnlәrә yardım etmәk üçündür.
133 Bölmә 1. Uşaq vә uşaq hüquqları haqqında mәlumatlılığın yaradılması – Mündәricat. 1.1. Modul 1: Qısa icmal • İnsan Hüquqlarının әsas konsepsiyalarını başa düşmә • Modul 1-dәn istifadә • Böyüklәr vә uşaqlar: iki fәrqli perspektiv 1.1.1. Modul 1. Mәşğәlә 1 İnsan Hüquqları konsepsiyası • İştirakçıları insan hüquqlarının әsas konsepsiyası ilә tanış etmәk; • İnsan hüquqları vә insan lәyaqәti arasında münasibәti iştirakçilara tanıtmaq. A Hissәsi. İnsan olmaq nә demәkdir? (20 dәqiqә) B Hissәsi. Hüquq nә demәkdir? (40 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan Hüquqlarının әsası nәdir? (30 dәqiqә) 1.1.2. Modul 1. Mәşğәlә 2 İnsan Hüquqları Standartları ilә Tanışlıq • İştirakçılar rәmzi konstitusiya yaradırlar vә öz ideyala ilә Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsinin konkret maddәlәri arasında uyğunluğu axtarırlar. • İştirakçılar Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsinin (ÜİHB) әsas prinsiplәri ilә tanış olurlar. A Hissәsi. Yeni planet üçün insan hüquqları (1 saat) B Hissәsi. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi ilә hüquqların әlaqәlәndirilmәsi (30 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan hüquqları xәbәrlәrdә (1 saat fakultativ) 1.1.3. Modul 1. Mәşğәlә 3 İnsan Hüquqları Standartlarının tarixi vә tәkamülü • İştirakçıları ÜİHB-nın yaranmasında tarixin vә ayrı-ayrı şәxslәrin rolu ilә tanış etmәk; • İnsan hüquqlarının vә ÜİHB mәzmununun anlayışını çatdırmaq/möhkәmlәtmәk. • İnsan hüquqlarının mәnşәyinә vә tarixinә nәzәr salmaq; • İnsan hüquqlarının tәtbiqi ilә әlaqәdfr müasir problemlәrlә tәlәbәlәri tanış etmәk. A Hissәsi. İnsan Hüquqları Komitәsi ÜİHB-nı tәrtib edir (1 saat) B Hissәsi. İnsan Hüquqları standartlarının tәkamülü (15 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan Hüquqlarının mәnşәyi vә tarixi (30 dәqiqә) D Hissәsi. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB, Orta Asiya kontekstindә insan hüquqları (15 dәqiqә) 1.1.4. Modul 1. Mәşğәlә 4 Uşaq Hüquqları vә İnsan Hüquqları
134 • İştirakçılar böyüklәr ilә uşaqlar arasında oxşar vә fәrqli cәhәtlәri vә uşaqların xüsusi ehtiyaclarının olmasını başa düşmәlidirlәr; • İştirakçılar ÜİHB-nın uşaqlara aid olan hissәlәrini vә uşaqlara dәstәyin güclәndirilmәsinin mümkün olduğu sahәlәri müәyyәn etmәyi bacarmalıdırlar. 1.1.4. A Hissәsi. Uşağa nә gәrәkdir? (1 saat) 1.1.4. B Hissәsi. Böyüklәr ilә uşaqların ehtiyaclarını müqayisә etmәk. (30 dәqiqә) 1.1.4. C Hissәsi. Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyaya giriş (UHK) (60 dәqiqә) 1.2. Modul 2-nin Qısa icmalı Bu modul BMT UHK haqqında ümumi tәsәvvür yaratmaq mәqsәdi güdür Mәqsәdlәr: 1. Uşaqların qarşılaşdığı bir çox reallıqlara dair hәssas olmaq vә uşaqların sağ qalmasıns, inkişaf etmәsini vә müdafiәsini tәmin etmәk üçün uşaq hüquqlarını bir tәdbir kimi qiymәtlәndirmәk; 2. Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyada qeyd edilәn hüquqları başa düşmәk; 3. Uşaqların sağ qalmaq, inkişaf, müdafiә vә iştirak hüquqlarına cәmiyyәtdә necә riayәt edildiyini öyrәnmәk. 1.2.1. Modul 2. Mәşğәlә 1. Uşaqların vә uşaq hüquqlarının dәyәrlәndirilmәsi • Uşaqlar barәsindә fәrdi vә ictimai baxışları, rәylәri vә mövqelәri araşdırmaq; • Uşaqların qarşılaşdığı bir çox reallıqlar barәdә düşünmәk; • Uşaq hüquqları konsepsiyasının inkişafını anlamaq (fakultativ). A hissәsi. Uşaq barәsindә fәrdi baxışlar (30 dәqiqә) B hissәsi. Uşaq barәsindә cәmiyyәtin baxışları (1 saat – Fakultativ) 1.2.2. Modul 2. Mәşğәlә 2. Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiya ilә tanışlıq • Uşaq hüquqları haqqında BMT Konvensiyasında yer alan hüquqları başa düşmәk; • Uşağın inkişafına bu hüquqların necә kömәk etdiyini dәrk etmәk. A hissәsi. Şәkillә mәtnin tutuşdurulması (fakultativ) B hissәsi. Uşaq hüquqlarının cestlәrlә ifadәsi (fakultativ) C hissәsi. Uşaq hüquqlarının qruplaşdırılması (45 dәqiqә, Seçim 1). D hissәsi. Uşaq hüquqlarının kartlar vasitәsilә qruplaşdırılması (45 dәqiqә, Seçim 2). UHK haqqında ümumi tәsәvvür yaratmaq üçün C vә ya D hissәlәrindәn istifadә etmәk olar. Hәr ikisinin yanaşması eynidir (4 sahә üzrә qruplaşdırılır). Vaxt olsa, A vә B hissәlәrindәn giriş kimi istifadә edilmәlidir, A, B vә C vә ya D hissәlәrindәn istifadә iştirakçıların daha da tәfәrrüatlı anlayışa yiyәlәnmәsinә kömәk edәcәk. 1.2.3. Modul 2. Mәşğәlә 3. UHK-nın Uşaq Hüquqları Qrupları vasitәsi ilә araşdırılması Qısa icmal
135 • BMT UHK-nı dörd qrup (sağ qalmaq, müdafiә, inkişaf vә iştirak hüquqları) şәklindә prezentasiya edilmәsinin mәntiqi ilә tanış olma. Uşaqların sağ qalmaq hüquqları (90 dәqiqә) • Uşaqların sağ qalmaq hüquqlarına cәmiyyәt tәrәfindәn necә riayәt edildiyini araşdırmaq. o Uşaqların sağ qalmasına tәhlükә törәdәn müxtәlif vәziyyәtlәri müәyyәn etmәk. o Uşaqların sağ qalmağını tәhlükә altına alan amillәri tanımaq. Uşaqların inkişaf hüquqları (60 dәqiqә) • Uşaqların inkişaf hüquqları konsepsiyasını başa düşmәk. o Uşağın inkişafı vә uşağın inkişaf hüquqları anlayışlarını müәyyәn etmәk. o Uşaqların inkişaf hüqularının hәyata keçirilmәsini çәtinlәşdirәn vә (vә ya) asanlaşdıran amillәri müzakirә etmәk. o Bu günkü dünyada uşaqların şәraitlәrini tәsvir etmәk. Uşaqların iştirak hüquqları (Vaxt: 50 dәqiqә) Uşaqların vә gәnclәrin iştirakının konsepsiyasını müәyyәn edin vә başa düşün. Uşaqların iştirak hüquqlarının proqramda vә tәşkilatı kontekstә tәtbiqinin anlayaşını yaradın 1.2.4. Modul 2. Mәşğәlә 4. Uşaq hüquqlarının tarixi köklәri (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materialdardan istifadә etmәk olar) 1.2.5. Modul 2. Mәşğәlә 5. BMT UHK-nın rәhbәr prinsiplәri (UHK Prezentasiyaları vә hәmçinin prinsiplәrә dair ümumi tәsәvvür üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk) 1.2.6. Modul 2. Mәşğәlә 6. BMT UHK ilә bağlı monitorinq vә mәruzә (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk olar) 1.2.7. Modul 2. Mәşğәlә 7. BMT UHK-nın monitorinq vә mәruzә ilә bağlı UHK-ı mövzuları (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk olar) 1.2.8. Modul 2. Mәşğәlә 8. Konvensiyanın ratifikasiyası – bu nә demәkdir? (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk olar) 1.3. Uşaq hüquqları ilә әlaqәdәr Gender vә Qadınlara qarşı hәr növ ayrı seçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiya (CEDAW) (fakultativ prezentasiya 20 dәq) Qısa icmal vә giriş 1.3.1. Cins vә gender arasında fәrq (1 saat 15 dәqiqә) Cins vә gender arasında fәrqi vә bunun qadının sosial şәraitinә necә tәsir etdiyini başa düşmәk
136 1.3.2. Gender rolları vә münasibәtlәri (1 saat) Qadın vә kişinin gündәlik fәaliyyәtinin fәrqli olmasını tanımaq. Bu fәaliyyәtin qadın vә kişiyә necә tәsir etdiyini qiymәtlәndirmәk. 1.3.3. Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiyası (CEDAW) ilә tanışlıq CEDAW-ın yaranmasına tәkan verәn qadın vә qızların vәziyәtini daha da yaxşı başa düşmәk. CEDAW-ın әsas mәzmununu vә mәqsәdini müәyyәn etmәk. A hissәsi. Qadın vә qızların vәziyyәti vә insan hüquqları (30 dәqiqә) B hissәsi. Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiya ilә tanışlıq (20-45 dәqiqә) C hissәsi. Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiyada qeyd edilәn hüquqların qәbul edilmәsi (30 dәqiqә, fakultativ). D hissәsi. Qadın Hüquqları vә Uşaq Hüquqları arasında münasibәt (30 dәqiqә). E hissәsi. Uşaq Hüquqlarını müdafiә etmәk üçün Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiyasından istifadә (30 dәqiqә). 1.3.4. Qadın Hüquqlarını vә Uşaq Hüquqlarını әlaqәlәndirmә İştirakçılara Qadın vә qızların Hüquqları vә Uşaq Hüquqlarının qarşılıqlı әlaqәli olmasını müsbәt qiymәtlәndirmәyә kömәk etmәk. A hissәsi. Qadın Hüquqlarını vә Uşaq Hüquqlarını әlaqәlәndirmә (45 dәqiqә) B hissәsi. Tәhsil almayan qızlar (fakultativ) (30 dәqiqә - fakultativ) 1.4. Digәr insan hüquqları müdafiә vasitәlәri ilә әlaqәlәr (2 saat - fakultativ) İştirakçıları digәr әsas insan hüquqları sәnәdlәri ilә tanış etmәk. Әsas sәnәdlәr arasında qarşılıqlı әlaqәni başa düşmәni möhkәmlәtmәk. 1.5. İnsan Hüquqları Mexanizmlәri (40 dәqiqә - fakultativ) • İnsan Hüquqları Mexanizmlәrini tәqdim etmәk 1.6. UHK-a dair monitorinq vә mәruzә (40 dәqiqә) • UHK-a dair monitorinq vә mәruzә prosesini tәqdim etmәk 1.7. İnsan Hüquqları vә Uşaq Hüquqları (25 dәqiqә) • Әsas İnsan Hüquqları vә Uşaq Hüquqları prinsiplәrini müzakirә etmәk • Hüquqları geniş proqramlar mәzmununa daxil etmә – Uşaqlar üçün proqramlaşdırmaya insan hüquqlarına әsaslanan yanaşma
137 1.1.1. İnsan Hüquqlarının әsas konsepsiyası (1,5 saat A-C hissәlәri üçün) Mәşğәlәnin ümumi mәqsәdlәri: • İştirakçıları insan hüquqlarının әsas konsepsiyası ilә tanış etmәk; • İnsan hüquqları vә insan lәyaqәti arasında münasibәti iştirakçilara tanıtmaq. Materiallar: yazı lövhәsi vә tәbaşir vә ya divar bloknotu kağızı, markerlәr vә yapışqanlı lent; Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsinin (ÜİHB) surәtlәri (qısaldılmış, sadәlәşdirilmiş vә ya tam mәtni); İnsan Hüquqları Lüğәtinin surәtlәri; mündәricat mәtninin surәtlәri (fakultativ). A Hissәsi. İnsan olmaq nә demәkdir6 ? (20 dәqiqә) B Hissәsi. Hüquq nә demәkdir? (40 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan Hüquqlarının әsası nәdir?7 (30 dәqiqә) 6 Nancy Flowers, Human Rights Here and Now, (Minneapolis: human rights resource, 1999), pp.38-39. 7 Aşağıdakı mənbədən götürülərək bu materiala uyğunlaşdırılmışdır: “Children’s Rights Training Package (draft)” Draft, UNICEF Hanoi, 1999, səh.7-13.
138 1.1.1. İnsan olmaq nә demәkdir8 ? (20 dәqiqә A hissәsi üçün) 1. «İNSAN» sözünü divar bloknotu vә ya yazı lövhәsinin yuxarı hissәsindә yazın. «İnsan» sözünün altında insanın dairәsini cızın. İştirakçılardan xahiş edin insanı xarakterizә edәn xüsusiyyәtlәri «breynştorm» elәsinlәr vә sözlәri vә ya işarәlәri dairәnin içindә yazın. Mәsәlәn, «ağıl», «şәfqәt göstәrmә». 2. Sonra, insan olaraq bu xüsusiyyәtlәri müdafiә etmәk, artırmaq vә tam inkişaf etdirmәk üçün nәyin lazım olduğunu iştirakçılardan soruşun. Onların cavablarını dairәdәn kәnarda yazın vә iştirakçılardan onları izah etmәlәrini xahiş edin. Mәsәlәn, verilәn cavablar «tәhsil», «dostluq», «sevәn ailә» ola bilәr. (Qeyd: bu siyahını sonrakı tәdbirdә istifadә etmәk üçün saxlamağı unutmayın). 3. Müzakirә edin: - Tam insan olmaq nә demәkdir? Sadәcә «sağ qalmaqdan» vә ya «yaşamaqdan» bu necә fәrqlәnir? - Bu siyahı әsasında, lәyaqәtli yaşamaq üçün insanlara nә lazımdır? - Bütün insanlar әhәmiyyәtcә bәrabәrdirlәrmi? İnsanlar arasında fәrqin dәyәri nәdәn ibarәtdir? - Bizim «әhәmiyyәtli» insan xüsusiyyәtlәrimizdәn hәr hansısa bizdәn alına bilәrmi? Mәsәlәn, yalnız insanlar mürәkkәb dillә ünsiyyәt qura bilәrlәr; siz danışmaq bacarığınızı itirsәniz insan olaraq qalarsınızmı? - Belә insan ehtiyaclarından biri sizdәn alınsa nә baş verәr? 4. Dairәnin içindәkilәrin insan lәyaqәtinә aid olmasını izah edin. Dairәdәn kәnar yazılanlar insan lәyaqәti üçün nәlәrin lazım olduğunu tәsvir edir. İnsan Hüquqları bu ehtiyacların üzәrindә qurulur. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsindәn bu cümlәlәri oxuyun: …bәşәr ailәsinin bütün üzvlәrinә xas olan lәyaqәt hissinin vә onların bәrabәr vә ayrılmaz hüquqlarının tanınması azadlıq, әdalәt vә ümumi sülhün әsasıdır… Preambula, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi. Bütün insanlar lәyaqәt vә hüquqlarına görә azad vә bәrabәr doğulurlar. Onların şüurları vә vicdanları var vә bir-birlәrinә münasibәtdә qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. Maddә 1, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi. Hәr kәsin layәqәtinә hörmәtlә yanaşılması üçün ÜİHB-nın insanların bir-biri ilә necә davranmalı olmalarının standartların müәyyәn etdiyini izah edin. 8 Nancy Flowers, Human Rights Here and Now, (Minneapolis: human rights resource, 1999), pp.38-39.
139 1.1.1. Hüquq nә demәkdir? (40 dәqiqә B hissәsi üçün) 1. «Hüquqlar» sözünü divar bloknotu vә ya yazı lövhәsinin yuxarı hissәsindә yazın. «Hüquqlar» sözünün müxtәlif mәnalarını «breynştorm» elәtdirin. Tez-tez işlәnilәn «bu bizim hüququmuzdur» vә ya «bunu demәyә sәnin hüququn yoxdur» cümlәlәrini nәzәrdә saxlayın. Müxtәlif mәnaları lövhәdә yazın. İnsan hüququna gәldikdә, «hüquq» sözünün mәnası nәdir? A seçimi vә ya B seçimi edәrәk davam edin. Onlar tәxminәn eyni fikirlәri әhatә edir, lakin cuzi fәrq mövcuddur. Seçim 1 Seçim 2 2. Kiçik qruplarda vә ya hamı birlikdә insan hüquqları anlayışını «breynştorm» edin vә nәticәlәri lövhәdә yazın. Çalışın hәr kәsin razılaşdığı anlayışı tapın vә bunu kağızda yazın. 3. İnsan hüquqlarının aşağıdakı anlayışını lövhәdә yazmaqla vә ya divar bloknotu istifadә etmәklә göstәrin: Hәr bir şәxsin cinsindәn, irqindәn, dәrisinin rәngindәn, dilindәn, milli mәnşәyindәn, yaşından, sosial mәnşәyindәn, dinindәn vә ya siyasi mövqeyindәn asılı olmayaraq insan hüquqları var. Onlar universal, ayrılmaz, bölünmәz vә qarşılıqlı әlaqәlidirlәr - Universal nә demәkdir? Ayrılmaz? Bölünmәz? Qarşılıqlı әlaqәli? İştirakçılardan xahiş edin Prinsiplәr Kartına (tezis) istinad etsinlәr vә ya onların mәnasını qrupa izah edin. 4. A Hissәsindә söhbәti gedәn xüsusiyyәtlәr siyahısına qayıdın. 5. «YAŞAMA/MÖVCUD OLMA», «İNSAN 2. İnsan hüquqlarını müәyyәn edin: (20 dәqiqә) • İştirakçılardan xahiş edin 5 qrupa bölünsünlәr; • Hәr bir qrup aşağıdakı terminlәri müәyyәn edir: insan hüquqları, azadlıq, lәyaqәt, cavabdehlik, bәrabәrlik; • Hәr bir anlayışı ayrıca vәrәqdә yazın (vәrәqdә yazma qaydalarına uyğun olaraq) 3. Anlayışları müzakirә edin (15 dәqiqә): • Bütün vәrәqlәri toplayın vә bir terminin bütün anlayışlarını bir qrupa paylayın; • Hәr qrup bir termini müzakirә edir vә öz termininә dair bir anlayış tәrtib etmәyә çalışır; • Divar bloknotunun yuxarı hissәsindә son anlayışı vә onun altından әvvәlki anlayışları yazmaqla, qruplar öz vәrәqlәrini divara asırlar. 4. Birgә müzakirәlәr (20 dәqiqә): • Bütün iştirakçılar anlayışın yazıldığı divar bloknotunun әtrafına toplanır. Aşağıdakı istiqamәtlәndirici suallardan istifadә edin: - anlayışlarla razısınız? - anlayışlara digәr şәrhlәr vә
140 LӘYAQӘTİ» vә «RAHATLIQ VӘ DӘBDӘBӘ» sözlәrini digәr lövhәdә vә ya vәrәqdә yazın. Bu terminlәrin mәnasını müzakirә edin. A Hissәsindә hazırlanmış qeydlәrә nәzәr salın. Bu başlıqlar altında insan xüsusiyyәtlәrini tam inkişaf etdirmәk üçün zәruri hesab edilәn hәr bir bәndi yerlәşdirin. Mәsәlәn, yaşam üçün tәhsil zәruridirmi? İnsan lәyәqәti üçün necә? Tәhsil rahatlıq yoxsa dәbdәbәdir? 6. Müzakirә edin: - insan hüquqları yalnız insanın yaşamağı üçün ehtiyacları әhatә etmәlidir? Niyә bәli vә niyә xeyr? - İnsan hüquqları «rahatlıq vә dәbdәbә» adı altında sadaladığınız elementlәri dә müdafiә etmәlidirmi? Niyә bәli vә niyә xeyr? - Dünyada bәzi insanların ancaq yaşamaq üçün zәruri olan әşyaları var, digәrlәri isә rahatlıq vә dәbdәbә içindә yaşayırlar. Bu insan hüquqlarının pozulması sayılırmı? İnsan lәyaqәtinә sahib olmanı bәrabәrlәşdirmәk üçün nә isә edilә bilәrmi? Nә isә etmәk lazımdırmı? Lazımdırsa, necә? Vә kim tәrәfindәn? 7. Hüquqların daha da yaxşı başa düşülmәsi üçün prezentasiya vә ya Ehtiyaclar-Hüquqlar-Öhdәlik vәrәqindәn istifadә edin. ya sualar var? - terminlәrin anlayışını müәyyәn edәrkәn hәr hansı çәtinlik çәkdinizmi? • Bu proses hәr bir anlayış üçün tәkrar edilir. Hüquqları tәsvir edәn terminlәr anlayışların mümkün olan dәstidir. 5. Hüquqların daha da yaxşı başa düşülmәsi üçün prezentasiya vә ya Ehtiyaclar-Hüquqlar-Öhdәlik vәrәqindәn istifadә edin. 6. Xülasә prezentasiya (5 dәqiqә): Xülasә iradları Nәticә Qeydlәri B-yә әsaslanmalıdırlar. Prinsiplәr vәrәqi9 Universal. İnsan Hüquqları universaldır. İrqindәn, cinsindәn, dinindәn, siyasi vә ya digәr düşüncәsindәn, milli vә sosial mәnşәyindәn asılı olmayaraq onlar bütün insanlar üçün eynidir. Biz hamımız azad doğulmuşuq, lәyaqәt vә hüquqlarımızda bәrabәrik. İnsan hüquqlarını satın almaq, qazanmaq vә ya onlara varis olmaq ehtiyac deyil. Sadәcә biz insan olduğumuzdan bu hüquqlar bizdә var. İnsan hüquqları hәr bir şәxsә «mәxsusdur». Ayrılmaz.. İnsan hüquqları ayrılmazdır. Heç bir kәsin hәr hansı bir sәbәbdәn digәr şәxsi insan hüquqlarından mәhrum etmәk hüququ yoxdur. Hәtta insanların öz ölkә qanunları insan 9 Bax: Amnesty International, First Steps: A manual for starting human rights education, 1997 (p.2); Nancy Flowers, Human Rights Educators’ Network, Amnesty International USA.
141 hüquqlarını tanımasa belә, onların insan hüquqları var, vә ya hüquqlar pozulduqda, mәsәlәn, kölәlik istifadә edilirsә, qulların yenә dә hüquqları var, baxmayaraq ki, bu hüquqlar pozulur. Bölünmәz. İnsan hüquqları bölünmәzdır. Lәyaqәtli yaşamaq üçün bütün insanlar eyni zamanda azadlıqda, tәhlükәsizlikdә vә müәyyәn yaşayış standartlarında bәrabәr olmalıdırdlar. Qarşılıqlı әlaqәli. İstәnilәn fәrdi insan hüquqa sahib olma, digәr insan hüquqlarının tanınmasından vә onlara hörmәt edilmәsindәn asılıdır. Hәr hansı insan hüququnun inkar edilmәsi digәr insan hüquqlarına sahib olmağa tәsir edәcәk. Hüquqların terminlәrlә ifadәsi Bәrabәrlik Әdalәtlә әlaqәdardır. Hәr kәs ilә vicdanla davranmaq lazımdır – heç bir kәsә üstünlük verilmәli deyil Mәsuliyyәt Öhdәliklәr vә onlar tәrәfindәn tәlәb edilәn tәdbir görmә Azadlıq İnsanlara, onların mülkiyyәtinә vә bizim әtraf mühitә qayğı ilә yanaşmaq vә onlara hörmәt etmәk kimi mәnәvi öhdәliyini әhatә edir Lәyaqәt Hәr kәs insan olduğu üçün, lәyaqәt dünyada hamıya mәxsusdur. O, hamıya, istәnilәn yerdә vә zamanda mәxsusdur. İnsan hüquqları Digәr terminlәrin birlikdә necә istifadә edilmәsi vә sәrbәstliklә әlaqәdәrdır; görülәcәk tәdbiri seçmәk imkanında olma. Xüsusi qeyd: … müxtәlif dillәrdә terminlәrin fәrqli mәnaları vә konnotasiyaları var. Müxtәlif millәtlәri vә ya dil qruplarını bir araya gәtirdikdә bu tәdbir terminlәrin müxtәlif dillәrdә olan mәnasına dair debatlara gәtirib çıxara bilәr. Ehtiyaclar-Hüquqlar-Öhdәliklәr Uşaqların EHTİYACLARI var Bu ehtiyaclar sosial ÖHDӘLİK nәzәrdә tutur vә STANDARTLARI tәklif edir. «Hüquqlara әsaslanan yanaşma» bu cavabdehliyin vә öhdәliklәrin tanınmasını vә müdafiә edilmәsini tәmin etmәk mәqsәdi güdür; bununla da uşaqların ehtiyaclarının ödәnilmәsini tәmin edir. Belәliklә, dövlәt hüquqlara dair beynәlxalq konvensiyanı ratifikasiya edәndә, o, bütün әhali qarşısında beynәlxalq hüquqi cavabdehliyi qәbul edir. HÜQUQLAR icazә verilmiş hәrәkәt vә ya qadağan olunmuş hәrәkәt standartını hüquqi mәcburi edir. Hüquqlar әdalәtli vә ya bәrabәr
142 rәftara hәsr olunub. Onlar qanuni hakimiyyәt tәrәfindәn yaradılmış standartlar vә mәcәllәlәrә uyğun olan qәrarların әdalәtliliyinә hәsr olunub. Qanuni hüquqların mövcudluğu dövlәt daxil olmaqla digәrlәri üzәrinә QANUNİ CAVABDEHLİK vә ÖHDӘLİK qoyur ki, onlara hörmәt edilmәsinin, müdafiә olunmasının vә icra edilmәsinin qeydinә qalsın. WHO-SEA Regionuna arxalanır: http://w3.whosea.org/crc/ Nәticә Qeydlәri B • İnsan hüquqları insan әmin-әmanlığı üçün mühümdür: • Qorxudan azad olma vә ehtiyacdan azad olma fәrdlәr, icmalar vә millәtlәr üçün mövcud olmanın minimal әsas şәrtidir. • İnsan hüquqlarına yiyәlәnmә mövcud olmaq ilә, sadәcә hәyat sürmәk arasında fәrq qoyur. • Hüquqlar sәlahiyyәt, öhdәlik vә mәsuliyyәtlә әlaqәlidir. • Hüquqların hәyata keçirilmәsi siyasi iradәdәn asılıdır. • İnsan Hüquqları fәrdlәri dövlәt özbaşınalığından, cinayәt prosesi isә fәrdlәri birbirindәn qoruyur. • O, hәm insan lәyaqәtini, hәm dә insan şәxsiyyәtini (fәrdi vә kollektiv) qoruyur vә bununla mәqsәdi vә әhәmiyyәti mövcudluğa gәtirir. • O, fәrdin fiziki bütövlüyünü vә bütün xalqların tәhlükәsizliyini qoruyur. • Hüquqa belә tәrif verilә bilәr ki, şәxs qanunla müәyyәn olunmuş nәyә isә sahibdir, nәyi isә edә bilәr vә ya digәrlәrindәn әldә edә bilәr. • İnsan hüquqları universal qanuni tәminatlardır, fәrdlәri vә qrupları onların azadlıqlarına vә insan lәyaqәtinә tәsir edәn hәrәkәtlәrdәn vә sәhvlәrdәn (çatışmamazlıqdan) müdafiә edir.
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf
LNCO_Book[1] International journalism.pdf

Recommended

uşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdf
uşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdfuşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdf
uşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdfNigarMaharramova1
 
Uşaq hüquqları(about childrens rights)
Uşaq hüquqları(about childrens rights)Uşaq hüquqları(about childrens rights)
Uşaq hüquqları(about childrens rights)Nazrin
 
nzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdf
nzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdfnzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdf
nzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdfaysumamedova04
 
Minilliyin Inkishaf Meqsedleri
Minilliyin Inkishaf MeqsedleriMinilliyin Inkishaf Meqsedleri
Minilliyin Inkishaf MeqsedleriVafa R. Safarli
 
Sos
SosSos
SosRashad Aliyev
 
28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi Günü
28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi Günü28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi Günü
28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi GünüElmar Baloghlanov
 
Bf
BfBf
BfRashad Aliyev
 
Dayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptx
Dayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptxDayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptx
Dayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptxKhataiAsgarov
 

Recommended

uşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdf
uşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdfuşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdf
uşaq hüquqları və jurnalistika azerbaycan.pdfNigarMaharramova1
 
Uşaq hüquqları(about childrens rights)
Uşaq hüquqları(about childrens rights)Uşaq hüquqları(about childrens rights)
Uşaq hüquqları(about childrens rights)Nazrin
 
nzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdf
nzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdfnzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdf
nzrinuaqhquqlar-220522123942-38e5e404.pdfaysumamedova04
 
Minilliyin Inkishaf Meqsedleri
Minilliyin Inkishaf MeqsedleriMinilliyin Inkishaf Meqsedleri
Minilliyin Inkishaf MeqsedleriVafa R. Safarli
 
Sos
SosSos
SosRashad Aliyev
 
28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi Günü
28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi Günü28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi Günü
28 aprel 2018-ci il Ümumdünya Əməyin Mühafizəsi GünüElmar Baloghlanov
 
Bf
BfBf
BfRashad Aliyev
 
Dayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptx
Dayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptxDayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptx
Dayanıqlı inkişaf məqsədləri - Sustainable development goals.pptxKhataiAsgarov
 
2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by HubspotMarius Sescu
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTExpeed Software
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsPixeldarts
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthThinkNow
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfmarketingartwork
 
Skeleton Culture Code
Skeleton Culture CodeSkeleton Culture Code
Skeleton Culture CodeSkeleton Technologies
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024Neil Kimberley
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)contently
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024Albert Qian
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsKurio // The Social Media Age(ncy)
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Search Engine Journal
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summarySpeakerHub
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Tessa Mero
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentLily Ray
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations Rajiv Jayarajah, MAppComm, ACC
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data ScienceChristy Abraham Joy
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity - Best PracticesTime Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity - Best PracticesVit Horky
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementMindGenius
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...RachelPearson36
 

More Related Content

Featured

2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by HubspotMarius Sescu
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTExpeed Software
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsPixeldarts
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthThinkNow
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfmarketingartwork
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024Neil Kimberley
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)contently
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024Albert Qian
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsKurio // The Social Media Age(ncy)
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Search Engine Journal
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summarySpeakerHub
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Tessa Mero
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentLily Ray
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity - Best PracticesTime Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity - Best PracticesVit Horky
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementMindGenius
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...RachelPearson36
 

Featured (20)

2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPT
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
 
Skeleton Culture Code
Skeleton Culture CodeSkeleton Culture Code
Skeleton Culture Code
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity - Best PracticesTime Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
 

LNCO_Book[1] International journalism.pdf

  • 1. 1 «HEÇ BİR UŞAĞI NӘZӘRDӘN QAÇIRMAYAQ» LAYİHӘSİ Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansı, UNİCEF vә Avropa Komissiyası arasındauşaq hüquqlarının tәdrisi vә müdafiәsi sahәsindә әmәkdaşlıq proqramı «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» layihәsi 2003-cü ilin İyun ayında Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbayan QHT Alyansının da üzv olduğu Uşaqlar üçün UNİCEF/QHT Reional Şәbәkәsi tәrәfindәn MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa vә Baltikyanı ölkәlәrdә başlamışdır. Avropa Birliyi Komissiyasının maliyyә dәstәyi ilә Uşaqlar üçün Regional Şәbәkәnin 10 ölkәdәki üzvlәri vә UNİCEF tәrәfindәn hәyata keçirilәn bu layihәnin әsas mәqsәdi MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa vә Baltikyanı Ölkәlәrdә uşaq hüquqlarının icrasına dәstәk vermәkdir. 1989-cu ildә qәbul edilmiş BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyası qeyd edilmiş regionun bütün ölkәlәri tәrәfindәn ratifikasiya edilmişdir. Lakin yoxsulluq, zorakılıq, diskriminasiya vә diqqәtsizlik Konvensiyanın tam hәcmdә icrasına maneәlәr törәdir. «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» layihәsinin 2003-2004-cü illәr әrzindә hәyata keçirilmiş İ fazası әrzindә әsasәn regional vә subregional sәviyyәlәrdә işlәr aparılmış, tәlimçilәr üçün tәlim kursları keçirilmiş, vәziyyәtin tәhlili aparılmış, regionda uşaq hüquqlarının tәdrisi ilә mәşğul olan QHT-lәr vә tәlimçilәrin siyahısı hazırlanmış vә Uşaq hüquqlarının tәdrisi vә vәkilliyi sahәsindә xüsusi tәdrim vәsaiti yazılmışdır. Hazırlanmış materiallar әsasında Gürcüstan, Makedoniya, Ukrayna, Özbәkistan vә Albaniyada sub-regional tәlim kursları keçirilmişdir. Regional vә sub-regional tәdbirlәrdә iştirakla yanaşı Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansı 2004-cü ilin İyun ayında Azәrbaycan respublikası Tәhsil Nazirliyi, Gәnclәr, İdman vә Turizm Nazirliyi, Sәhiyyә Nazirliyi, Mәdәniyyәt Nazirliyi, Әdliyyә Nazirliyi, İnsan Hüquqları üzrә Müvәkkilin vә uşaq hüquqları sahәsindә çalışan QHT-lәrin iştirakı ilә Uşaq Problemlәri üzrә 1-ci Milli Konfrans tәşkil etmişdir. Eyni zamanda QHT Alyansı tәrәfindәn Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq Milli Kampaniyası çәrçivәsindә uşaqlar tәrәfindәn onların әn aktual problemlәrini әks etdirәn 1-dәqiqәlik filmlәr hazırlanmış vә Azәrbaycan Televiziyası, Space Televiziyası vasitәsilә yayımlanmışdır. 2004-cü ildәn başlayaraq Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansının tәşәbbüsü ilә BMT-nin Uşaq Hüquqları Komitәsinә Alternativ QHT Hesabatının hazırlanması mәqsәdilә QHT Koalisiyası yaradılmışdır ki, bu Koalisiyada Azәrbaycanda fәaliyyәt göstәrәn 60 QHT-i birlәşdirmişdir. Bundan әlavә olaraq, QHT Alyansı Azәrbaycanda Yuvenal Әdliyyә (azyaşlıların qanunla mühakimәsi) sahәsindә vәziyyәtin tәhlilini hәyata keçirmiş vә tövsiyyәlәr hazırlamışdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, QHT Alyansını bu son iki il әrzindәki fәaliyyәti Azәrbaycanda uşaqlara dair milli siyasәtin formalaşdırılması vә tәkmillәşdirilmәsi prosesindә yaxından iştirak vә yardımçı olmağa istiqamәtlәndirilmişdi. «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» Layihәsinin 2-ci Fazası 2005-2006-ci illәri әhatә edәcәk vә öz әsasında milli sәviyyәdә Uşaq hüquqları vә uşaq hüquqlarının vәkilliyi sahәsindә Azәrbaycanın müxtәlif dövlәt qurumlarının uşaq problemlәri ilә mәşğul olan mәsul nümayәndәlәri, uşaq hüquqları ilә mәşğul olan yerli vә beynәlxalq QHT-lәrin әmәkdaşları vә uşaqlar üçün Tәlimçilәr üçün Tәlimin tәşkili, tәlimdәn keçmiş nümayәndәlәr tәrәfindәn çalışdıqları tәşkilatın digәr üzvlәri üçün seminarların keçirilmәsi, seçilmiş rayonlarda yerli dövlәt qurumları, QHT vә uşaqların iştirakı ilә seminar-tәlimlәrin aparılmasından ibarәt olacaqdır. Tәlim
  • 2. 2 proqramı ilә paralel olaraq QHT Alyansı milli sәviyyәdә uşaqlara dair milli siyasәtin hәyata keçirilmәsindә iştirak edәn müxtәlif dövlәt, beynәlxalq vә yerli QHT-lәrin, UNİCEF, Avropa Birliyi, Dünya Bankı vә s. tәşkilatların birgә әmәkdaşlığının inkişaf etdirilmәsinә çalışacaq vә tәcili hәllini gözlәyәn uşaq problemlәrinә hәmin qurumların diqqәtini cәlb etmәyә vә onların hәlli istiqamәtindә birgә çalışmağa sәslәyәcәkdir. Bu mәqsәdlә layihә çәrçivәsindә aidiyyatlı Nazirliklәr, Milli Mәclis, UNİCEF, Avropa Birliyi, ATӘT, İnsan Hüquqları üzrә Müvәkkil (Ombudsman), Save the Children, World Vision, Internews vә Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansından ibarәt Ölkә üzrә Mәslәhәtçi Qrup tәşkil edilmişdir ki, onun da әsas mәqsәdi uşaq problemlәri sahәsindә çalışan dövlәt, beynәlxalq vә yerli QHT-lәr, BMT-nin agentliklәri, Avropa Birliyi, ATӘT vә s. tәşkilatları birlәşdirәrәk uşaq problemlәrinin müzakirәsi, fәaliyyәtin әlaqәlәndirilmәsi vә uşaq problemlәri haqqında cәmiyyәtә lazımi mәlumatın çatdırılmasını tәmin etmәkdir. Hәmçinin layihә çәrçivәsindә 17-22 avqust tarixindә Qubada uşaqlarla vә uşaqlar üçün işlәyәn nazirlik vә dövlәt qurumlarının, elәcә dә yerli QHT-lәr vә uşaq qruplarının nümayәndәlәri üçün tәlim keçirilmişdir. Hәmçinin Bakı vә Azәrbaycanın digәr 6 rayonunda daha geniş tәrkibdә, yerli icra hakimiyyәti orqanları, KİV vә beynәlxalq tәşkilatların nümayәndәlәrinin dә qatılacağı, seminarlar keçirilәcәkdir.
  • 3. 3 «UŞAQLAR ÜÇÜN YARARLI DÜNYA» BӘYANNAMӘ VӘ FӘALİYYӘT PLANI “Biz bunu tәkcә indiki nәslin yox, hәmçinin bütün gәlәcәk nәsillәrin maraqları uğrunda edirik. Hәr bir uşaq üçün parlaq gәlәcәk tәmin etmәkdәn daha ali vәzifә yoxdur..” BMT-nin Baş Asambleyasının Uşaqlara Dair Xüsusi Sessiyası 10 May 2002-ci il «Uşaqlar üçün Yararlı Dünya» Bәyannamәsi vә Fәaliyyәt Planı 10 May 2002-ci ildә Nyu- York şәhәrindә BMT-nin Baş Assambleyasının Uşaqlara dair Xüsusi 27-ci Sessiyasında qәbul edilmişdir. Dünyaya qәdәm qoyan hәr bir uşaqla birlikdә bәşәr övladının ümid vә arzuları da yenidәn doğulur. Uşaqlar bizim müştәrәk gәlәcәyimizin daşıyıcılarıdır. Elә bir gәlәcәk ki, indiki kimi bizdәn asılı olmamışdı. Hәr bir uşağın hәyata mümkün qәdәr yaxşı başlaması, onun boy atması, tәhsili vә tam inkişaf etmәsi üçün sevgi dolu ailә mühiti, qayğısı vә tәrbiyyәsi üçün bәşәriyyәt biliyә, imkanlara vә hüquqi qüvvәyә malikdir. Dünya ictimaiyyәtinin bir sıra millәtlәri Uşaq HüquqlarıKonveniyasına qoşularkәn on il әvvәl Dünya Uşaq Sammiti mәqsәdlәrinin yerinә yetirilmәsi üçün öz vәdlәrini verdiklәri zaman bunu dәrk etmişlәr. Bu öhdәliklәri yalnız dövlәtlәr deyil, bizim hamımız yerinә yetirmәlidir. Bu yeni milleniumda artıq aydın olur ki, әgәr dünya uşaq haqların qoruya vә bütün uşaqların ehtiyaclarını ödәyә bilsә, çox, lap çox şeyә nail olmaq olar. Buna görә dә biz, hәr öir millәtin vәtәndaşı, ailәlәrin, icmaların, hәr növ vәtәndaş cәmiyyәti tәşkilatlarının üzvlәri kimi Uşaqlar Üçün Dünya Hәrәkatı sәfәrbәrliyinә kömәk etmәliyik. Bununla da neçә-neçә gәncin hәyatını әbәs yerә viran edәn, sonu bitmәyәn sәlib yürüşünә – yoxsulluğa, xәstәliyә, zorakılığa vә ayrıseçkiliyә son qoymaq olar. Bizim qәtiyyәtimiz elә bir biliyә әsaslanır ki, uşaqların әn ümdә maraqlarını tәmin edәrkәn o әn sәmәrәli hәyat qayәmizdәn vә qәlbimizdәn doğmalı, uşaqları vә gәnclәri dinlәmәkdәn ibarәt olmalıdır. Bәşәr ailәsinin üzvlәri kimi, bizim hәr birimiz buna cavabdehdir. Hamımız buna mәsuluq. 1. Heç bir uşağı nәzәrdәn qaçırmayaq. Hәr bir qız vә oğlan azad, lәyaqәt vә hüquqları baxımından bәrabәr doğulduğundan onlara qarşı ayrıseçkiliyin vә tәcridin bütün formalarına son qoyulmalıdır. 2. Uşaqları önә çәkәk. Dövlәtlәr uşaq vә gәnclәr ilә bağlı öz öhdәliklәrini yerinә yetirmәlidirlәr. Eyni zamanda hәr kәs – o cümlәdәn fәrdlәr, QHT-lәr, dini qruplar, özәl sektor, uşaq vә yeniyetmәlәr dә daxil olmaqla öz mәsuliyyәtini anlamalı, uşaq haqlarına hörmәt bәslәmәlidirlәr. 3. Hәr bir uşağın qayğısına qalaq. Bütün uşaqlar, xüsusәn dә immunizasiya, yaxşı qidalanma vә diyeta, içmәli su, müvafiq sanitariya vasitәlәri, mәnzillә tәmin olunma, tәhlükәsizlik vә sağlam әtraf mühit vasitәsi ilә әn yüksәk sәhiyyә standartlarından faydalanmalıdırlar.
  • 4. 4 4. HIVAIDS-lә mübarizә aparaq. Uşaq vә yeniyetmәlәr vә onların ailәlәri HİVAİDS-in viranedici tәsirindәn qorunmalıdır. 5. Uşaqların istismarına vә onlara ziyan vuran әmәllәrә son qoyaq. Uşaqların әzab çәkdiyi zorakılıq vә tәhqirlәr dәrhal dayandırılmalıdır. Hәmçinin uşaqların cinsi vә iqtisadi istismarına son qoyulmalıdır. 6. Uşaqları dinlәyәk vә onların iştirakını tәmin edәk. Hәr bir kәs uşaq vә gәnclәrin özlәrini ifadә etmәk vә onlara tәsir edәn qәrarların qәbul edilmәsindә iştirak etmәk, daima bacarıqlarını inkişaf etdirmәk haqlarına hörmәt bәslәmәlidir. 7. Hәr bir uşağa tәhsil verәk. Bütün qız vә oğlanlar icbari vә yüksәk keyfiyyәtli pulsuz ibtidai tәhsilә yiyәlәnmәlidirlәr. 8. Uşaqları müharibәdәn qoruyaq. Uşaqlar silahlı münaqişәlәrin dәhşәtlәrindәn müdafiә olunmalıdırlar. 9. Yer kürәsini uşaqlar üçün qoruyaq. Qlobal, milli vә yerli sәviyyәlәrdә әtraf әtraf mühiti qorumaqlar gәlәcәk nәslin sağlamlığını vә tәhlükәsizliyini tәmin etmәk üçün bizim hәr birimiz – o cümlәdәn dövlәtlәr, vәtәndaş cәmiyyәtlәri vә özәl sektorlar tәrәfindәn tәcili addımlar atılmalıdır. 10. Yoxsulluqla mübarizә aparaq: uşaqlara sәrmayә edәk. Uşaqlar yoxsulluqdan daha çox әziyyәt çәkdiyindәn ona qarşı mübarizә uşaqlardan başlamalıdır. Bura kasıb uşaqlara vә onların ailәlәrinә fayda verә bilәcәk, mәsәlәn, ilkin tibbi xidmәt vә ibtidai mәktәb kimi sosial xidmәtlәrә sәrmayә qoyulması daxildir. Eyni zamanda borcdan azad olunma proqramları, inkişafa yardım vә dövlәt xәrclәrindә uşaqların hәyat şәraiti prioritet mәqsәd olmalıdır.
  • 5. 5 UŞAQLAR ÜÇÜN YARARLI REGİON Son onillikdә baş vermiş vә hәlә dә baş vermәkdә olan böyük sosial, siyasi vә iqtisadi dәyişikliklәrlә әlaqәdar Azәrbaycan Respublikasının da mәxsus olduğu Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, Baltika vә MDB regionu tez-tez «keçid dövründә olan» region adlandırılır. «Keçid» termininin insanlara, xüsusәn uşaqlara vә gәnclәrә real şәkildә tәsir edәn mürәkkәb proseslәri açıb göstәrmәkdәnsә, daha çox bunları gizlәtmәk tәhlükәsi var. Halbuki indi bu region yeni qlobal yekdillik üçün mәrkәzdir vә iqtisadi vә siyasi hüquqların vә azadlıqların tәmin olunması sahәsindә bir çox nailiyyәtlәr әldә olunmuş, dәyişiliklәrin qәfil xarakteri, miqyası, cәldliyi vә qeyri-hamarlığı region üzrә sosial strukturu pozmuşdur. Regionun bir çox hissәlәri, o cümlәdәn әn çox әhalisi olan yerlәri ciddi qarışılıqlar içindәdir, insanların tәhlükәsizliyi ilә bağlı böyük dәyişikliklәr olmuşdur. Sosial dәyәrlәrin alt-üst olduğu bir vәziyyәtdә ötәn onilliyin çevrilişlәrindәn әn çox uşaqlar vә gәnclәr әziyyәt çәkmişlәr. Hәtta regionun siyasi vә iqtisadi irәlilәyişin cәmlәndiyi hissәlәrindә dә bir çox qruplar geridә qalmış vә tәcrid olunmanın yeni formalarından әziyyәt çәkmişlәr. BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasının demәk olar ki, ümumbәşәri miqyasda qәbulundan sonrakı on ildәn artıq dövrdә, yeni onillik vә yeni әsr üçün gündәlik – bir sıra әsas siyasәt vә tәcrübә sahәlәrindә fәaliyyәtә aydın çağırışı tәmsil edir. O, vaciblik hissi ilә mümkünlük hissini birlәşdirmәyә çalışaraq, mübahisә edir ki, uşaqların vә gәnclәrin hüquqları qurulmaqda olan cәmiyyәtlәr üçün vә bütövlükdә regionun «Uşaqlar üçün Yararlı Dünya»da öz yerini tutub-tutmaması üçün әsasdır. Son onillikdә region üzrә vәtәndaş cәmiyyәt tәşkilatlarının artmaqda olan sәsi daha çox azadlığa vә yeni dialoqa vә mübahisәyә kömәk etmişdir vә mәhz bu sәnәd dә onun mәntiqi vә zәruri davamı kimi çıxış edir. Xüsusәn, yerli qeyri-hökümәt vә ictimai-әsaslı tәşkilatlar vә şәbәkәlәr xidmәtlәrin tәmin olunmasında, hüquqların müdafiә edilmәsindә vә yeni, yaradıcı vә yenilikçi proqramların işlәnib hazırlanmasında hәlledici olmuşdur. Növbәti onillikdә әgәr bu regionda irәlilәyiş edilmәlidirsә, vәtәndaş cәmiyyәtinin sәsi daha çox eşidilmәlidir. Bu mәnada, bu sәnәd qlobal sәviyyәdә «Növbәti onillikdә uşaq hüquqlarının gündәliyi» adlı Uşaq Hüquqları Siyasәtinin töhfәlәrinә әsaslanır. Әsaslı qlobal dәyişiklik onilliyindә, region 1989-cu ildә göründüyündәn çox fәrqli görünür. İndi buraya 28 ölkә daxildir, halbuki 1989-cu ildә onların sayı cәmi 9 idi. 1999-cu ilin başlanğıcında regionun ümumi әhalisinin sayı tәxminәn 410 mln. nәfәr olmuşdu, onların 112 mln. 0-17 yaşlarında olan uşaqlar idi. Bu ölkәlәrdәn çoxu son onillikdә mәnfi sosial vә iqtisadi dәyişikliyә mәruz qalmışdır, uşaqların rifahı ilә әlaqәdar dünyanın digәr yerlәrindә yaxşılaşan bir çox göstәricilәr faktiki olaraq burada pislәşmәkdәdir. Hazırda hәm ölkәlәr arasında, hәm dә ölkәlәrin daxilindә açıq-aydın uyğunsuzluqlar mövcuddur, xüsusi qruplar – xüsusilә, yoxsulluq içindә yaşayanlar, işsizlәr, azlıqlar, әlillәr, xüsusi müәssisәlәrin qayğısı ilә әhatә olunanlar vә müharibәlәrin vә münaqişәlәrin tәsirinә mәruz qalanlar – başqaları üçün mümkün olan әsas hüquqlar, azadlıqlar vә ehtiyyatlardan istifadә etmәk imkanından mәhrum vә ya kәnarda qalmışlar. Region boyu, müxtәlif әrazilәrdә müxtәlif yollarda olsa da, işsizliyin, gәlirdә qeyri-bәrabәrliyin vә sosial sektor üzrә sәrmayәlәrdә ixtisarlarının
  • 6. 6 birlәşmiş tәsirlәri ailәlәrin öz uşaqlarını tәmin etmәk vә mühafizә etmәk qabiliyyәtini zәiflәtmişdir. Regiondakı ölkәlәrin üçdә birindә baş vermiş müharibә vә silahlı münaqişәlәr insan hәyatlarını mәhv etmiş, ailәlәri dağıtmış vә kütlәvi mәcburi miqrasiyaya gәtirib çıxarmışdır. Bundan әlavә, yeni meydana gәlәn vә yenicә aşkar olunmuş sosial problemlәr vә istismarın yeni formaları, әksәr hallarda isә transmilli miqyasda әmәk vә maddi ehtiyyatların bәzәn iflas hәddinә qәdәr gәrilmәsinә sәbәb olmuşdur. Sәnayәlәşdirilmiş qabaqcıl ölkәlәrlә inkişaf etmәkdә olan ölkәlәr arasında sankı sıxılmış vәziyyәtdә qalan bu regionun xüssiyyәtlәri bәzәn qlobal mübahisәlәrdә itib batır. Region üzrә uşaqların vә gәnclәrin qarşılaşdığı çәtinliklәri aradan qaldırmaq üçün fәaliyyәtә zәruri ehtiyac vardır. Bu sәnәd növbәti onillik üçün gündәliyi tәşkil edәn prioritetlәrin vә mәqsәdlәrin ümumi mәnzәrәsini tәmin edir. Bu, uşaq hüquqlarını müdafiә edәn vә dәstәklәyәn Vәtәndaş cәmiyyәti tәşkilatlarının, QHT-lәrin, birliklәrin vә şәbәkәlәrin fәaliyyәti üçün güclü çağırışdır. Uşaq hüquqlarının müdafiәçilәri kimi, biz hüquqların tәmin olunması, ehtiyacların ödәnilmәsivә uşaqların vә gәnclәrin potensiallarının inkişaf üçün imkan verilmәsi istiqamәtindә növbәti onillikdә hәyata keçirilәcәk әhәmiyyәtli irәlilәyişi tәmin etmәk mәqsәdi ilә, Uşaq Hüquqları Konvensiyası çәrçivәsindә hökümәtlәr dә daxil olmaqla, cәmiyyәtin bütün sektorlarından ehtiyyatların vә öhdәliklәrin sәfәrbәrliyini tәkidlә mәslәhәt görürük. Buna yalnız uşaqların vә gәnclәrin özlәrinin dә cәlb olunduğu әmәkdaşlıqlar vasitәsi ilә nail olmaq mümkündür. Uşaqların böyümәsi vә rifahı üçün ailәlәrin güclәndirilmәsi dә әsasdır, odur ki, ailәnin qorunması vә dәstәklәnmәsi gündәliyin hәlledici ünsürüdür. Uşaqlar Üçün Yararlı Dünya yaratmaq üçün BMT-nin Uşaqlara dair Xüsusi Sessiyasında bütün ölkәlәr sәhiyyә sisteminin yaxşılaşdırılması, savadsızlıq vә yoxsulluğun aradan qaldırılması, bәrabәrlik vә tәhlükәsizliyin tәmin edilmәsi üzrә müxtәlif öhdәliklәr götürmüşlәr. s
  • 7. 7 HEÇ BİR UŞAĞI NӘZӘRDӘN QAÇIRMAYAQ “Biz problemlәrin mәnbәyi deyil – biz hәmin problemlәrin hәlli üçün lazım olan mәnbәyik. Biz büdcәlәrin xәrclәr tәlәb edәn hissә deyil, biz – gәlәcәyә sәrmayәyik. Biz sadәcә olaraq gәnclik yox, biz hәmçinin – bu planetdә yaşayan insanlar vә vәtandaşlarıq. Siz bizi öz gәlәcәyiniz adlandırırsınınz, lakin biz hәmdә – indiki zamanda yaşayırıq...” Odrey Çenğönat, Uşaqlara dair BMT-nin Xüsusi Sessiyasının Uşaq-deleqatı Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB vә Baltikyanı ölkәlәrdәn Uşaqlara «Hә» Deyin kampaniyasının xeyrinә toplanmış 26 mln. sәs bütün dünya üzrә bu kampaniyanın xeyrinә toplanmış 95 mln. sәsin 14-ni tәşkil etmişdi. Azәrbaycan bu kampaniyada әn fәal iştirak edәn ölkәlәr sırasında olmuşdur. Kampaniyanın dәvam etdiyi dövr әrzindә Azәrbaycanda 1 mln.-dan çox sәs tolpanmışdır. Ümumiyyәtlә kampaniya qlobal xarakter daşıyır vә bütün dünyada insanları uşaq hüquqlarının müdafiәsinin 10 prioritet istiqamәtlәrini dәstәklәmәyә çağırır. MDB, Şәrqi vә Mәrkәzi Avropa vә Baltikyanı ölkәlәrin daxil olduğu regionda «Heç bir uşağı nәzәrdәn qaçırmayaq» şüarı altında keçirilәn kampaniya әn çox sәs toplamışdır. Uşaq hüquqlarıüzrә Regional Şәbәkәnin üzvi olan Uşaq hüquqlarıüzrә Azәrbaycan QHT Alyansı da «Heç bir uşağı nәzәrdәn qaçırmayaq» kampaniyasını 2003-2004 illәrdә ölkә әhalisinin uşaq hüquqlarısahәsindә maariflәndirmәsi üçün tәşkil edilәcәk mәlumat-tәbliğat tәdbirlәrinin әsas komponenti kimi istifadә etmәyi qәrara alıb. 2000 ildә dünya ölkәlәrinin liderlәri müasir dövrün yoxsulluq, xәstәliklәr vә cinsi mәnsubiyyәtә görә ayrıseçkilik kimi әn kәskin problemlәrinin hәllini müәyyәn edәn konkret tәdbirlәrin görülmәsi üçün minilliyin әstanasında BMT-nin inkişaf sahәsindә olan mәqsәdlәrini tәsdiq etmişlәr. 2001-ci ildә vәtәndaş cәmiyyәtinin nümayәndәlәri Rumıniyanın paytaxtı Buxarestdә görüşәrәk MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, Baltikyanı ölkәlәrin ümumi fikrini ifadә edәn «Uşaqlar Üçün Yararlı Region» adlı bir sәnәd qәbul etmişlәr. Bunun nәticәsindә 2002-ci ildә Azәrbaycanın Uşaq hüquqlarıvә uşaq problemlәrinin hәlli sahәsindә fәaliyyәt göstәrәn 70-dәn artıq tәşkilatı birlәşdirәn Uşaq Hüquqlarıüzrә QHT Alyansı «Uşaqlar üçün Yaralı Azәrbaycan» adlı sәnәd hazırlamış vә onu qәbul etmişlәr. Bu sәnәdin әsas mahiyyәti ondan ibarәt olmuşdur ki, o Azәrbaycanda heç bir uşağın kәnarda qalmaması prinsipinin tәmin edilmәsi istiqamәtindә görülәcәk işlәri vә tәdbirlәri müәyyәn etmişdir.
  • 8. 8 10 May 2002-ci ildә Uşaqlara dair BMT-nin Baş Mәclisinin Xüsusi Sessiyası keçirilmişdi ki, bu sessiyanın әsas nәticәlәrindәn biri dә bütün ölkәlәrin üzәrinә düşәn «Uşaqlar Üçün Yarardı Dünya» qurmaq ideyası olmuşdur. «Uşaqlar Üçün Yararlı Region», ondan irәli gәlәn «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» vә bu hәrәkatların 2003-2004-cü illәr üçün planlaşdırdığı vә әsas fәaliyyәt istiqamәti seçdiyi «Heç Bir Uşaq Nәzәrdәn Qaçırmayaq» kampaniyası da bu ideyanı dәstәklәyir vә insanların bir-birinә hörmәtlә yanaşdığı, hәr bir uşağın hüquqlarının tәmin olunduğu vә heç bir uşağın tәcrid olunmadığı, ayrıseçkiliyin olmadığı bir cәmiyyәtin qurulmasına öz tövhәsini verir. Tәcrid olunma Hәr bir uşağa tәcrid olunma vә tәnhalıq hissi tanışdı. Bu onlara daimi әzab verir. Bir çox uşaqlar üçün sosial tәcrid olunma onların gündәlik hәyatının hissәsi olaraq qalır. Onlar öz sosial statusları, adәt-әnәnәlәri, әlilliyi, internat müәsissәlәrindә yaşadıqları, tutulduqları xәstәliklәrә, azlıqlara mәnsub olduqları vә s. görә ayrıseçkiliklә üzlәşirlәr. Belә uşaqlar öz bacaraqlarını inkişaf etdirmәk vә әlbәttә ki, özlәrini cәmiyyәtdә tәsdiq etmәk imkanından mәhrumdurlar. Biz bu halda nәyisә dәyişdirә bilәrikmi? Bәli, bu bizim imkanımız daxilindәdir. Uşaq Hüquqları Reqionun bütün ölkәlәri kimi, Azәrbaycan da BMT-nin 1989-cu ildә qәbul etdiyi Uşaq HüquqlarıKonvensiyasını (UHK) qәbul etmişdir. UHK-da qeyd olunur ki, doğularkәn hәr bir uşaq digәr insanlar kimi eyni azadlıqlara vә ayrılmaz olan vәtәndaş, siyasi, iqtisadi, sosial vә mәdәni hüquqlara malikdir. Hәr hansı bir sәbәbә görә uşağın cәmiyyәtdәn tәcrid olunması uşaq hüquqlarının tәmin edilmәmәsi vә onların kәskin sürәtdә pozulması demәkdir. AZӘRBAYCAN: UŞAQ HÜQUQLARI VӘ ONLARIN TӘMİNATI Uşaq Hüquqları üzrә Azәrbaycan QHT Alyansı Uşaqlar-hәyatın tәbii barometirlәridir. Uşaqlara baxarkәn ölkәdә, ailәdә vә cәmiyyәtdә olan vәziyyәti asanlıqla qiymәtlәndirmәk olar. Azәrbaycanın aid olduğu regionda son 10 il әrzindә uşaqların sayı kәskin dәrәcәdә azalmışdır. 1989-cu ildә әgәr reqionun ölkәlәrindә 17 yaşına kimi 120 mln. uşaq yaşayırdısa, 2001-ci il üçün bu rәqәm cәmi 105 mln. tәşkil etmişdir. Uşaqların sayının azalması ilә yanaşı region ölkәlәrinin hamısında tәcrid vә ayrıseçkiliyi mәruz qalmış uşaqların sayı artmaqdadır. Azәrbaycana dair Statistik mәlumat Ó Yoxsulluq: BMT-nin illik hesabatlarına görә respublikada minlәrlә uşaq yoxsulluq içindә vә cәmi gündәlik gәliri 10.000 – 15.000 manat olan ailәlәrdә yaşayırlar. Ó Münaqişәlәr: 1989-cu ildәn başlayan Azәrbaycan-Ermәnistan Dağlıq Qarabağ münaqişәsi nәticәsindә Azәrbaycanın 20% torpağı işqal olunmuş vә
  • 9. 9 bunun nәticәsindә 1.000.000-a yaxın insan öz evlәri vә doğma torpaqlarından didәrgin düşmüşlәr. Әlbәttә ki, bundan daha çox vә ilk növbәdә әziyyәt çәkәn uşaqlardır. 10 ildәn artıqdır ki, yüz minlәrlә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaq qeyri-insani vә antisanitar şәraitdә – çadır şәhәrciklәrindә yaşayırlar. Ó Әlillik: respublikada әlillәr üçün bir neçә xüsusi müәssisә vardır ki, orada da әlil uşaqların sayı son illәr әrzindә artmışdır. Ó Uşaqların dövlәt uşaq müәsissәlәrinә yerlәşdirilmәsi: Azәrbaycanda 20.000-ә yaxın uşaq internat vә internat tipli müәsissәlәrdә yaşayır vә tәhsil alır. Respublika üzrә kimsәsiz uşaqların sayı tәәssüfki regionun digәr ölkәlәri ilә yanaşı son illәr artmışdır. Hәrәkәt etmәk vaxtıdır! 90-cı illәrdә respublika keçid dövrünün nәticәlәri olan çoxsaylı sosial vә iqtisadi problemlәr ilә üzlәşmişdi. Hal–hazırda sosial tәrәqqi üçün daha әlverişli şәrait yaranmışdır ki, buda bir çox sahәlәrdә insanların vә әsasәn dә uşaqların vәziyyәtinin yaxşılaşdırılmasına imkan yaratmışdı. 90-cı illәrin sonundan etibarәn, respublikada bütün sahәlәrdә iqtisadә yüksәliş müşahidә olunur. Azәrbaycan böyük ümidlә gәlәcәyә baxır. Bu optimizm tәcrid olunma ilә mübarizә vә bütün insanların iqtisadi inkişaf prosesinin nemәtlәri vә nәticәlәrindәn istifadә etmәyә yönәlmәlidir. Biz bunun üçün nә edә bilәrik: Ó Sosial tәcridolunma vә onun uşaqlara tәsiri haqda әhalini mәlumatlandırmaq, Ó Cәmiyyәtdә bu problemlәrin müzakirәsini vә fikir mübadilәsinin aparılması prosesini tәşkil etmәk, Ó Ayrıseçkiliyә qarşı yanaşma, tәrbiyyә, tәcrübә, siyasәt vә normaların formalaşmasına kömәk etmәk, Ó İnsan hüquqları sahәsindә fәaliyyәt göstәrәn qrupların, gәnclәr vә uşaq tәşkilatlarn vә sosial tәcridin konkret aspektlәrinә dair mәlumat kompaniyaları keçirәn qrup vә ayrı-ayrı insanlar da daxil olmaqla sosial tәcrid vә ayrıseçkiliyә qarşı fәal mübarizә aparanların sәyini birlәşdirmәk; Yalnız innovativ, sistematik vә uzunmüddәtli birgә fәaliyyәt sahәsindә «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» qurmaq mümkündür! Uşaq Hüquqlarıüzrә Azәrbaycan QHT Alyansının «Uşaqlar Üçün Yararlı Dünya», «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» vә onun bir hissәsi olan «Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırmayaq» kampaniyası әrzindә fәaliyyәt planı: Ó Uşaq hüquqlarıhaqda respublikanın әhalisini vә onun müxtәlif tәbәqәlәrinin mәlumatını artırmaq; Ó Qәddar rәftar, istismar, zorakılıq vә ayrıseçkilikdәn uşaqların müdafiә olunmasının vacib vә bir nömrәli mәsәlә olması haqda әhalinin mәlumatını artırmaq, Ó Uşaq hüquqları, onların tәmin edilmәsi vә müdafiәsi üçün vә ümumiyyәtlә uşaqların problemlәrinin hәlli istiqamәtindә hazırlanan proqram
  • 10. 10 vә tәdbirlәrin hazırlanmasına uşaq vә gәnclәrin vә vәtәndaş cәmiyyәtinin cәlb olunmasını tәmin etmәk, Ó Bu istiqamәtlәrdә müxtәlif tәşkilat vә qrupların, milli vә beynәlxalq, hökümәt vә qeyri-hökümәt tәşkilatlarının, özәl tәşkilatların vә s. әmәkdaşlığının qurulmasına nail olmaq. Biz nә üçün diqqәtimizi mәhz uşaqlara daha çox yetiririk? Uşaqlara edilәn sәrmayyә - cәlәcәyә edilәn sәrmayyәdir. Cәmiyyәtdә pis vә ya yaxşı tәrәfә edilәn dәyişiliklәr –– ilk növbәdә uşaqlara öz tәsirini göstәrir. Cәmiyyәtin uşaqların lazımi inkişafını tәmin edә bilmәmәsi bacarığı ona çox baha-başa gәlir. Nә üçün sosial tәcridayrıseçkilik әn vacib problemlәr kimi qeyd olunur? Ayrıseçkiliyin bütün növlәri – gizlidәn tutmuş qәddarcasınadәk – çox ağır fәsadlara gәtirib çıxarır. Onun dağıdıcı fәsadları nәsildәn nәsilә keçir. Bundan әlavә, ayrıseçkiliyin bir növü çox vaxt digәr növlәrlә yanaşı müşahidә olunur, vә bunun nәticәsindә uşaqlar çoxplanlı problemlәr vә çәtinliklәrlә üzlәşir. Ayrıseçkilik cәmiyyәtә maliyyә itkilәri vә әlbәttә ki itirilmiş potensial baxımından çox baha-başa gәlir. Nә üçün tәcrid olunmağa qarşı sәylәri birlәşdirmәk lazımdır? Çünkü onun qarşısını almaq mümkündür.
  • 11. 117 YOXSULLUQDA YAŞAYAN UŞAQLAR Yoxsulluq Yoxsulluq - uşaqların inkişaf potensialının әsasını tәşkil edәn – uşağın böyüyәn orqanizm vә әqlinә mәnfi tәsir göstәrir vә tәrәqqidәn geri salır. Yoxsulluq uşağın hәlә ana bәtnindә olarkәn fiziki vә әqli inkişafını dayandıra bilәr, onun böyümәsini geriliyә vә tәhsilsiz qoya bilәr, vә bununla da uşağı ömürlük yoxsulluğa düçar edәr, ondan qurtarmağa artıq imkan vermәz. Valideyndәn uşağa asanlıqla «keçәn» yoxsulluq heç bir sәrhәdlәr, maneәlәr vә müxtәlif nәsillәr arasında fәrqi tanımır. Uşağı yaşamağa olan hüququndan mәhrum edәn mütlәq yoxsulluq vә hәmçinin uşağı digәr uşaqlara açıq olan imkan vә ayrı-ayrı hüquqlarından mәhrum edәn nisbi yoxsulluq uşaqların öz ölkәsi vә cәmiyyәtinin inkişafında iştirak etmәk vә millәtә öz tövhәsini vermәk vә vәtәndaşlıq borcunu yerinә yetirmәyә imkan vermir. Yoxsulluq - eyni zamanda ayrıseçkiliyin hәm sәbәbi, hәm dә nәticәsidir. Kasıb ailәlәr uşaqlarının uşaq baxçaları, ümumtәhsil mәktәblәri vә sәhiyyә xidmәtlәrindәn istifadә etmәk xәrclәrini ödәyә bilmәdiklәri üçün onları әsas xidmәtlәrdәn mәhrum edir vә onların gәlәcәyә ümidlәrini qırırlar. Xüsusi ilә dә, ucqar kәndlәrdә yaşayan, qaçqın vә mәcburi köçkün olmuş uşaqlar bu xidmәtlәrdәn mәhrum ola bilirlәr. Yoxsuluq kütlәvi kasıbçılıq yaradır vә onunla da bәhrәlәnir. Azәrbaycan vә yoxsulluq: 90-cı illәrin әvvәlindә bütün MDB, Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa vә Baltikyanı Ölkәlәrdә ağır iqtisadi problemlәr nәticәsindә kәskin dәrәcәdә aşağı düşmüş hәyat sәviyyәsi müşahidә olunurdu. Azәrbaycanda da iqtisadi problemlәrlә yanaşı, Ermәnistanın tәcavüzünün nәticәsi olaraq 20% torpağının işqalı vә 1 mln-dan artıq qaçqın vә mәcburi köçkünün olması ilә әlaqәdar hәyat sәviyyәsi çox aşağı düşmüş vә buda uşaqların vәziyyәtindә özünü biruzә vermişdi. Bununla yanaşı Azәrbaycan BMT-nin illik hesabatlarına görә әhalisinin yarasından çoxunun yoxsulluq içәrisindә yaşadığı vә ailә başına düşәn illik gәlirin çox aşağı olduğu ölkәlәr sırasına daxil edilmişdir. 90—cı illәrin sonundan etibarәn respublikada iqtisadi dirçәliş müşahidә olunur vә bunun nәticәsi olaraq insanların vә xüsusilә dә uşaqların hәyat sәviyyәsi getdikcә yaxşılaşmaqdadır. Lakin respublikada 1-mln yaxıq qaçqın vә mәcburi köçkün vә onların sıralarında çadır şәhәrciklәrindә yaşayan 200 mindәn artıq qaçqın vә mәcburi köçkün uşaq vә yeniyetmәlәrin, aylıq gәliri 2-4$ dollar (10.000-15.000 manat) olan kasıb ailәlәrdә vә hәmçinin dövlәt müәssisәlәrindә yaşayan minlәrlә uşaqlar vә onların çox saylı hәll edilmәmiş problemlәri hәlәdә mövcuddur. Yoxsulluğun Uşaqlara olan tәsiri: - yoxsulluq nәticәsindә uşaqların müxtәlif xәstәliklәrә düçar olması ehtimalı vә sayı kәskin artır; - uşaqların tәhsil almaq imkanları mәhdudlaşır vә çox sayda uşaqlar tәhsil ala bilmir ki, bu da savadsızlığa gәtirib çıxarır; - ailәlәrin yaşayış sәviyyәsinin aşağı olması valideynlәr tәrәfindәn uşaqların internat tipli müәssisәlәrә verilmәsi halları artır vә hal-hazırda internat müәssisәlәrindә uşaqların sayı 20.000- ә yaxındır; - tәhsil almayan vә hәr-hansı bir peşәyә yiyәlәnmәkdәn mәhrum olmuş uşaqlar gәlәcәkdә işsiziliyin artmasına sәbәb olur vә - bu da öz növbәsindә, özlәrini cәmiyyәtdә realizә vә tәsdiq edә bilmәyәn uşaqlara digәr yol seçmәyә mәhkum edir – onlar cinayәtkar qruplara asanlıqla cәlb edilirlәr.
  • 12. 118 İrәliyә aparan yol: «Uşaqlar üçün Yararlı Dünya» vә onun әsasında hazırlanmış «Uşaqlar Üçün Yararlı Azәrbaycan» proqramında yoxsulluqla mübarizәdә hökümәtlә yanaşı hәmçinin onun ictimai partnyorları olan ailәlәr, mәktәblәr, mәsçidlәr, kilsәlәr, qeyri-hökümәt tәşkilatları, sahibkarlar, milli vә beynalxalq qurumlar tәrәfindәn ayrılıqda vә birgә hәyata keçirilәcәk tәdbirlәr vә müxtәlif fәaliyyәt növlәri öz әksini tapmışdır. Bunun nәticәsi olaraq Azәrbaycan hökümәti Yoxsulluqla Mübarizә üzrә Dövlәt Proqramı hazırlamış vә onun icrasına başlamışdır. Bu vә bir sıra digәr proqramların sәfәrbәr olunması nәticәsindә respublikamızda sağlam vә savadlı, tәhsilli uşaqların yetişdirilmәsi vә yoxsulluğun uşaqlara olan tәsirinin azaldılması vasitәsi ilә, ümumiyyәtlә yoxsulluğun azaldılmasına nail olmaq planlaşdırılır. Sәhiyyә sistemi: - 2015-ci ilәdәk 5 yaşınadәk olan erkәn uşaqlıq dövrü üzrә uşaq ölümü koeffisiyenti vә uşaq ölümünün 23-dәk azaldılmasına nail olmaq; - 2015-ci ilәdәk ana ölümünü ifadә edәn koeffisientin 34-dәk azaldılmasına nail olmaq; - bir yaşınadәk olan uşaqların hamısınını tam immunizasiya edilmәsini tәmin etmәk; - yemәmәzlik vә xәstәliklәrlә mübarizә üçün artıq tәsdiqini tapmış iqtisadi tәdbirlәrdәn istifadә etmәk; - ana vә körpәlәrin qidalanmasına diqqәt yetirmәk vә bu sahәdә tәdbirlәr hәy ata keçirmәk; - sәhiyyә sistemi vә sosial tәminat sahәlәrinә diqqәt yetirmәk vә onların yaxşılaşdırılması istiqamәtindә tәdbirlәr görmәk. Tәhsil: - ümumtәhsil mәktәblәri hamı üçün açıq vә tәlәb olunan xәrclәrә görә әlverişli olmalıdır; - erkәn uşaqlıq dövründә olan uşaqlara vә әsasәndә zәif tәbәqәlәrdәn olan uşaqlara qayğını artırmaq vә onlara daha çox diqqәt yetirmәk gәrәkdir; - yeniyetmәlәrә gәlәcәkdә özlәrini tәmin edә bilәcәk tәhsil almaq vә hәr-hansı peşәyә yiyәlәnmәyә şәrait yaratmaq vә bunu tәmin etmәk üçün tәdbirlәr görmәk lazımdır; - aztәminatlı vә kasıb ailәlәrdәn olan uşaqların mәktәbdәn yayınmamasına yol vermәmәk vә onların tәhsilә mәnfi tәsir göstәrәcәk ailәlәrinin dolanması naminә işlәmәlәrini tәmin etmәk mәqsәdi ilә aztәminatlı ailәlәrә qayğını artırmaq. Biz uşaq yoxsulluğu ilә mübarizә üçün nә edә bilәrik: Ó Yoxsulluq hallarını müәyyәn etmәk vә onların uşaqlara olan tәsiri haqda mәlumat yaymaq; Ó Yoxsulluğun azalmasına yönәlmiş mәqsәdlәrin qәbul olunmasına tәsir etmәk; Ó Uşaq maraqlarını nәzәrә alan büdcәlәrin tәrtib olunmasına tәsir etmәk; Ó Bütün uşaqlar üçün pulsuz, mütlәq vә keyfiyyәtli tәhsilin tәmin olunmasına tәsir etmәk. Uşaq yoxsulluğu - uşaq haqlarının pozulmasıdır. Yoxsulluğa düçar olmuş hәr bir uşağa onun bacarıqlarının aşkarlanması üçün şәrait yaradılmalıdır. MÜӘSSİSӘLӘŞDİRMӘ VӘ KÜÇӘ UŞAQLARI Uşaq müәssisәlәri: Uşaqlar ailә vә icmalarda yaşamalıdırlar. Hәr bir uşağın uşaq müәssisәsinә göndәrilmәsinә fövqaladә tәdbir kimi baxılmalıdır. Vә heç bir halda uşaq internat müәssisәlәri kәnar, lazımsız,
  • 13. 119 artıq insanların yerlәşdirilmәsi üçün bir «anbara» çevrilmәmәlidir. Hәmişә nәzәrә almaq lazımdır ki, xoş niyyәt vә mәramlara baxmayaraq, uşaqların internat müәssisәlәrinә yerlәşdirilmәsi (institutlaşdırma) onların intellektual, fiziki, emosianal vә sosial inkişafına maneә olur. Uşağın internat müәssisәsinә yerlәşdirilmәsi zamanı yaşı nә qәdәr azdırsa vә o nә qәdәr uzun müddәt hәmin müәssisәdә qalırsa, bir o qәdәr hәmin uşağa böyük ziyan dәyir. Әn yaxşı hallarda internat müәssisәlәrindә yaşayan uşaqlar öz potensiallarını tam açıqlamaq imkanından mәhrum olurlar. Әn pis hallarda isә onlar öz әsas hüquqlarından mәhrum olurlar. Azәrbaycan vә Müәssisәlәşdirmә: Son 10 ildә baş vermiş siyasi, iqtisadi vә sosial dәyişikliklәr bir çox ailә vә uşaqlara dağıdıcı tәsirini göstәrmişdir. Lakin qeyd etmәk lazımdır ki, Azәrbaycanda internat müәssisәlәrindә olan uşaqların sayı artsada, etiraf etmәk lazımdır ki bu artım kәskin deyildir. Bu da әlbәttә ki, әhali arasında olan ailә adәt-әnәnәlәri, dini vә sosial quruluş vә qohumluq әlaqәlәrinin çox sıx olması ilә әlaqәlәndirilir. Lakin müşahidә olunun müәssisәlәşdirmә halları ilk növbәdә ailәdә olan böhranın tәzahürüdür. Yoxsulluq, işsizlik, boşanmaların sayının artması, alkoqolizm vә narkomaniya – ailә daxili әlaqәlәri zәiflәdir vә onun dağılmasına gәtirib çıxarır. Uşaqlara tәsir: Dövlәt müәssisәlәrinin himayәsinә verilәn uşaqların sayı - bu uşaqları gözlәyәn gәlәcәk, onların çәkdiklәri ağır pressinq-tәzyiq haqda tәhlükәli siqnaldır. Mәlum olur ki, Dövlәt Uşaq Himayәsi Sistemi әvvәlki kimi bütün region boyu uşaq vә ailәyә individual vәziyyәtdәn asılı olaraq yanaşmanın әvәzinә, uşağa qarşı olan diqqәtin minimal olduğu halda yaranmış problemin yeganә hәlli yolu kimi baxılır. Uşaqlar xüsusi uşaq müәssisәlәrinә düşәn kimi, onun danılmaz olan ailәyә qovuşmaq vә ailә qayğısına olan hüquqları pozulur. Uşaq müәssisәlәrindә körpәlәr: Respublikada körpә uşaqlar üçün xüsusi müәssisәlәr vardır. Kimsәsiz vә ya atılmış körpә uşaqların xüsusi tәyin edilmiş müәssisәlәrdә saxlanılması dövlәt tәrәfindәn hәlәki bununla bağlı problemlәrin hәllindә dövlәt himayәsi sisteminin istifadә edilmәsinә üstünlük verdiyindәn bәhz edir. Körpә uşaqların internat mәktәblәrindә saxlanılması onların gәlәcәk inkişafına çox mәnfi tәsir göstәrir. Atılmış vә ya kimsәsiz körpә uşaqların problemlәrinin hәllindә dövlәt himayәsi sisteminin ailә himayәsi vә tәrbiyәsi sisteminә dәyişdirilmәsi uşaq haqlarının tәmin edilmәsi istiqamәtindә әn böyük addım olardı. Bundan әlavә bu hәmçinin uşaqların uzun müddәt internat mәktәblәrindә qalmasının qarşısını ala bilәrdi. Әqli vә fiziki cәhәtdәn geri qalmış uşaqlar: Son illәr bütün dünya ölkәlәrindә olduğu kimi, Azәrbaycanda da әlillәr üçün nәzәrdә tutulmuş xüsusi müәssisәlәrdә uşaqların sayı artmışdır. Әqli vә fiziki cәhәtdәn geri qalmış uşaqların problemlәrinә düzgün yanaşma uşaq haqlarına arxalanan vә belә uşaqların imkan vә potensiallarını әqli vә ya fiziki mәhdudluğa baxmayaraq cәmiyyәtә inteqrasiya edilmәsini nәzәrdә tutur. Belә uşaqların cәmiyyәtdәn tәcrid olunması, onların internat tipli müәssisәlәrdә mәhdudlaşdırılması onların imkanlarının tam realizә edilmәsi vә öz hüquqlarından istifadә edә bilmәmәsinә gәtirib çıxarır.
  • 14. 120 Qanunla mühakimә olunan uşaqlar: Respublikada son illәr uşaq vә yeniyetmәlәr tәrәfindәn törәdilәn cinayәtlәrin sayı bir qәdәr artmışdır, bu da uşaq tәcridxanalarında uşaqların sayının artması ilә müşahidә olunur. Әsas problem cinayәt törәtmiş uşaq vә yeniyetmәlәrin islax müәssisәlәrinә düşmәsi deyil. Ümumiyyәtlә respublikada cinayәt törәtmiş uşaq vә yeniyetmәlәrin cәzalandırılması üçün konkret vә praktiki olaraq xüsusi alternativ cәzalandırma formaları yoxdur (ictimai işlәr, yetirilmiş ziyanın ödәnilmәsi, qanun pozuntusu törәtmiş uşaq üçün komendant saatının tәtbiqi, narkotik, alkohol vә digәr asılılıqlardan mәcburi müalicә vә s.) vә buna görә cinayәt törәtmiş uşaq vә yeniyetmәlәr üçün tәcridolunma fövqalada tәdbir yox әksinә birincili tәdbir kimi tәtbiq olunur. İrәliyә yol: Әsas diqqәti dövlәt uşaq müәssisәlәrinin möhkәmlәndirilmәsinә deyil, ailәlәrә kömәk vә yardımın tәşkili vә uşaqlara alternativ ailә tipli qayğı vә tәrbiyyәnin göstәrilmәsi metodlarının inkişafına yönәltmәlidir. Respublikada uşaqlara qayğı vә onların hüquqlarının müdafiәsinin tәmin edilmәsi yalnız dövlәtin öhdәliyi vә mәsuliyyәti deyil. Bir sıra digәr tәşkilatlar, icmalar, QHT, ictimai vә şәxsi qurumlar, hәmçinin milli vә beynәlxalq tәşkilatlar vә müәssisәlәr qeyd edirlәr ki, onlarda bu prosesdә mühüm rol oynaya bilәrlәr vә oynamalıdırlar. Bir çox sahәlәrdә onların iştirakı әvәz olunmaz olduğu üçün, uşaq hüquqlarının müdafiәsi işindә çox saylı prioritetlәrә arxalanan sistemin işlәnib hazırlanmasının zәruriyyәti meydana gәlir. İlkin proflaktika: uşaq vә ailәlәrin iqtisadi durumlarının yaxşılaşdırılması, sosial әdalәt vә cәmiyyәtin hәyatında iştiraklarının tәminatına kömәk edәn dövlәt siyasәti vә proqramlar hazırlanmalı. İkinci dәrәcәli profilaktika: «xüsusi tәhlükә içindә» olan ailә vә uşaqları müәyyәn edәn vә onlara lazımi müxtәlif növ kömәk vә mәslәhәtlәrin verilmәsini tәmin edәn «sığorta şәbәkәsi» vә anti-krizis mәrkәzlәri yaradılmalı (elә şәbәkә respublikada hәlә mövcud deyil). Üçüncü dәrәcәli profilaktika: dövlәt müәssisәlәrindә uşaqlara qayğının artırılması vә hәmçinin yaranmış fövqәlada vәziyyәtlәr zamanı fәaliyyәtin güclәndirilmәsi. Uşaqların müdafiәsinә dair әsas profilaktik tәdbirlәr kompleksinin yaradılması üçün biz nә edә bilәrik? dövlәt himayәdarlıq sisteminin reforması; sosial xidmәtlәrin göstәrilmәsi üçün xüsusi xidmәtlәrin tәşkili vә ailәlәrin möhkәmlәndirilmәsi vә әsasәndә ağır vәziyyәtdә olan ailәlәrә yardımın göstәrilmәsi mәqsәdilә maliyyә vәsaitlәrinin ayrılması; uşaqları dövlәt müәssisәlәrindә qalma müddәtinin maksimal azaldılması istiqamәtindә xüsusi strategiyaların işlәnib hazırlanması; ailә daxili әlaqәlәrin möhkәmlәndirilmәsi sahәsindә tәdbirlәr hәyata keçirmәk; mümkün olduqda ailәlәrin yenidәn birlәşmәsi vә mümkün olmadıqda isә uşaqların ölkә daxilindә yüksәk hәyat sәviyyәli ailәlәrә, ovladlığa, qәyyumluğa vә ya xüsusi kiçik ailә tipli baxçaların yaradılması kimi alternativ üsulların inkişafı istiqamәtindә tәdbirlәr görmәk.
  • 15. 121 Dövlәt müәssisәlәrindә yaşayan 20.000-ә yaxın uşaq çox böyük rәqәmdir. Hәr bir uşağın ailә mühitindә yaşamaq hüququ var. Hәr bir ailә uşaqlarına qayğı göstәrmәk vә onları tәrbiyә etmәk üçün tәlәb olunan miqyasda vә hәcmdә kömәk almalıdır. Ailә öz uşaqlarına baxa bilmәdiyi vә onları lazımi sәviyyәdә tәmin edә bilmәdiyi tәqdirdә, icma vә ya ailә tipli qayğını nәzәrdә tutan alternativ metodlardan istifadә olunmalıdır. Uşaqların dövlәt müәssisәlәrinә yerlәşdirilmәsi vә ya beynalxalq övladlığa verilmәsi yalnız fövqaladә tәdbir kimi istifadә olunmalıdır. ӘQLİ VӘ FİZİKİ CӘHӘTDӘN ӘLİL UŞAQLAR Әlillik: Әqli vә ya fiziki cәhәtdәn tam sağlam olmayan uşaqların hüquqlarının müdafiәsi insan hüquqlarının hәyata keçirilmәsi uğrunda qlobal mübarizәnin zirvәsindәdir. Әlillәr-bizim planetdә әn çox tәcrid olunan әhali qruplarından biridir. Әlillәr küçәlәrdә keçәnlәrdәn nәzir yığmağa (yәni dilәnçilik etmәklә) vә ya dövlәtin tәsis etdiyi xüsusilәşdirilmiş müәssisәlәrdә ömürlük qalmağa mәcbur olmuşlar. Bundan әlavә, әlilliklә nәticәlәnәn şәrait vә hadisәlәr müәyyәn edilmirdi, onların diaqnostikası aparılmırdı, әlillәr özlәri isә heç bir kömәk almırdılar. Bunun nәticәsindә onlar әlilliklә mәhdudlaşdırılmış mövcudluğa mәruz qalırdılar. Әlillәr barәdә hәyata keçirilәn seqreqasiә cәmiyyәtin hәyatında aktiv iştirak etmә imkanından mәhrum edib, onların tәcridini yalnız dәrinlәşdirir. Bunun nәticәsi kimi әlillәr yoxsulluq vә qәddar rәftara xüsusi mәruz qalırlar. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB vә Baltiya regionunda uşaq әlilliyi: 90-cı illәrin ortasından başlayaraq Rusiyada xüsusi müәssisәlәrdә yaşayan әlil uşaqların sayı demәk olar ki, dәyişilmәz qalmışdır. Buna әks olaraq, regionun bir çox digәr ölkәlәrindә bu rәqәm artmışdı. Lakin regionda ümümilikdә yaşayan әlil uşaqların sayını dәqiq müәyyәn etmәk çәtindir. Bir çox sәbәblәr ucbatından bu uşaqlar cәmiyyәtin diqqәtindәn yayınmış - «görünmәz» olmuşdur. ÜST (WHO) keçirdiyi hesablamalara әsasәn, dünyada 7-10% kimi insan bu vә ya başqa münasibәtdә tam sağlam olmayan insanlardır. Bu o demәkdir ki, bizim regionda 7 mln-10 mln kimi uşaq әlillik qruplarının birinә malikdir. Әvvәllәr әlillik probleminin hәlli üçün әn әsas yanaşma vә metod hәmin uşaqların, hәtta çox şübhәli tibbi diaqnostika üsullarından istifadә edәrәk dә, xüsusilәşdirilmiş dövlәt müәssisәlәrinә yerlәşdirilmәsi olmuşdur. Ümidi qırılmış, öz әlil uşağına lazımi sәviyyәdә qayğı göstәrmәk vә kömәk etmәk imkanından mәhrum olmuş, dövlәtdәn bu sahәdә yardım almayan ailәlәr uşaqlarını xüsusilәşdirilmiş müәssisәlәrә yerlәşdirmәyә mәcbur qalırdılar. Belә yanaşmanın әsas prinsipi onun uşağın inkişafı naminә edildiyi yox, sadәcә uşağa adi fiziki yardımın göstәrilmәsi ilә mәhdudlaşdırılırdı. Bu da öz növbәsindә uşağın bacarıq vә xasiyyәtini deyil onun әliliyini nәzәrә almağa mәcbur edirdi. Belә halda uşağın gәlәcәk inkişaf planı, onun ailәsi ilә yenidәn qovuşması vә ya heç olmazsa ailәsi ilә әlaqәlәrin saxlanılması istiqamәtindә bir iş görülmürdü. Gözlәnilirdi ki, uşaq uzun illәr boyu vә ya ömrünün sonunadәk dövlәt müәssisәsindә qalacaqdır. Bir çox ölkәlәrdә tәhsil sistemi ciddi çәtinliklәrlә üzlәşmişdir. Son illәr әrzindә baş verәn iqtisadi, siyasi vә hәrbi böhranlar vә çәtinliklәrin mövcudluğundan uşaq müәssisәlәrindә
  • 16. 122 saxlanılan uşaq vә gәnclәrin tәhsilinin keyfiyyәti kәskin dәrәcәdә aşağı olmuşdur. Uşaq müәssisәlәrinә verilәn çox az maliyyә vәsaitlәri uşaqların kaloriyalı qida, istilik, elektrik işığı, geyim, ayyaqqabı vә yataq әşyaları ilә tәminatlarını çәtinlәşdirir. 1999-cu ildә aparılmış tәdqiqatlar onu göstәrmişdir ki, internat tipli müәssisәlәrdә tәrbiyәçilәr cavabdeh olduqları (himayәdarlıq etdiklәri) uşaqlar haqda heç bir mәlumata malik olmamış, onların xәstәliklәrinin, müalicәsinin gedişatı, uşaqların valideynlәrinin olub olmaması vә uşağın internatdan çıxıb getdikdәn sonra nә işlә mәşğul olması vә s. haqda mәlumatları olmamışdır. Demәk olar ki, bütün internat tipli uşaq müәssisәlәrindә region boyu uşaqların tәrbiyyәsi zamanı tәrbiyәçilәr vә müәssisә rәhbәrliyi tәrәfindәn hәr bir uşağı individual yanaşma (yәni hәr bir uşağın bilik vә bacarıqlarının aşkarı vә inkişafı, onun konkret problemlәrinin hәlli vә s.) әvәzinә bütün uşaqlara eyni olaraq onların әlil olması prinsipindәn yanaşırlar. Әlil (yәni tam sağlam olmayan) uşaqların xüsusilәşdirilmiş müәssisәlәrә yerlәşdirilmәsi vә bununla da onların ümumi tәhsil sistemindәn kәnarda qalması, çox böyük narahatlıq doğurur vә kәskin diqqәt cәlb edir vә bir çox tәdbirlәrin görülmәsini tәlәb edir. Lakin sadalanan problem – geniş bir problem olaraq, bu uşaqların Uşaq HüquqlarıKonvensiyası tәrәfindәn tәsbit olunmuş bir çox hüquqlarının – istirahәt vә oynamağa, keyfiyyәtli tәhsil almağa, birlәşmәyә vә birliklәrin işindә iştirak etmәyә olan vә s. hüquqlarının – pozulmasına gәtirib çıxarır. Tam sağlam olmayan vә ya әlil uşaqlar istismar, zorakılıq vә qәddar rәftara әn çox mәruz qalan qrup olaraq qalır. Belәliklә onların tәcridi çox planlı xarakter daşıyır. Hal-hazırki vәziyyәti dәyişmәk mәqsәdi ilә geniş çeşidli tәdbirlәr görmәk lazımdır. İrәliyә addım. Tam sağlam olmayan (әlil) uşaqlara qarşı layiqli davranışın göstәrilmәsi uğrunda uşaq hüquqlarının müdafiәçilәri vә fәalları hökumәtlәrә daimi tәzyiq göstәrir vә onlardan Uşaq HüquqlarıKonvensiyası vә bir çox digәr beynalxalq sәnәdlәrdә әksini tapan müddәaların yerinә yetirilmәsini tәlәb edirlәr. hәyata keçirsinlәr. Cәmiyyәtin vә siyasәtçilәrin bu problemә münasibәtlәri vә tam sağlam olmayan uşaqların cәmiyyәtә tam inteqrasiyası ideyasının xeyrinә tәdricәn dәyişir. Daha çox diqqәt uşaqların inkişafını mәhdudlaşdıran әqli vә ya fiziki çatışmamazlığa deyil, hәr bir uşağın öz imkanlarının tam şәkildә inkişaf etdirmәk hüququna edilir. Tam sağlam olmayan (әlil) uşaqların inkişafı vә hüquqlarının müdafiәsinә biz necә kömәk edә bilәrik: tam sağlam olmayan uşaqların olduqları vәziyyәtin qiymәtlәndirmәsini keçirmәk vә ictimaiyyәt arasında onun nәticәlәrini yaymaq, әlillik cәhәtinә görә ayrı-seçkilikdәn müdafiәni tәmin edәn ciddi hüquqi normaların işlәnib hazırlanması vә qәbulu (әgәr bu sahәdә müvafiq qanunverictilik yoxdursa), tam sağlam olmayan uşaqların hüquqlarının tәmin edilmәsi vә müdafiәsi sahәsindә onların özlәrinin bir-başa iştirakı ilә xüsusi strategiyanın hazırlanması vә tәtbiqi, әlil uşaqların fikir vә arzularını, problem vә çәtinliklәri barәdә mәlumatı tәşviqat- tәbliqat kampaniya vә proqramlar ictimaiyyәt arasında yaymaq vә pozulmuş hüquqların bәrpasında uşaqların iştirakını tәmin etmәk,
  • 17. 123 әlil-uşaqların ailәlәrinә kömәklik göstәrmәyә yönәldilәn siyasәt vә proqramların qәbuluna lobbiçilik etmәk vә dövlәt internat tipli uşaq müәssisәlәrindә uşaqların saxlanılmasına qarşı çıxmaq vә hәmin müәssisәlәrin lәğvinә çalışmaq, tam sağlam olmayan uşaqların (әlil uşaqların) ümumtәhsil mәktәblәrdә inteqrasiya edilmiş tәrzdә tәhsilini tәmin etmәk vә bunun reallaşması üçün tәlәb olunan kömәk vә dәstәyi, maddi resursları vә tәcrübә hazırlığının keçirilmәsinә nail olmaq. Әgәr biz «Uşaqlar Üçün Yararlı Dünya» qurmaq istәyiriksә, biz bütün әqli vә fiziki cәhәtdәn әlil olan uşaqlar da daxil olmaqla hamı üçün yararlı dünya qurmalıyıq. Biz onlarda әlil yox, әn әvvәl uşaq görmәliyik.
  • 18. 124 QAÇQIN VӘ MӘCBURİ KÖÇKÜNLӘR Öz doğma yerlәrindәn münaqişә nәticәsindә qovulmuş uşaqlar. Müharibә – indiki dünyada uşaq hüquqlarnın әn ciddi pozulması amilidir. Uşaqların әtrafında müharibәlәr gedәndә onlar ölüm vә dağıntılarla üzlәşir. Viran qalmış xәstәxanalar, işlәmәyәn su tәhcizatı vә kanalizasiya sistemlәri, yandırılmış mәktәblәr vә s. bütün bunlar uşaqların sağlamlığı vә onların inkişafının gәlәcәk perspektivlәrini dibdәn qırır. Uşaqlar onlar üçün adi olan mühitin vә alәmin itirilmәsi, yaşadıqları ev vә doğma yerlәrindәn didәrgin düşdüklәri üçün psixoloji cәhәtdәn travma alırlar. Qeyd etmәk lazımdır ki, tәәssüfki mәhz bizim regionda ayrıseçkiliyin kәskin forması olan «etnik tәmizlәmә» kimi dәhşәtli anlayış meydana gәlib. Etnik tәmizlәmә qüvvәnin kömәkliyi ilә bir etnik qrupunun yaşadığı yerlәrdәn qovulması vә hәtta bir etnik qrupun digәri ilә mәhv olunması demәkdir. «Etnik tәmizlәmәlәr» zamanı qovulmağa vә ya mәhvә mәruz qalan etnik qrupu tәmsil etdiyinә görә vә zәyif mәhluq olduqlarına görә ilk növbәdә uşaqlar düşmәnә çevrilir. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa (MDB) Baltiyada silahlı münaqişәlәr. 1989-cu ildәn bәri bizim regionun 27 ölkәsindәn üçdә birindә bu vә ya digәr sәviyyәdә praktiki cәhәtdәn bütün ölkәlәri әhatә edәn silahlı münaqişәlәr baş verir. Bu münaqişәlәr zamanı onlara bir başa cәlb olunmayan dövlәtlәr әksәr hallarda humanizm nöqteyi nәzәrindәn hәtta öz daxili resurslarının çatışmadığı vә ya olmadığı halda da münaqişә zonalarından olan qaçqınları qәbul edir vә öz әrazilәrindә müvәqqәti olaraq yerlәşdirirdilәr. Münaqişә tәrәflәrinә çevrilmiş ölkәlәrdә isә insanlar zorakılıq, istismar vә ümumiyyәtlә müharibәnin dәhşәtlәrindәn baş götürüb ölkәnin daha tәhlükәsiz bölgәlәrinә qaçırdılar. Bu da hәmin bölgәlәrdә yerli infrastrukturun ağır bir vәziyyәtdә olduğu vә yerli әhali üçün hәtta imkanların mәhdud olduğu halda orada qaçqın vә ya mәcburi köçkün insanlar pis rәftarla vә hәtta yerli әhali tәrәfindәn nifrәtә mәruz qalırdılar. Statistik mәlumat: 2000-ci ildә çoxusu qadın vә uşaq olmaqla 2,2 mln insan öz ölkәlәrindә ölkә daxilindә mәcburi köçkün kimi qeydә alınıblar. 1 mln yaxın insan öz ölkәlәrindәn xaricdә qaçqın kimi qeydә alınıblar. Mәlumata görә 1989 ildәn etibarәn 1 mln qәdәr insan qismәn münaqişәlәr vә qismәn dә işsizlik sәbәbindәn regionun bir çox ölkәlәrini tәrk ediblәr. Ermәnistan, Bosniya, Herseqovinada vә Xorvatiyada mәsәlәn, gәnclәrin kütlәvi axını qeyd olunub. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB vә Baltiya regionunda yaranmış münaqişәlәr 1989 ildәn etibarәn uşaqlar da daxil olmaqla ölkәnin vәtәndaşlarına böyük tәsirini göstәriblәr. Öz evlәrini mәcburi tәrk etmiş yüz minlәrlә uşaqlar üçün onlara tanış vә qiymәtli olan hәr bir şeyin itirilmәsi onlar üçün faciәvi olaraq onları normal inkişaf etmәkdәn mәhrum edir. Düşdüklәri vәziyyәtә görә belә uşaqlar yeni yerlәrindә normal hәyata qovuşmağa çәtinlik çәkir vә nәticәdә cәmiyyәt üçün «görünmәz» olur. Aydındır ki, bu hallarda uşaqlar onların sağlam inkişafı üçün ümdә vacib olan ailә, ev, әylәncә, mәktәb, dini tәcrübә, mәdәniyyәt vә ictimai hәyatda iştirak kimi hәyati әsaslardan mәhrum olurlar. Bu kritik hәyat mәrhәlәsindә nәticәlәr ciddi ola bilәr. Qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqlar tәhsil almaqda vә vaxtı gәlәndә iş axtarmaqda cidi problemlәrlә
  • 19. 125 üzlәşirlәr. Gәnclәr arasında yayılmış işsizlik çox zaman zorakılıq, özünә qәsd, alkoqolizm, narkomaniya, cinayәtkarlıq vә s. bu kimi müxtәlif sosial problemlәrlә üst-üstә gәlir. Regionda minlәrlә qaçqın vә mәcburi köçkün üçün böyüklük hәyatına ağır şәraitdә daxil olma gәlәcәkdә uzunmüddәtli vә geniş maştablı siyasi, iqtisadi vә sosial problemlәr şәklindә özünü biruzә verә bilәr. Azәrbaycan vә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların vәziyyәti: 1997-ci il yanvar ayında mәcburi köçkünlәrin 38%-ni (tәxminәn 235000) 15 yaşınadәk uşaqlar tәşkil etmişdir. Kitabın küçә uşaqlarına hәsr edilmiş fәsilindә qeyd edildiyi kimi küçәdә yaşayan uşaqlar arasında mәcburi köçkünlәrin payının hәddәn artıq yüksәk olması daimi sakinlәrlә müqayisәdә onların (mәşğulluq, gәlir, mәişәt şәraiti, ümumilikdә cәmiyyәtә inteqrasiyası ilә әlaqәdar) yoxsulluq dәrәcәsinin yüksәkliyinә dәlalәt edir. «Burada әsas faciә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların ikiqat stres keçirmәsidir. Birincisi onların çoxunun müharibәdә şahidi olduqları hadisәlәrin psixoloji tәsirinә mәruz qalmalarıdır. Uşaqların müәyyәn hissәsi hәrbi әmәliyyatların (atışma vә bombalama kimi) bilavasitә şahidi olmuşlar. Onlar valideyinlәri vә qohumlarının ölümünü görmüş vә qorxu içindә yaşamışlar. Ermәnistanlı qaçqın uşaqların onda biri, mәcburi köçkün olan uşaqların isә yeddidә birinin valideynlәri müharibәdә hәlak olmuş vә ya itkin düşmüşdür. İkinci olaraq, bu uşaqlar deportasiya vә ya tәxliyyә zamanı hәddindәn artıq stres keçirmişlәr. Onların әksәriyyәti öz evlәrini tәlәsik vә tәlaş içindә tәrk edәrәk, çaylardan vә dağlardan keçmәk mәcburiyyәtindә qalmışlar. Çatdıqları yerlәrdә isә yoxsulluq vә ağır yaşayış şәraiti, mәişәt xidmәtlәrinin yoxluğu kimi әlavә çәtinliklәrlә üzlәşmişlәr» (UNİSEF, Küçә uşaqları, III hissә). Uşaqların ailәlәrindәki maliyyә çәtinliklәıri, ağır yaşayış şәraiti, çox vaxt spritli içkilәrdәn istifadә, әtrafdakılarla normal münasibәtlәrin tәsiri daha da güclәnәn ailә daxili münaqişәlәr onların mәnәviyyatına, dünya görüşlәrinә vә sosial persperktivlәrinә mәnfi tәsir edir. Nә qәdәr onlar öz yaşayış yerlәrinә qayıtmayıb vә ya mәskunlaşdığı yerdә cәmiyyәtә inteqrasiya etmәyiblәr, onların problemli uşaqlar, sonradan problemli yeniyetmәlәr vә nәhayәtdә problemli böyüklәrә çevrilәcәklәrinә böyük ehtimal vardır. İrәliyә hәrәkat: Silahlı münaqişәlәrin nәticәlәrindәn әzab çәkәn uşaqlara daha kömәksiz qurbanlar kimi baxmaq lazım deyil. Onlar hüquqları pozulmuş vә öz qaçqın vә mәcburi köçkün statuslarına görә «görünmәz» olmuş insan ailәlәrinin tam hüquqlu üzvlәridir. Bizim vәzifәmiz onları yenidәn cәmiyyәt üçün görünәn vә әhәmiyyәtli etmәkdir. Bizim regionda qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların hüquqlarının inkişafı vә müdafiәsinә bir neçә kömәklik edә bilәrik? Ó Qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqlarının yaşadıqları vә ya düşdüklәri vәziyyәti qiymәtlәndirmәk vә nәticәlәri geniş әhali arasında yaymaq? Ó Müxtәlif tәşviqat-tәbliğat kampaniya vә proqramları vasitәsi ilә onların sәs vә rәylәrinin dәqiq vә aydın çatdırılmasını tәmin etmәk. Ó Lobbiçilik fәaliyyәti vasitәsi ilә qaçqın vә mәcburi köçkün uşaqların eyni ilә әsas sosial xidmәtlәrdәn olan tәhsil vә tibbi xidmәtә olan ehtiyaclarının ödәnilmәsi üçün xüsusi dövlәt proqramları vә lazımi qanunvericiliyin formalaşmasına tәsir etmәk.
  • 20. 126 Ó Dözümlük vә münaqişәlәrin sülh yolu ilә hәlli sahәsindә mәktәblәrdә aparınlan işi dәstәklәmәk vә yardım göstәrmәk. Ó Ölkә liderlәrindәn onların Uşaqların Vәziyyәtinә dair BMT-nin Baş Asambleyasının Xüsusi Sesiyasında uşaqları müharibә vә onun ağır fәsadlarından qorumaq sahәsindә üzәrinә götürdüklәri öhdәliklәrin yerinә yetirilmәsini tәlәb etmәk. Münaqişәlәr- uşaqların yeri deyil. Uşaqların münaqişә vә münaqişәnin ağır fәsadlarından qorumaq vә yaşayış yerlәrini mәcburi tәrk etmiş insanların hüquqlarını tәmin etmәk üçün bütün mümkün olan tәdbirlәri hәyata keçirmәk.
  • 21. 127 Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş 0.1. Dәrsliyin Mәzmunu • Heç bir uşağı Nәzәrdәn Qaçırma • Uşaqların Hüquqları: Dәyişiklik üçün Gündәlik • Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat o Dünya Liderlәri Dә Uşaqlara Hә Deyirlәr o Uşaqlar üçün Münasib bir Dünya o Vә Sonra… 0.1. Dәrsliyin Mәzmunu Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma Tәqribәn 26 milyon şәxs Mәrkәzi vә Şәrqi Avropada, Müstәqil Dövlәtlәr Birliyindә (ŞAÖ/MDB) vә Baltikyanı Ölkәlәrdә «UŞAQLARA HӘ DE» Kampaniyasına dәstәk vermәk üçün imza atmışdır Fәaliyyәt üçün 10 çağırışın regional prioriteti Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma idi. Bu qәbul edilmiş cari layihәnin adını izah edir. Bu uşaq hüquqları üzrә tәlim vә tәbliğat dәrsliyi uşaqlar üçün ikinci ümumdünya sammitindәn sonra Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma layihәsi üçün bir resurs kimi hazırlanmışdır. O, uşaqlar vә onların hüquqları üzrә tәlim vә tәbliğat üçün әn yaxşı düşüncәni ortaya gәtirmәk mәqsәdini daşıyır. Materiallar toplusu olmasına baxmayaraq insan, xüsusәn dә uşaq hüquqları prinsiplәrinә әsaslanmağa vә onlara yanaşmaya müvafiq olmağa çalışır. Uşaqların Hüquqları: Dәyişiklik üçün Gündәlik Keçәn 25 il әrzindә uşaqlar uğrunda qlobal hәrәkәt әtrafında dinamika dayanmadan yüksәlmişdir. O, 1979-cu ildә Beynәlxalq Uşaq İli vә Uşaq Hüquqları haqqında BMT Konvensiyası (BMT UHK) üzәrindә işin başlaması ilә başladı. BMT UHK 1989-cu ildә BMT tәrәfindәn qәbul edilmiş vә 1990-cı ildә qüvvәyә minmişdir. Hәmçinin 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammiti keçirilmişdir. Ümumdünya Sammitindә dövlәt başçılarının hamısı 2000-ci ilә kimi nail olmaq üçün müәyyәn mәqsәdlәr üzәrindә razılığa gәldilәr. Bu mәqsәdlәr UHK-nı dәstәklәdilәr, lakin onlar UHK kimi geniş deyildilәr (mәsәlәn, inkişaf vә iştirak hüquqları burada әhatә olunmurdu). Artıq Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyanın rәsmi şәkildә qüvvәyә minmәsindәn vә Ümumdünya Uşaq Sammitinin keçirildiyi vaxtdan sonra on ildәn artıq vaxt keçmişdir. Onların hәr ikisi dünyanın marağını uşaqların üzәrinә yönәltdi. Konvensiya tez bir zamanda tarixdә әn
  • 22. 128 Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş çox ratifikasiya edilmiş insan hüquqları sәnәdinә çevrildi. Konvensiyanın demәk olar ki, hәr yerdә qәbul edilmәsi ona dәyişiklik üçün müstәsna hüquq verdi. Lazımi dәyişiklәrin әldә edilmәsindә irәlilәyiş müxtәlif idi. Bәzi hallarda vә bir neçә uşaq üçün xeyli şeylәrә müvәffәq olundu. Bәzi hallarda isә problemlәr qalmaqdadır vә onların öhdәsindәn gәlmәk üçün sәylә iş görülmәlidir. Region boyunca vә dünyanın digәr yerlәrindә davamlı uşaq vә qadın alveri baş verir. Uşaqların vә digәr insanların mәcburi köçkün olmasına sәbәb olan soyumayan münaqişәlәr vardır. «Terrorizmә qarşı müharibә» hәr bir kәsin hüquqlarının icrasını dayandırmaq vә ya başqa cür pozmaq üçün sәbәb kimi istifadә olunur. Konvensiya görünәn sәnәd olsa da o, real dünyada mövcud olan acı reallıqlara qarşıdır. Onilliklәr vә ya әsrlәr әrzindә mövcud olmuş maneәlәr, münasibәtlәr vә sistemlәr elә dә asanlıqla dәyişmirlәr. Bundan әlavә qlobal razılaşmalar heç dә hәr zaman tәlәb olunan hәrәkәtlәrin edilmәsi ilә davam etdirilmir. Bu çәtinliklәrә qarşı real irәlilәyişin olduğu çoxlu misallar mövcuddur. Tәcrübә qazanılır vә irәlilәyişә necә nail olmaq barәdә biliklәr inkişaf etdirilir. Bu irәlilәyiş uzun müddәt mübarizә aparan şәxslәr üçün ümidverici vә stimullaşdırıcıdır. Artıq onlar uşaqlar üçün daha yaxşı bir dünya mәnzәrәsinә nail olmağın perspektivini görürlәr. Bundan әlavә dünyadakı liderlәr beynәlxalq inkişafı yönlәndirmәk üçün razılıqlar әldә etmәyә davam edirlәr. Minilliyin İnkişaf Mәqsәdlәri (MİM), Davamlı İnkişaf üzrә Yohannesburq Sammiti (DİYS), Monterrey Konfransı, Yoxsulluğun Azaldılması Strategiyası Sәnәdlәri (YASS) bu razılıqlara sadәcә bir neçә misaldır. Hökumәtlәr, Çoxtәrәfli Sazişlәr vә QHT-lәr müxtәlif perspektivlәrdәn müxtәlif sazişlәrin vә hüquqlar bazalarının harmoniklәşdirilmәsinin prosesә müsbәt töhfә verdiyini görürlәr. Onlar hәmçinin hal-hazırda görülәn işlәrin müxtәlif fikirlәrә uyğun olmasını vә onların sinerji şәklindә görülmәsini tәmin etmәkdәn ötrü daha çox işlәrin görülmәsi zәrurәtinin olduğunu qәbul edirlәr.1 Hәmçinin gözlәmlәr get-gedә daha da artmaqdadır. Bәzi uşaqları artıq öz hüquqları barәsindә mәlumatlı olmuşlar. Onlardan bәzilәri sәsini uşaq olarkәn, bәzilәri isә böyüdükdә, yәni valideyn vә ya seçici, yaxud hәr ikisindәn olduqda irәli sürürlәr. Әvvәllәr qeyri-mümkün görünәn dәyişikliklәr artıq mümkün görünür. Milli büdcәlәr çәrçivәsindә tәhsil sisteminin inkişaf etdirilmәsi vә daha çox uşağa tәhsil imkanları yaratmaq üçün kiçik mәblәğlәr yenidәn ayrılmışdır. Ötәn vaxtdan istifadә edilmiş vә uşaqların әn üstün maraqlarına xidmәt etmәk üçün bilik vә bacarıqlar inkişaf etmişdir. Uşaqların fikirlәri qәrarların qәbul edilmәsindә nәzәrә alınır vә dәyişikliklәrin tәsirinin yaxşılaşdırılmasına yardım edir. Sәylәrin bir nәsli artıq dәyişiklәrә sәbәb olmuşdur. İki nәsildәn sonra biz geriyә baxa vә uşaqlar üçün hәqiqәtәn münasib olan dünyanın yaranması kimi açıq-aydın ictimai nemәtә deyil, başqa şeylәrә niyә pul xәrclәdiyimizdәn tәәccüblәnә bilәrik. 1 Kiçik bir broşura – Beynəlxalq İnkişaf Sənədləri, Siyasətləri, Prioritetləri və Nəticələri (CD) Alan Fuler tərəfindən Oxfam üçün hazırlanmışdır. O, bunların bəzilərinin və işi rasionallaşdırmaq üçün edilən cəhdlərin qısa xülasəsini verir. Xüsusi olaraq QHT-ləri daha artıq məlumatlandırmaq üçün hazırlansa da, o bu sahədə yeni olanlar və ya yaddaşını yeniləmək istəyənlər üçün də faydalıdır.
  • 23. 129 Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat Ümumdünya uşaq Sammitinin mәqsәdlәrinә nail olmaq hәdәfi 2000-ci il idi. Belә ki, әsrin sonunda Ümumdünya sammitinin mәqsәdlәrinin yenidәn qiymәtlәndirilmәsinә vә yeni planın hazırlanmasına ehtiyac var idi. Uşaqlar üçün yeni tәdbirlәr görmәkdәn ötrü bunu vaxt kimi istifadә etmәk mәqsәdi ilә planlar hazırlanmışdı. 2001-2002-ci illәrdә bir neçә qarşılıqlı әlaqәli fәaliyyәtlәr vә tәdbirlәr hәyata keçirilmişdir. Bunlardan biri dә Uşaqlar üçün Münasib bir Region layihәsini hazırlamış 2001-ci ilin aprelindә Rumıniyanın Buxarest şәhәrindә keçirilmiş Vәtәndaş Cәmiyyәti Tәşkilatlarının Regional Mәşvәrәti idi. Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat uşaqlar üçün yeni öhdәliyin götürülә bilәcәyi bir BMT xüsusi sessiyasına sәbәb olan bir beynәlxalq kampaniyanı nәzәrdә tuturdu. Kampaniya Uşaqlara Hә De adlanırdı. Onun mәqsәdi uşaqların vә gәnc insanların hәr yerdә hәyat vә rifahlarını yaxşılaşdırmaq üçün lazım olan 10 әsas fәaliyyәtә (imperativ adlanır) insanların dәstәk göstәrә bilmәsinә şәrait yaratmaq idi. Bütün dünyada şәhәr vә icmalardan dәstәk hәm İnternet, hәm dә kağız dәstәk formalarından istifadә etmәklә, ehtiyacı olanlara icma dәstәk kampaniyaları vasitәsi ilә toplanırdı. Uşaqlara Hә De Kampaniya: Uşaqlar üçün 10 İmperativ2 1. Heç Bir Uşağı Nәzәrdәn Qaçırma 2. Uşaqları Önә Çәk 3. Hәr Bir Uşağa Qayğı Göstәr 4. HIV/AIDS –lә Mübarizә aparmaq 5. Uşaqlara Ziyan Vurmağa vә İstismara Son Ver 6. Uşaqları Dinlә 7. Hәr Bir Uşağa Tәhsil Ver 8. Uşaqları Müharibәdәn Qoru 9. Yer Üzünü Uşaqlar üçün Qoru 10. Yoxsulluqla Mübarizә Et: Uşaqlara Sәrmayә Qoy. Uşaqlar üçün Münasib Bir Region3 Uşaqlar üçün Münasib Bir Region Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa regionunda, Baltikyanı Ölkәlәrdә vә Müstәqil Dövlәtlәr Birliyindә yaşayan uşaqlar üçün bir baxışdır. O, region boyunca uşaqların hüququ ilә narahatlıq keçirәn vәtәndaş cәmiyyәti tәşkilatları (VCT) tәrәfindәn keçirilәn ekstensiv mәslәhәtlәşmә prosesinә әsaslanaraq Uşaqlar uğrunda Qlobal Hәrәkat üzrә Regional QHT İşçi Qrupu tәrәfindәn koordinasiya edilir vә regionda yerlәşәn ölkәlәrdәki QHT-lәrin mәslәhәtlәşmәlәrindәn әldә edilәn fikirlәri özünә daxil edirdi. Onun mәtni 8-10 aprel 2001-ci il tarixlәrindә Regional VCT Mәşvәrәt görüşündә razılaşdırılmışdır. Bu, Uşaq Hüquqları haqqında BMT Konvensiyasının qәbul etdiyi vaxtdan on ildәn artıq müddәtin keçdiyi bir vaxtda yeni әsr 2 Tam Uşaqlar uğrunda Qlobal Hərəkat üçün Birləşmə Cağırışı və Uşaqlara Hə De kampaniyasının broşuru CD-də resurs sənədlərdə vardır. 3 “Uşaqlar üçün Münasib Bir Regionun” 8-ci Bölmədə tam mətni vardır.
  • 24. 130 üçün bir gündәlik idi vә bir çox siyasәt vә praktika sahәlәrindә iş görmәk üçün açıq bir çağırışı ifadә edir. Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş Dünya liderlәri dә uşaqlara «Hә Deyirlәr»4 2002-ci ilin may ayının 8-dәn 10-dәk on ildәn artıq müddәt üçün әn vacib beynәlxalq konfransda – BMT Baş Assambleyasının Uşaqlara Dair Xüsusi Sessiyasında 7000-dәn artıq insan iştirak etdi. Orada dünya ölkәlәri uşaq vә gәnc insanların vәziyyәtini yaxşılaşdırmaqdan ötrü özlәrinin qarşısına bir sıra mәqsәdlәr qoydular. Xüsusi Sessiya bir oriyentir idi. O, müstәsna olaraq uşaqlara hәsr olunmuş ilk bu cür vә özünә rәsmi nümayәndәlәri daxil edәn Sessiya idi. O, 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammitinin keçirilmәsindәn sonra olan irәlilәyişi nәzәrdәn keçirmәk vә uşaqların hüquqlarına dair qlobal öhdәliklәri yenidәn hәyata qaytarmaq üçün çağırılmışdı. Sessiyada iştirak etmәk üçün tәqribәn 70 dövlәt başçısı, baş nazir vә onların müavinlәri, yüksәk vәzifәli hökumәt rәsmilәri Nyu-Yorka gәlmişdilәr. Dörd hökumәtin onların adından Baş Assambleyada çıxış etmәk üçün gәnc nümayәndәlәri var idi (Niderland, Norveç, İsveç vә Toqo). Bundan әlavә Xüsusi Sessiya liderlәrin qeyri-adi dәrәcәdә çox olan sayından da yararlandı. Hökumәt nümayәndәlәri ilә yanaşı orada qeyri-hökumәt tәşkilatlarından, mәdәni, tәhsil, biznes vә dini qruplardan da nümayәndәlәr var idi. Hәmçinin Nelson Mandela vә kiçik Bill Qeyts kimi tanınmış şәxslәr dә iştirak edirdilәr. BMT Baş Katibi Kofi Annan özünün Baş Assambleyaya etdiyi açılış müraciәtindә üzünü bütün dünya uşaqlarına tutdu. Biz, böyüklәr, tәәssüf ki, sizin ümidlәrinizi doğrultmamışıq,… Sizlәrdәn hәr üçünüzdәn biri hәlә beş yaşına çatmamış pis qidalanmadan әziyyәt çәkmişdir. Sizlәrdәn hәr dörd nәfәrdәn biri heç bir xәstәliyә qarşı peyvәnd almamışdır. Demәk olar ki, hәr beşinizdәn biri mәktәbә getmir… Biz, böyüklәr, bu uğursuzluqlar siyahısını alt-üst etmәliyik. Karol Bellami, UNICEF-in İcraçı Direktoru, uşaqlarla bağlı inkişafın sürәtlәndirilmәsinә ehtiyacın olması ilә bağlı narahatlığını ifadә etmişdir. Әgәr biz yoxsulluğa vә onun gәtirdiyi sabitsizliyә qalib gәlmәk istәyiriksә, biz öz gәnc insanlarımıza sәrmayә qoymağa başlamalıyıq. Mәn milli liderlәrdәn özlәrinin uşaqlarla bağlı qeydlәrini yoxlamağı xahiş edirәm. Siz bütün uşaqlarınızı sinif otaqlarına gәtirә bilirsinizmi? Siz uşaqlarınızın hamısını xәstәliklәrdәn qoruya bilirsinizmi? Onlar pis davranışdan, istismardan vә zorakılıqdan qorunurmu? Tәәssüf ki, biz artıq cavabları bilirik. Biz bilirik ki, bizim görmәli işlәrimiz var. Baş Assambleyada plenar debatlar zamanı mütәәssir edәn sayda – 187 dövlәt nümayәndәsi söz demişdir. Liderlәr 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammitindәn sonra әldә olunan irәlilәyişә 4 Mətn BMT Xüsusi Sessiyasının İnternet Səhifəsindən götürülmüşdür: www.unicef.org/specialsession/index.html
  • 25. 131 nәzәr saldılar. Onların çoxu Baş Katibin onilliyin sonundakı Biz Uşaqlarıq hesabatının nәticәlәri ilә uyğun gәlirdi. Hesabat bildirirdi ki, çox işlәr görülüb, amma xeyli iş hәlә dә görülmәlidir. Natiqlәr Xüsusi Sessiyanı ümid işarәsi kimi gördüklәrini dedilәr. Onlar yekun sәnәdi - Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünyanı - vacib mәsәlәlәri hәll etmәk vә uşaqlar üçün münasib bir dünyanı qurmaq üçün birlikdә Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş hәrәkәt etmәk barәdә beynәlxalq ictimaiyyәtin verdiyi vәd kimi qәbul etdilәr. Onlar onu Xüsusi Sessiyadakı iştirakçılar tәrәfindәn müәyyәn edilmiş mәqsәdlәr kompleksinә dәstәk olduğunu düşündülәr. Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya5 Xüsusi Sessiya öz kulminasiya nöqtәsinә özünün yekun sәnәdini – Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünyanı- rәsmi şәkildә qәbul edilmәsi ilә çatdı. Bu dünya uşaqları üçün yeni bir gündәlikdir vә 180 ölkә tәrәfindәn qәbul edilmişdir. Ona növbәti onillik üçün 21 xüsusi mәqsәd vә hәdәf daxildir. İki ildәn artıq müddәt әrzindә konsensusun әldә edilmәsi gәlәcәk üçün güclü gündәliyin hazırlanması ilә nәticәlәndi. O, dörd әsas prioritetә diqqәt yetirir: sağlam hәyatın tәşviqi; hәr kәs üçün keyfiyyәtli tәhsilin tәmin edilmәsi; uşaqları pis davranışdan, istismardan vә zorakılıqdan qorumaq; vә HIV/AIDS-lә mübarizә. O, liderlәrin üzәrinә 1990-cı ildә Ümumdünya Uşaq Sammitinin natamam gündәliyinin tamamlanması vә digәr mәqsәdlәrә, xüsusilә dә BMT-nin Minniliyin Bәyannamәsindә göstәrilәnlәrә nail olmaq öhdәliyini qoyur. O, hәr bir uşağın hüquqların tәşviqi vә qorunması üçün liderlәrin öhdәliyini yenidәn tәsdiq edir. O, Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyanın vә onun Fakültativ Protokolları tәrәfindәn müәyyәn edilәn hüquqi standartları qәbul edir. O, bütün cәmiyyәti qlobal sәnәdә qoşulmağa çağırır. Hәrәkat hәm dә Uşaqlara Hә De kampaniyasının әsasını formalaşdıran 10 ballıq birlәşmә çağırışı әsasında uşaqlar üçün münasib bir dünya quracaqdır. Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünyanın Fәaliyyәt Planı üç vacib nәticәni müәyyәn edir: • uşaqların hәyatı üçün әn yaxşı mümkün başlanğıc • keyfiyyәtli әsas tәhsil almaq imkanı, o cümlәdәn pulsuz vә icbari ibtidai tәhsil, vә • uşaq vә yeniyetmәlәrin öz fәrdi imkanlarını inkişaf etdirmәk üçün kifayәt qәdәr imkanlar. Ailәlәrә dәstәk vermәk, ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması vә yoxsulluqla mübarizә üçün güclü çağırışlar mövcuddur. Aktiv rol oynamaqdan ötrü çoxlu icraçılar vә tәrәfdaşlara, o cümlәdәn uşaqların özlәrinә; valideynlәrә, ailәlәrә vә digәr hamilәrә; yerli hökumәtlәrә; parlamentarilәrә; QHT-lәrә; özәl sektora; dini, mәnәvi, mәdәni vә yerli liderlәrә; KİV-ә; regional vә beynәlxalq tәşkilatlara; vә uşaqlarla işlәyәn insanlara ciddi çağırışlar edilir. 5 (Mətn BMT Xüsusi Sessiyasının İnternet Səhifəsindən götürülmüşdür: www.unicef.org/specialsession/index.html Tam Mətn: Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya (Eyni mətn rus dilində), Uşaq oxucu üçün versiyası)
  • 26. 132 Fәaliyyәt Planı hәm dә dünya sammitlәri vә konfransları, elәcә dә BMT-nin Minilliyin Sammiti tәrәfindәn uşaqlara aid mәqsәd vә hәdәflәri yenidәn tәsdiq edir. O, dörd prioritet fәaliyyәt sahәsindә uşaqlar üçün 21 mәqsәd müәyyәn edir. Bu mәqsәdlәr Minilliyin Sammitindә dünya liderlәri tәrәfindәn 2000-ci ildә qәbul edilmiş Minilliyin İnkişaf Mәqsәdlәrinә nail olmaq yolunda әhәmiyyәtli addım hesab olunur. Bölmә 0: Mündәricat vә Giriş Biz әvvәlki görüşlәrimizdәn öyrәndik ki, mәqsәdlәrin müәyyәn edilmәsi vacib bir addımdır. Mәqsәdlәr olduqda bizim mübarizә aparmaq üçün nә isә varımızdır. Onlarsız bizim öz nailiyyәtlәrimizi vә uğursuzluqlarımızı ölçmәk üçün heç bir vasitәmiz yoxdur. Patrisiya Durrant, Xüsusi Sessiyanın Hazırlıq Komitәsinin Sәdri Bu mәqsәd vә hәdәflәrә nail olmaq üçün Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya hәm milli, hәm dә beynәlxalq sәviyyәlәrdә yeni vә әlavә resursların sәfәrbәr edilmәsinә vә ayrılmasına çağırır. O, 20/20 Tәşәbbüsü vә sәnayelәşmiş ölkәlәr tәrәfindәn inkişafa rәsmi yardım üçün ümummilli mәhsulun (ÜMM) 0,7 faizinin ayrılması, elәcә dә yerli tәrәfdaşlığın inkişafı kimi razılaşdırılmış qlobal mәqsәd vә fәaliyyәtlәrin hәyata keçirilmәsini dәstәklәyir. Sәnәd görülәcәk işlәr vә onların icrasını asanlaşdırmaq vә monitorinq, dövrü icmal vә hesabatlar barәdә bölmә ilә yekunlaşır. UNICEF-dәn әldә edilmiş irәlilәyişlә bağlı mәlumatların hazırlanması vә yayılması xahiş edilir. Vә Sonra… Konsensusla Baş Assambleyada qәbul edilәn Uşaqlar üçün Münasib Bir Dünya ilә BMT-nin Xüsusi Sessiyasında xeyli iş görülsә dә, bu yalnız 21-ci әsr üçün görülәcәk işin başlanğıcı idi. Uşaqlar üçün Milli Fәaliyyәt Planları hazırlanmalı vә icra edilmәlidir. Verilmiş vәdlәrin davamı olaraq onların hamısının yerinә yetirilmәsini tәmin etmәklә uşaqların hüquqlarına hörmәt vә onları qorumaq davam edәn bir prosesdir. Bu dәrslik uşaqlar vә onların hüquqları üçün işlәyәnlәrә yardım etmәk üçündür.
  • 27. 133 Bölmә 1. Uşaq vә uşaq hüquqları haqqında mәlumatlılığın yaradılması – Mündәricat. 1.1. Modul 1: Qısa icmal • İnsan Hüquqlarının әsas konsepsiyalarını başa düşmә • Modul 1-dәn istifadә • Böyüklәr vә uşaqlar: iki fәrqli perspektiv 1.1.1. Modul 1. Mәşğәlә 1 İnsan Hüquqları konsepsiyası • İştirakçıları insan hüquqlarının әsas konsepsiyası ilә tanış etmәk; • İnsan hüquqları vә insan lәyaqәti arasında münasibәti iştirakçilara tanıtmaq. A Hissәsi. İnsan olmaq nә demәkdir? (20 dәqiqә) B Hissәsi. Hüquq nә demәkdir? (40 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan Hüquqlarının әsası nәdir? (30 dәqiqә) 1.1.2. Modul 1. Mәşğәlә 2 İnsan Hüquqları Standartları ilә Tanışlıq • İştirakçılar rәmzi konstitusiya yaradırlar vә öz ideyala ilә Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsinin konkret maddәlәri arasında uyğunluğu axtarırlar. • İştirakçılar Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsinin (ÜİHB) әsas prinsiplәri ilә tanış olurlar. A Hissәsi. Yeni planet üçün insan hüquqları (1 saat) B Hissәsi. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi ilә hüquqların әlaqәlәndirilmәsi (30 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan hüquqları xәbәrlәrdә (1 saat fakultativ) 1.1.3. Modul 1. Mәşğәlә 3 İnsan Hüquqları Standartlarının tarixi vә tәkamülü • İştirakçıları ÜİHB-nın yaranmasında tarixin vә ayrı-ayrı şәxslәrin rolu ilә tanış etmәk; • İnsan hüquqlarının vә ÜİHB mәzmununun anlayışını çatdırmaq/möhkәmlәtmәk. • İnsan hüquqlarının mәnşәyinә vә tarixinә nәzәr salmaq; • İnsan hüquqlarının tәtbiqi ilә әlaqәdfr müasir problemlәrlә tәlәbәlәri tanış etmәk. A Hissәsi. İnsan Hüquqları Komitәsi ÜİHB-nı tәrtib edir (1 saat) B Hissәsi. İnsan Hüquqları standartlarının tәkamülü (15 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan Hüquqlarının mәnşәyi vә tarixi (30 dәqiqә) D Hissәsi. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropa, MDB, Orta Asiya kontekstindә insan hüquqları (15 dәqiqә) 1.1.4. Modul 1. Mәşğәlә 4 Uşaq Hüquqları vә İnsan Hüquqları
  • 28. 134 • İştirakçılar böyüklәr ilә uşaqlar arasında oxşar vә fәrqli cәhәtlәri vә uşaqların xüsusi ehtiyaclarının olmasını başa düşmәlidirlәr; • İştirakçılar ÜİHB-nın uşaqlara aid olan hissәlәrini vә uşaqlara dәstәyin güclәndirilmәsinin mümkün olduğu sahәlәri müәyyәn etmәyi bacarmalıdırlar. 1.1.4. A Hissәsi. Uşağa nә gәrәkdir? (1 saat) 1.1.4. B Hissәsi. Böyüklәr ilә uşaqların ehtiyaclarını müqayisә etmәk. (30 dәqiqә) 1.1.4. C Hissәsi. Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyaya giriş (UHK) (60 dәqiqә) 1.2. Modul 2-nin Qısa icmalı Bu modul BMT UHK haqqında ümumi tәsәvvür yaratmaq mәqsәdi güdür Mәqsәdlәr: 1. Uşaqların qarşılaşdığı bir çox reallıqlara dair hәssas olmaq vә uşaqların sağ qalmasıns, inkişaf etmәsini vә müdafiәsini tәmin etmәk üçün uşaq hüquqlarını bir tәdbir kimi qiymәtlәndirmәk; 2. Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyada qeyd edilәn hüquqları başa düşmәk; 3. Uşaqların sağ qalmaq, inkişaf, müdafiә vә iştirak hüquqlarına cәmiyyәtdә necә riayәt edildiyini öyrәnmәk. 1.2.1. Modul 2. Mәşğәlә 1. Uşaqların vә uşaq hüquqlarının dәyәrlәndirilmәsi • Uşaqlar barәsindә fәrdi vә ictimai baxışları, rәylәri vә mövqelәri araşdırmaq; • Uşaqların qarşılaşdığı bir çox reallıqlar barәdә düşünmәk; • Uşaq hüquqları konsepsiyasının inkişafını anlamaq (fakultativ). A hissәsi. Uşaq barәsindә fәrdi baxışlar (30 dәqiqә) B hissәsi. Uşaq barәsindә cәmiyyәtin baxışları (1 saat – Fakultativ) 1.2.2. Modul 2. Mәşğәlә 2. Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiya ilә tanışlıq • Uşaq hüquqları haqqında BMT Konvensiyasında yer alan hüquqları başa düşmәk; • Uşağın inkişafına bu hüquqların necә kömәk etdiyini dәrk etmәk. A hissәsi. Şәkillә mәtnin tutuşdurulması (fakultativ) B hissәsi. Uşaq hüquqlarının cestlәrlә ifadәsi (fakultativ) C hissәsi. Uşaq hüquqlarının qruplaşdırılması (45 dәqiqә, Seçim 1). D hissәsi. Uşaq hüquqlarının kartlar vasitәsilә qruplaşdırılması (45 dәqiqә, Seçim 2). UHK haqqında ümumi tәsәvvür yaratmaq üçün C vә ya D hissәlәrindәn istifadә etmәk olar. Hәr ikisinin yanaşması eynidir (4 sahә üzrә qruplaşdırılır). Vaxt olsa, A vә B hissәlәrindәn giriş kimi istifadә edilmәlidir, A, B vә C vә ya D hissәlәrindәn istifadә iştirakçıların daha da tәfәrrüatlı anlayışa yiyәlәnmәsinә kömәk edәcәk. 1.2.3. Modul 2. Mәşğәlә 3. UHK-nın Uşaq Hüquqları Qrupları vasitәsi ilә araşdırılması Qısa icmal
  • 29. 135 • BMT UHK-nı dörd qrup (sağ qalmaq, müdafiә, inkişaf vә iştirak hüquqları) şәklindә prezentasiya edilmәsinin mәntiqi ilә tanış olma. Uşaqların sağ qalmaq hüquqları (90 dәqiqә) • Uşaqların sağ qalmaq hüquqlarına cәmiyyәt tәrәfindәn necә riayәt edildiyini araşdırmaq. o Uşaqların sağ qalmasına tәhlükә törәdәn müxtәlif vәziyyәtlәri müәyyәn etmәk. o Uşaqların sağ qalmağını tәhlükә altına alan amillәri tanımaq. Uşaqların inkişaf hüquqları (60 dәqiqә) • Uşaqların inkişaf hüquqları konsepsiyasını başa düşmәk. o Uşağın inkişafı vә uşağın inkişaf hüquqları anlayışlarını müәyyәn etmәk. o Uşaqların inkişaf hüqularının hәyata keçirilmәsini çәtinlәşdirәn vә (vә ya) asanlaşdıran amillәri müzakirә etmәk. o Bu günkü dünyada uşaqların şәraitlәrini tәsvir etmәk. Uşaqların iştirak hüquqları (Vaxt: 50 dәqiqә) Uşaqların vә gәnclәrin iştirakının konsepsiyasını müәyyәn edin vә başa düşün. Uşaqların iştirak hüquqlarının proqramda vә tәşkilatı kontekstә tәtbiqinin anlayaşını yaradın 1.2.4. Modul 2. Mәşğәlә 4. Uşaq hüquqlarının tarixi köklәri (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materialdardan istifadә etmәk olar) 1.2.5. Modul 2. Mәşğәlә 5. BMT UHK-nın rәhbәr prinsiplәri (UHK Prezentasiyaları vә hәmçinin prinsiplәrә dair ümumi tәsәvvür üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk) 1.2.6. Modul 2. Mәşğәlә 6. BMT UHK ilә bağlı monitorinq vә mәruzә (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk olar) 1.2.7. Modul 2. Mәşğәlә 7. BMT UHK-nın monitorinq vә mәruzә ilә bağlı UHK-ı mövzuları (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk olar) 1.2.8. Modul 2. Mәşğәlә 8. Konvensiyanın ratifikasiyası – bu nә demәkdir? (UHK Prezentasiyaları üçün mәlumat xarakterli materiallardan istifadә etmәk olar) 1.3. Uşaq hüquqları ilә әlaqәdәr Gender vә Qadınlara qarşı hәr növ ayrı seçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiya (CEDAW) (fakultativ prezentasiya 20 dәq) Qısa icmal vә giriş 1.3.1. Cins vә gender arasında fәrq (1 saat 15 dәqiqә) Cins vә gender arasında fәrqi vә bunun qadının sosial şәraitinә necә tәsir etdiyini başa düşmәk
  • 30. 136 1.3.2. Gender rolları vә münasibәtlәri (1 saat) Qadın vә kişinin gündәlik fәaliyyәtinin fәrqli olmasını tanımaq. Bu fәaliyyәtin qadın vә kişiyә necә tәsir etdiyini qiymәtlәndirmәk. 1.3.3. Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiyası (CEDAW) ilә tanışlıq CEDAW-ın yaranmasına tәkan verәn qadın vә qızların vәziyәtini daha da yaxşı başa düşmәk. CEDAW-ın әsas mәzmununu vә mәqsәdini müәyyәn etmәk. A hissәsi. Qadın vә qızların vәziyyәti vә insan hüquqları (30 dәqiqә) B hissәsi. Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiya ilә tanışlıq (20-45 dәqiqә) C hissәsi. Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiyada qeyd edilәn hüquqların qәbul edilmәsi (30 dәqiqә, fakultativ). D hissәsi. Qadın Hüquqları vә Uşaq Hüquqları arasında münasibәt (30 dәqiqә). E hissәsi. Uşaq Hüquqlarını müdafiә etmәk üçün Qadınlara qarşı hәr növ ayrıseçkiliyin qadağan edilmәsi haqqında konvensiyasından istifadә (30 dәqiqә). 1.3.4. Qadın Hüquqlarını vә Uşaq Hüquqlarını әlaqәlәndirmә İştirakçılara Qadın vә qızların Hüquqları vә Uşaq Hüquqlarının qarşılıqlı әlaqәli olmasını müsbәt qiymәtlәndirmәyә kömәk etmәk. A hissәsi. Qadın Hüquqlarını vә Uşaq Hüquqlarını әlaqәlәndirmә (45 dәqiqә) B hissәsi. Tәhsil almayan qızlar (fakultativ) (30 dәqiqә - fakultativ) 1.4. Digәr insan hüquqları müdafiә vasitәlәri ilә әlaqәlәr (2 saat - fakultativ) İştirakçıları digәr әsas insan hüquqları sәnәdlәri ilә tanış etmәk. Әsas sәnәdlәr arasında qarşılıqlı әlaqәni başa düşmәni möhkәmlәtmәk. 1.5. İnsan Hüquqları Mexanizmlәri (40 dәqiqә - fakultativ) • İnsan Hüquqları Mexanizmlәrini tәqdim etmәk 1.6. UHK-a dair monitorinq vә mәruzә (40 dәqiqә) • UHK-a dair monitorinq vә mәruzә prosesini tәqdim etmәk 1.7. İnsan Hüquqları vә Uşaq Hüquqları (25 dәqiqә) • Әsas İnsan Hüquqları vә Uşaq Hüquqları prinsiplәrini müzakirә etmәk • Hüquqları geniş proqramlar mәzmununa daxil etmә – Uşaqlar üçün proqramlaşdırmaya insan hüquqlarına әsaslanan yanaşma
  • 31. 137 1.1.1. İnsan Hüquqlarının әsas konsepsiyası (1,5 saat A-C hissәlәri üçün) Mәşğәlәnin ümumi mәqsәdlәri: • İştirakçıları insan hüquqlarının әsas konsepsiyası ilә tanış etmәk; • İnsan hüquqları vә insan lәyaqәti arasında münasibәti iştirakçilara tanıtmaq. Materiallar: yazı lövhәsi vә tәbaşir vә ya divar bloknotu kağızı, markerlәr vә yapışqanlı lent; Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsinin (ÜİHB) surәtlәri (qısaldılmış, sadәlәşdirilmiş vә ya tam mәtni); İnsan Hüquqları Lüğәtinin surәtlәri; mündәricat mәtninin surәtlәri (fakultativ). A Hissәsi. İnsan olmaq nә demәkdir6 ? (20 dәqiqә) B Hissәsi. Hüquq nә demәkdir? (40 dәqiqә) C Hissәsi. İnsan Hüquqlarının әsası nәdir?7 (30 dәqiqә) 6 Nancy Flowers, Human Rights Here and Now, (Minneapolis: human rights resource, 1999), pp.38-39. 7 Aşağıdakı mənbədən götürülərək bu materiala uyğunlaşdırılmışdır: “Children’s Rights Training Package (draft)” Draft, UNICEF Hanoi, 1999, səh.7-13.
  • 32. 138 1.1.1. İnsan olmaq nә demәkdir8 ? (20 dәqiqә A hissәsi üçün) 1. «İNSAN» sözünü divar bloknotu vә ya yazı lövhәsinin yuxarı hissәsindә yazın. «İnsan» sözünün altında insanın dairәsini cızın. İştirakçılardan xahiş edin insanı xarakterizә edәn xüsusiyyәtlәri «breynştorm» elәsinlәr vә sözlәri vә ya işarәlәri dairәnin içindә yazın. Mәsәlәn, «ağıl», «şәfqәt göstәrmә». 2. Sonra, insan olaraq bu xüsusiyyәtlәri müdafiә etmәk, artırmaq vә tam inkişaf etdirmәk üçün nәyin lazım olduğunu iştirakçılardan soruşun. Onların cavablarını dairәdәn kәnarda yazın vә iştirakçılardan onları izah etmәlәrini xahiş edin. Mәsәlәn, verilәn cavablar «tәhsil», «dostluq», «sevәn ailә» ola bilәr. (Qeyd: bu siyahını sonrakı tәdbirdә istifadә etmәk üçün saxlamağı unutmayın). 3. Müzakirә edin: - Tam insan olmaq nә demәkdir? Sadәcә «sağ qalmaqdan» vә ya «yaşamaqdan» bu necә fәrqlәnir? - Bu siyahı әsasında, lәyaqәtli yaşamaq üçün insanlara nә lazımdır? - Bütün insanlar әhәmiyyәtcә bәrabәrdirlәrmi? İnsanlar arasında fәrqin dәyәri nәdәn ibarәtdir? - Bizim «әhәmiyyәtli» insan xüsusiyyәtlәrimizdәn hәr hansısa bizdәn alına bilәrmi? Mәsәlәn, yalnız insanlar mürәkkәb dillә ünsiyyәt qura bilәrlәr; siz danışmaq bacarığınızı itirsәniz insan olaraq qalarsınızmı? - Belә insan ehtiyaclarından biri sizdәn alınsa nә baş verәr? 4. Dairәnin içindәkilәrin insan lәyaqәtinә aid olmasını izah edin. Dairәdәn kәnar yazılanlar insan lәyaqәti üçün nәlәrin lazım olduğunu tәsvir edir. İnsan Hüquqları bu ehtiyacların üzәrindә qurulur. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsindәn bu cümlәlәri oxuyun: …bәşәr ailәsinin bütün üzvlәrinә xas olan lәyaqәt hissinin vә onların bәrabәr vә ayrılmaz hüquqlarının tanınması azadlıq, әdalәt vә ümumi sülhün әsasıdır… Preambula, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi. Bütün insanlar lәyaqәt vә hüquqlarına görә azad vә bәrabәr doğulurlar. Onların şüurları vә vicdanları var vә bir-birlәrinә münasibәtdә qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. Maddә 1, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bәyannamәsi. Hәr kәsin layәqәtinә hörmәtlә yanaşılması üçün ÜİHB-nın insanların bir-biri ilә necә davranmalı olmalarının standartların müәyyәn etdiyini izah edin. 8 Nancy Flowers, Human Rights Here and Now, (Minneapolis: human rights resource, 1999), pp.38-39.
  • 33. 139 1.1.1. Hüquq nә demәkdir? (40 dәqiqә B hissәsi üçün) 1. «Hüquqlar» sözünü divar bloknotu vә ya yazı lövhәsinin yuxarı hissәsindә yazın. «Hüquqlar» sözünün müxtәlif mәnalarını «breynştorm» elәtdirin. Tez-tez işlәnilәn «bu bizim hüququmuzdur» vә ya «bunu demәyә sәnin hüququn yoxdur» cümlәlәrini nәzәrdә saxlayın. Müxtәlif mәnaları lövhәdә yazın. İnsan hüququna gәldikdә, «hüquq» sözünün mәnası nәdir? A seçimi vә ya B seçimi edәrәk davam edin. Onlar tәxminәn eyni fikirlәri әhatә edir, lakin cuzi fәrq mövcuddur. Seçim 1 Seçim 2 2. Kiçik qruplarda vә ya hamı birlikdә insan hüquqları anlayışını «breynştorm» edin vә nәticәlәri lövhәdә yazın. Çalışın hәr kәsin razılaşdığı anlayışı tapın vә bunu kağızda yazın. 3. İnsan hüquqlarının aşağıdakı anlayışını lövhәdә yazmaqla vә ya divar bloknotu istifadә etmәklә göstәrin: Hәr bir şәxsin cinsindәn, irqindәn, dәrisinin rәngindәn, dilindәn, milli mәnşәyindәn, yaşından, sosial mәnşәyindәn, dinindәn vә ya siyasi mövqeyindәn asılı olmayaraq insan hüquqları var. Onlar universal, ayrılmaz, bölünmәz vә qarşılıqlı әlaqәlidirlәr - Universal nә demәkdir? Ayrılmaz? Bölünmәz? Qarşılıqlı әlaqәli? İştirakçılardan xahiş edin Prinsiplәr Kartına (tezis) istinad etsinlәr vә ya onların mәnasını qrupa izah edin. 4. A Hissәsindә söhbәti gedәn xüsusiyyәtlәr siyahısına qayıdın. 5. «YAŞAMA/MÖVCUD OLMA», «İNSAN 2. İnsan hüquqlarını müәyyәn edin: (20 dәqiqә) • İştirakçılardan xahiş edin 5 qrupa bölünsünlәr; • Hәr bir qrup aşağıdakı terminlәri müәyyәn edir: insan hüquqları, azadlıq, lәyaqәt, cavabdehlik, bәrabәrlik; • Hәr bir anlayışı ayrıca vәrәqdә yazın (vәrәqdә yazma qaydalarına uyğun olaraq) 3. Anlayışları müzakirә edin (15 dәqiqә): • Bütün vәrәqlәri toplayın vә bir terminin bütün anlayışlarını bir qrupa paylayın; • Hәr qrup bir termini müzakirә edir vә öz termininә dair bir anlayış tәrtib etmәyә çalışır; • Divar bloknotunun yuxarı hissәsindә son anlayışı vә onun altından әvvәlki anlayışları yazmaqla, qruplar öz vәrәqlәrini divara asırlar. 4. Birgә müzakirәlәr (20 dәqiqә): • Bütün iştirakçılar anlayışın yazıldığı divar bloknotunun әtrafına toplanır. Aşağıdakı istiqamәtlәndirici suallardan istifadә edin: - anlayışlarla razısınız? - anlayışlara digәr şәrhlәr vә
  • 34. 140 LӘYAQӘTİ» vә «RAHATLIQ VӘ DӘBDӘBӘ» sözlәrini digәr lövhәdә vә ya vәrәqdә yazın. Bu terminlәrin mәnasını müzakirә edin. A Hissәsindә hazırlanmış qeydlәrә nәzәr salın. Bu başlıqlar altında insan xüsusiyyәtlәrini tam inkişaf etdirmәk üçün zәruri hesab edilәn hәr bir bәndi yerlәşdirin. Mәsәlәn, yaşam üçün tәhsil zәruridirmi? İnsan lәyәqәti üçün necә? Tәhsil rahatlıq yoxsa dәbdәbәdir? 6. Müzakirә edin: - insan hüquqları yalnız insanın yaşamağı üçün ehtiyacları әhatә etmәlidir? Niyә bәli vә niyә xeyr? - İnsan hüquqları «rahatlıq vә dәbdәbә» adı altında sadaladığınız elementlәri dә müdafiә etmәlidirmi? Niyә bәli vә niyә xeyr? - Dünyada bәzi insanların ancaq yaşamaq üçün zәruri olan әşyaları var, digәrlәri isә rahatlıq vә dәbdәbә içindә yaşayırlar. Bu insan hüquqlarının pozulması sayılırmı? İnsan lәyaqәtinә sahib olmanı bәrabәrlәşdirmәk üçün nә isә edilә bilәrmi? Nә isә etmәk lazımdırmı? Lazımdırsa, necә? Vә kim tәrәfindәn? 7. Hüquqların daha da yaxşı başa düşülmәsi üçün prezentasiya vә ya Ehtiyaclar-Hüquqlar-Öhdәlik vәrәqindәn istifadә edin. ya sualar var? - terminlәrin anlayışını müәyyәn edәrkәn hәr hansı çәtinlik çәkdinizmi? • Bu proses hәr bir anlayış üçün tәkrar edilir. Hüquqları tәsvir edәn terminlәr anlayışların mümkün olan dәstidir. 5. Hüquqların daha da yaxşı başa düşülmәsi üçün prezentasiya vә ya Ehtiyaclar-Hüquqlar-Öhdәlik vәrәqindәn istifadә edin. 6. Xülasә prezentasiya (5 dәqiqә): Xülasә iradları Nәticә Qeydlәri B-yә әsaslanmalıdırlar. Prinsiplәr vәrәqi9 Universal. İnsan Hüquqları universaldır. İrqindәn, cinsindәn, dinindәn, siyasi vә ya digәr düşüncәsindәn, milli vә sosial mәnşәyindәn asılı olmayaraq onlar bütün insanlar üçün eynidir. Biz hamımız azad doğulmuşuq, lәyaqәt vә hüquqlarımızda bәrabәrik. İnsan hüquqlarını satın almaq, qazanmaq vә ya onlara varis olmaq ehtiyac deyil. Sadәcә biz insan olduğumuzdan bu hüquqlar bizdә var. İnsan hüquqları hәr bir şәxsә «mәxsusdur». Ayrılmaz.. İnsan hüquqları ayrılmazdır. Heç bir kәsin hәr hansı bir sәbәbdәn digәr şәxsi insan hüquqlarından mәhrum etmәk hüququ yoxdur. Hәtta insanların öz ölkә qanunları insan 9 Bax: Amnesty International, First Steps: A manual for starting human rights education, 1997 (p.2); Nancy Flowers, Human Rights Educators’ Network, Amnesty International USA.
  • 35. 141 hüquqlarını tanımasa belә, onların insan hüquqları var, vә ya hüquqlar pozulduqda, mәsәlәn, kölәlik istifadә edilirsә, qulların yenә dә hüquqları var, baxmayaraq ki, bu hüquqlar pozulur. Bölünmәz. İnsan hüquqları bölünmәzdır. Lәyaqәtli yaşamaq üçün bütün insanlar eyni zamanda azadlıqda, tәhlükәsizlikdә vә müәyyәn yaşayış standartlarında bәrabәr olmalıdırdlar. Qarşılıqlı әlaqәli. İstәnilәn fәrdi insan hüquqa sahib olma, digәr insan hüquqlarının tanınmasından vә onlara hörmәt edilmәsindәn asılıdır. Hәr hansı insan hüququnun inkar edilmәsi digәr insan hüquqlarına sahib olmağa tәsir edәcәk. Hüquqların terminlәrlә ifadәsi Bәrabәrlik Әdalәtlә әlaqәdardır. Hәr kәs ilә vicdanla davranmaq lazımdır – heç bir kәsә üstünlük verilmәli deyil Mәsuliyyәt Öhdәliklәr vә onlar tәrәfindәn tәlәb edilәn tәdbir görmә Azadlıq İnsanlara, onların mülkiyyәtinә vә bizim әtraf mühitә qayğı ilә yanaşmaq vә onlara hörmәt etmәk kimi mәnәvi öhdәliyini әhatә edir Lәyaqәt Hәr kәs insan olduğu üçün, lәyaqәt dünyada hamıya mәxsusdur. O, hamıya, istәnilәn yerdә vә zamanda mәxsusdur. İnsan hüquqları Digәr terminlәrin birlikdә necә istifadә edilmәsi vә sәrbәstliklә әlaqәdәrdır; görülәcәk tәdbiri seçmәk imkanında olma. Xüsusi qeyd: … müxtәlif dillәrdә terminlәrin fәrqli mәnaları vә konnotasiyaları var. Müxtәlif millәtlәri vә ya dil qruplarını bir araya gәtirdikdә bu tәdbir terminlәrin müxtәlif dillәrdә olan mәnasına dair debatlara gәtirib çıxara bilәr. Ehtiyaclar-Hüquqlar-Öhdәliklәr Uşaqların EHTİYACLARI var Bu ehtiyaclar sosial ÖHDӘLİK nәzәrdә tutur vә STANDARTLARI tәklif edir. «Hüquqlara әsaslanan yanaşma» bu cavabdehliyin vә öhdәliklәrin tanınmasını vә müdafiә edilmәsini tәmin etmәk mәqsәdi güdür; bununla da uşaqların ehtiyaclarının ödәnilmәsini tәmin edir. Belәliklә, dövlәt hüquqlara dair beynәlxalq konvensiyanı ratifikasiya edәndә, o, bütün әhali qarşısında beynәlxalq hüquqi cavabdehliyi qәbul edir. HÜQUQLAR icazә verilmiş hәrәkәt vә ya qadağan olunmuş hәrәkәt standartını hüquqi mәcburi edir. Hüquqlar әdalәtli vә ya bәrabәr
  • 36. 142 rәftara hәsr olunub. Onlar qanuni hakimiyyәt tәrәfindәn yaradılmış standartlar vә mәcәllәlәrә uyğun olan qәrarların әdalәtliliyinә hәsr olunub. Qanuni hüquqların mövcudluğu dövlәt daxil olmaqla digәrlәri üzәrinә QANUNİ CAVABDEHLİK vә ÖHDӘLİK qoyur ki, onlara hörmәt edilmәsinin, müdafiә olunmasının vә icra edilmәsinin qeydinә qalsın. WHO-SEA Regionuna arxalanır: http://w3.whosea.org/crc/ Nәticә Qeydlәri B • İnsan hüquqları insan әmin-әmanlığı üçün mühümdür: • Qorxudan azad olma vә ehtiyacdan azad olma fәrdlәr, icmalar vә millәtlәr üçün mövcud olmanın minimal әsas şәrtidir. • İnsan hüquqlarına yiyәlәnmә mövcud olmaq ilә, sadәcә hәyat sürmәk arasında fәrq qoyur. • Hüquqlar sәlahiyyәt, öhdәlik vә mәsuliyyәtlә әlaqәlidir. • Hüquqların hәyata keçirilmәsi siyasi iradәdәn asılıdır. • İnsan Hüquqları fәrdlәri dövlәt özbaşınalığından, cinayәt prosesi isә fәrdlәri birbirindәn qoruyur. • O, hәm insan lәyaqәtini, hәm dә insan şәxsiyyәtini (fәrdi vә kollektiv) qoruyur vә bununla mәqsәdi vә әhәmiyyәti mövcudluğa gәtirir. • O, fәrdin fiziki bütövlüyünü vә bütün xalqların tәhlükәsizliyini qoruyur. • Hüquqa belә tәrif verilә bilәr ki, şәxs qanunla müәyyәn olunmuş nәyә isә sahibdir, nәyi isә edә bilәr vә ya digәrlәrindәn әldә edә bilәr. • İnsan hüquqları universal qanuni tәminatlardır, fәrdlәri vә qrupları onların azadlıqlarına vә insan lәyaqәtinә tәsir edәn hәrәkәtlәrdәn vә sәhvlәrdәn (çatışmamazlıqdan) müdafiә edir.