1. អាមេរ ិក៖ ដំម ើរម្ព ោះមៅការទាេទារឯករាជ្យពីអង់មលេស
គំនូរបង្ហា ញអំពីលោក Georges Washington និងកងទ័ពអាលេរិក កនុងសង្រ្ង្ហា េទាេទារឯករាជ្យពីអង់លគេស
លោយ លសង ឌីណា
លៅកនុងនាទីង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតពិភពលោករបស់លយើង លៅសប្តត ហ៍លនេះ លសង ឌីណា សូេល ើកល ើង អំពីសង្រ្ង្ហា េ រវាងប្តរាំង និងអង់លគេស ល ើេបី ល្ត ើេគ្នន ង្រ្ត្ួត្ង្រ្ាត្ំបន់អាលេរិកខាងលជ្ើង និងសង្រ្ង្ហា េទាេទារឯករាជ្យ
របស់អាលេរិក។
ចាប់ាំងពីលង្រ្ោយលព ដ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ រកល ើញទវីបអាលេរិក លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ េហាអំណាចលៅអឺរុប រួេមាន លអសប៉ាញ ព័រទុយហាា ់ ប្តរាំង និងអង់លគេស ប្តននាំគ្នន ពង្រ្ងីកអាណានិគេរបស់ខ្េួន
លៅល ើដ ន ីថ្មីលនេះ លោយលអសប៉ាញ និងព័រទុយហាា ់ ោន់ោប់ត្ំបន់អាលេរិកខាងត្បូង ចំដ្កឯប្តរាំង និងអង់លគេសវិញ ោន់ោប់អាលេរិកខាងលជ្ើង (លៅង្រ្ត្ង់េតុំសហរ ឋអាលេរិក និងោណាោសពវថ្ថ្ៃ)។
►សូេអាន៖ ោររកល ើញទវីបអាលេរិកលោយង្រ្គីសតូហវកូ ុំលៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥
ក៏ប៉ាុដនត គិត្ង្រ្ត្ឹេសត្វត្សរ៍ទី១៨ ដ ន ីអាលេរិកខាងលជ្ើងភាគលង្រ្ចើនសថិត្លង្រ្ោេោរោន់ោប់របស់ប្តរាំង។ រហូត្េកទ ់នឹងលព បចចុបបននលនេះ លគល ើញមានទីង្រ្កុងធំៗជាលង្រ្ចើន លៅអាលេរិកខាងលជ្ើង លៅដត្រកា
ល្មេះជាប្តរាំង ូចជា Montréal លៅោណាោ និង Nouvelle-Orléan (ដ បចចុបបននលៅជាភាសាអង់លគេសថា New Orlean), Détroit និង Saint-
Louis លៅសហរ ឋអាលេរិក ជាល ើេ។
ចំដ្កអង់លគេសវិញ ោន់ោប់ដ ន ីត្ូចជាងប្តរាំង គឺដ ន ី លៅាេបលណាត យលននរដប៉ាកខាងលកើត្សហរ ឋអាលេរិក ដ លគលៅថា ដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ លហើយដ លង្រ្ោយេកនឹងង្រ្ត្ូវោេ យជារ ឋ ំបូង
បងអស់ ថ្នសហរ ឋអាលេរិក។ ក៏ប៉ាុដនត ដ ន ីអាណានិគេអង់លគេសអស់ទាំងលនេះ ថ្វី បិត្ដត្មានទំហំថ្ទៃ ីត្ិច ប៉ាុដនត មានង្រ្បជាជ្នរស់លៅលង្រ្ចើនជាងប្តរាំង លោ គឺ ង្រ្បមា្ជា ១ោននាក់ លធៀបលៅនឹង ដ ន ី
អាណានិគេរបស់ប្តរាំង ដ មានង្រ្បជាជ្នដត្ង្រ្បមា្ជា ១០េុឺននាក់។ ដ ន ីអាណានិគេប្តរាំងលៅអាលេរិកមានេនុសសរស់លៅត្ិច គឺលោយសារដត្ង្រ្បជាជ្នប្តរាំងភាគលង្រ្ចើនេិនចង់ចាកលចញពីង្រ្បលទស
កំល្ើត្ លៅាំងទី ំលៅលៅល ើដ ន ីអាណានិគេ។ រោឋ ភិប្ត ប្តរាំងវិញក៏េិនសូវជាយកចិត្តទុកោក់ល ើដ ន ីអាណានិគេ ូចជារោឋ ភិប្ត អង់លគេសលនាេះដ រ។ លៅឆ្ន ំ១៧៥៦ សង្រ្ង្ហា េ ល្ត ើេោន់ោប់
ដ ន ីអាណានិគេប្តនទៃុេះល ើង រវាងប្តរាំង និងអង់លគេស។ សង្រ្ង្ហា េលនេះ ដ ភាគលង្រ្ចើនជាសង្រ្ង្ហា េខាងទ័ពលជ្ើងទឹក ប្តនអូសបនាេ យលព ់ឆ្ន ំ១៧៦៣ លហើយង្រ្ត្ូវប្តនលគឲ្យល្មេះថា “សង្រ្ង្ហា េ៧ឆ្ន ំ”។
លៅអាលេរិក សង្រ្ង្ហា េលនេះង្រ្ត្ូវប្តនលគឲ្យល្មេះថា សង្រ្ង្ហា េប្តរាំងឥណាា (French and Indian War) លោ គឺសង្រ្ង្ហា េរវាង ប្តរាំង ដ មានពួកជ្នជាត្ិល ើេឥណាា ដសបកង្រ្កហេជា
សេព័នធេិត្ត ទ ់នឹងអង់លគេស រួេជាេួយនឹងដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣។
►សូេអាន៖ អរិយធេ៌អាលេរិកេុនង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ

2. សង្រ្ង្ហា េលនេះង្រ្ត្ូវប្តនបញ្ចប់ជាេួយនឹងោរចុេះសនធិសញ្ញា សនតិភាព លៅទីង្រ្កុងប្ត៉ា រីស លៅឆ្ន ំ១៧៦៣ លោយប្តរាំងង្រ្ត្ូវប្តត្់បង់ដ ន ីអាណានិគេលសៃើរដត្ទាំងអស់លៅោណាោ ដ ង្រ្ត្ូវង្រ្បគ ់លៅឲ្យអង់លគេស
កនុងលនាេះរួេមានទាំងទឹក ី Québec ទងដ រ។
អង់លគេសវិញ ថ្វី បិត្ដត្ទទួ ជ្័យជ្េនេះល ើប្តរាំង លហើយ ល្ត ើេោន់ោប់ទឹក ីអាណានិគេយ៉ា ងលង្រ្ចើនលៅអាលេរិក ក៏ប៉ាុដនត កនុងលព ជាេួយគ្នន ក៏ទទួ រងនូវោរខ្ូចខាត្លោយសង្រ្ង្ហា េយ៉ា ងធៃន់ធៃរដ រ។ ោរ
ង្រ្គប់ង្រ្គងដ ន ីដ ធ្លេ ប់សថិត្លង្រ្ោេអាណានិគេប្តរាំងក៏ជាលរឿង សមុគសាម ញ លហើយទំនាក់ទំនងជាេួយជ្នជាត្ិឥណាា ដសបកង្រ្កហេ ដ ធ្លេ ប់ជាសេព័នធេិត្តរបស់ប្តរាំងក៏លចាទជាបញ្ញា ។ ោរខ្ូចខាត្ដទនកលស ឋកិចច
លោយសារសង្រ្ង្ហា េមានទំហំធំលធង ដ ជាលហត្ុលធវើឲ្យអង់លគេសលសៃើរដត្នឹងង្រ្ត្ូវកស័យធន។
េិនយូរប៉ាុនាម នលង្រ្ោយេក អង់លគេស ដ ទទួ លជាគជ្័យកនុងសង្រ្ង្ហា េជាេួយប្តរាំង ក៏ង្រ្ត្ូវង្រ្បឈេេុខ្នឹងសង្រ្ង្ហា េេួយថ្មីលទៀត្ លៅអាលេរិកខាងលជ្ើង លហើយល ើកលនេះ ជាសង្រ្ង្ហា េត្ទ ់ជាេួយនឹងទឹក ីអាណានិគេ
របស់អង់លគេសខ្េួនឯងផ្ទៃ ់ គឺសង្រ្ង្ហា េទាេទារឯករាជ្យរបស់អាលេរិក។
បនាៃ ប់ពីជ្័យជ្េនេះ កនុងសង្រ្ង្ហា េ ល្ត ើេអាណានិគេជាេួយប្តរាំង អង់លគេសង្រ្ត្ូវង្រ្បឈេេុខ្នឹងបញ្ញា លស ឋកិចចធៃន់ធៃរ ក៏ប្តនសលង្រ្េច ំល ើងពនធអាករ ល ើង្រ្បជាជ្នអង់លគេស ដ រស់លៅល ើទឹក ីអាណានិគេ លៅ
អាលេរិកខាងលជ្ើង។
ចង្រ្កភពអង់លគេសយ ់ថា ង្រ្បជាជ្នលៅដ ន ីអាណានិគេអាលេរិកខាងលជ្ើងង្រ្ត្ូវដត្ចូ រួេវិភាគទានលង្រ្ចើន លៅកនុងវិស័យោរោរជាត្ិអង់លគេស ពីលង្រ្ោេះពួកលគទទួ ប្តនោរោរោរពីសំណាក់ទាហានអង់លគេស។
ក៏ប៉ាុដនត អាណានិគេជ្នអង់លគេសលៅអាលេរិកវិញយ ់ថា ពួកលគេិនមានសិទធលង្រ្ជ្ើសលរីសត្ំណាងលៅកនុងសភាអង់លគេស ូចព រ ឋ ថ្ទលទៀត្ ូលចនេះ េិនគួរមានោត្ពវកិចចបង់ពនធលង្រ្ចើនដបបលនេះលទ។ ពួកលគក៏ប្តននាំ
គ្នន លងើបល ើងង្រ្បឆ្ំងនឹងអាជាា ធរអង់លគេស លហើយច នាង្រ្បឆ្ំងលនេះក៏ប្តនរា ោ ោន់ដត្ខាេ ំង រហូត្ទៃុេះជាអំលពើហិងា លៅឆ្ន ំ១៧៧០ លៅលព ដ ទាហានអង់លគេសប្តនលបើកោរប្តញ់ង្រ្បហារល ើង្រ្កុេង្រ្បឆ្ំង
លៅបូសតុន បណាត ឲ្យេនុសស ៥នាក់ប្តត្់បង់ជ្ីវិត្។
ចាប់ពីលព លនាេះេក ច នាង្រ្បឆ្ំងនឹងរោឋ ភិប្ត ចង្រ្កភពអង់លគេសក៏លកើត្មានោន់ដត្ខាេ ំង លហើយគិត្ង្រ្ត្ឹេឆ្ន ំ១៧៧៤ ដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ លៅអាលេរិកខាងលជ្ើង ក៏ប្តនលរៀបចំបលងាើត្ជាសភា និង
រោឋ ភិប្ត លៅាេត្ំបន់លរៀងៗខ្េួន លហើយលៅដខ្កញ្ញា ឆ្ន ំ១៧៧៤ ត្ំណាងដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ ប្តនជ្ួបង្រ្បជ្ុំគ្នន លៅ Philadelphia ដ លគរាប់ថាជាកិចចង្រ្បជ្ុំនីត្ិោ ទី១ថ្នសភារួេរបស់
ដ ន ីអាណានិគេ ទាំង ១៣ (Continental Congress)។ ក៏ប៉ាុដនត លៅលព លនាេះ អាលេរិកេិនទាន់ង្រ្បោសឯករាជ្យោច់លចញពីចង្រ្កភពអង់លគេសលៅល ើយលទ។
ចង្រ្កភពអង់លគេសវិញ លនេើយត្បនឹងច នាង្រ្បឆ្ំងលៅអាលេរិក ក៏ប្តនចាត្់វិធ្លនោរោន់ដត្ត្ឹងរុ៉ឹង ង្រ្ពេទាំងប្តនបញ្ជូនទាហានោន់ដត្លង្រ្ចើនឲ្យលៅអាលេរិក កនុងលគ្ន លៅពង្រ្ងឹងអំណាចរបស់ខ្េួន លៅល ើដ ន ី
អាណានិគេ។ វិធ្លនោររ៉ឹត្ដត្ត្ឹងរុ៉ឹង ច នាង្រ្បឆ្ំងក៏រ៉ឹត្ដត្លកើនល ើង។ េិនយូរប៉ាុនាម ន ច នាង្រ្បឆ្ំងលៅកនុងដ ន ីអាណានិគេលៅអាលេរិកក៏ប្តនោេ យជាច នា បេះលប្តរង្រ្បោប់អាវុធ លហើយប្តនប៉ាេះង្រ្បយុទធ
ជាេួយនឹងទាហានអង់លគេសជាល ើកទី១ លៅ Massachusetts លៅថ្ថ្ៃទី១៩ ដខ្លេសា ឆ្ន ំ១៧៧៥។ គឺថ្ថ្ៃលនាេះលហើយ ដ លគចាត្់ទុកថាជាថ្ថ្ៃចាប់លទតើេថ្នសង្រ្ង្ហា េឯករាជ្យឬសង្រ្ង្ហា េ
ប ិវត្តន៍អាលេរិក។
លៅដខ្ឧសភា ឆ្ន ំ១៧៧៥ គ្ៈង្រ្បត្ិភូេកពីដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ លោយកនុងលនាេះរួេមាន Georges Washington, John Adams, Benjamin
Franklin និង Thomas Jefferson ប្តនលបើកកិចចង្រ្បជ្ុំសភាជាថ្មីេតងលទៀត្ លហើយសលង្រ្េចបលងាើត្កងទ័ពរួេ (Continental Army) លោយមាន Georges
Washington ជាអគគបញ្ញជ ោរ ល ើេបង្រ្បយុទធត្ទ ់ជាេួយនឹងកងទ័ពថ្នចង្រ្កភពអង់លគេស។
លៅោក់កណាត ឆ្ន ំ១៧៧៦ លៅកនុងលព ដ សង្រ្ង្ហា េប ិវត្តន៍អាលេរិកកំពុងដត្ឆ្បលនេះលពញបនៃុក ង្រ្បជាជ្នលៅកនុងដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ ោន់ដត្លង្រ្ចើនល ើងបង្ហា ញពីជ្ំហរចង់ប្តនឯករាជ្យោច់លចញពី
ចង្រ្កភព អង់លគេសទាំងង្រ្សុង។ លៅថ្ថ្ៃទី៤ ដខ្កកាោ ឆ្ន ំ១៧៧៦ សភាថ្នដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ (Continental Congress) ក៏ប្តនអនុេ័ត្លសចកតីង្រ្បោសឯករាជ្យពីអង់លគេស។
គិត្េកង្រ្ត្ឹេលព លនាេះ ដ ន ីអាណានិគេទាំង ១៣ ភាគលង្រ្ចើនសថិត្លង្រ្ោេោរោន់ោប់របស់កងទ័ពអាលេរិក ក៏ប៉ាុដនត អង់លគេស ដ លៅដត្េិនសុខ្ចិត្តលប្តេះបង់ដ ន ីអាណានិគេរបស់ខ្េួន ក៏ប្តនបញ្ជូន
នាវាចេបំង ង្រ្ពេទាំងទាហានោន់ដត្លង្រ្ចើន ល ើេបីលៅវាយបង្រ្ង្ហា បទាហានអាលេរិកដ អង់លគេសចាត្់ទុកថាជាង្រ្កុេបេះលប្តរ។
លៅល ើេឆ្ន ំ១៧៧៨ ប្តរាំង ដ ចបំងចាញ់អង់លគេស កនុងសង្រ្ង្ហា េ ល្ត ើេដ ន ីអាណានិគេអាលេរិក ោ ពី១៥ឆ្ន ំេុន លេើ ល ើញសនៃុេះថ្នកមាេ ំងទ័ពអាលេរិកថាជាឱោស អ ល ើេបីសងសឹកចំលោេះអង់លគេស ក៏
ប្តន ូកថ្ ចូ អនតរាគេន៍ជ្ួយអាលេរិក កនុងោរចបំងជាេួយនឹងកងទ័ពអង់លគេស។ អង់លគេសក៏ង្រ្បោសសង្រ្ង្ហា េជាេួយប្តរាំង។ លអសប៉ាញ និងហូ ង់ ដ ជាសេព័នធេិត្តរបស់ប្តរាំងប្តននាំគ្ននចូ េកជ្ួយប្តរាំង
ចំដ្ករ ឋខ្េេះរបស់អា េឺេ៉ាង់ប្តនចូ េកជ្ួយអង់លគេស។ សង្រ្ង្ហា េឯករាជ្យអាលេរិកក៏ប្តនរា ោ លៅជាសង្រ្ង្ហា េអនតរជាត្ិ ដ អូសបនាេ យលព រហូត្ ់ឆ្ន ំ១៧៨៣ លទើបបញ្ចប់ ាេរយៈោរចុេះសនធិសញ្ញា
លៅទីង្រ្កុងប្ត៉ា រីស ថ្ថ្ៃទី៣ កញ្ញា ឆ្ន ំ១៧៨៣។ លៅកនុងសនធិសញ្ញា លនេះ អង់លគេសប្តនសុខ្ចិត្តទទួ សាគ ់អាលេរិកថា ជាង្រ្បលទសដ មានឯករាជ្យលពញល ញ៕

3. ការរកឃ ើញទ្វីបអាឃេរិកឃោយគ្រីស្ត ូហ្វ កូ ឡុំ ឃៅចុងស្តវតសរ៍ទ្ី១៥
ស្តា ប់ (07:48)
រហូត្េកទ ់នឹង សពវថ្ថ្ៃលនេះ ង្រ្បលទសជាលង្រ្ចើនលៅដត្បនតង្រ្ប្តរពធទិវារំឭក ់ថ្ថ្ៃដ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំលធវើ ំល្ើរេក ់អាលេរិក (Columbus Day)
លោយ លសង ឌីណា
កនុងនាទីង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតពិភពលោក លៅសប្តត ហ៍លនេះ លសង ឌីណា សូេល ើកល ើង អំពីោររកល ើញទវីបអាលេរិក។ អស់រយៈលព ជាលង្រ្ចើនឆ្ន ំ លគនាំគ្នន គិត្ជាទូលៅថា ទវីបអាលេរិកង្រ្ត្ូវប្តនរកល ើញលោយ ង្រ្គីសតូហវ
កូ ុំ លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥។ ក៏ប៉ាុដនត លង្រ្ោយេក អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សត ប្តនរកល ើញនូវភសតុាង ដ បញ្ញជ ក់ទៃុយពីអវីដ លគធ្លេ ប់គិត្ពីេុន។
អស់រយៈលព រាប់សត្វត្សរ៍ បណាត ជ្នទូលៅ លៅល ើពិភពលោកនាំគ្នន លជ្ឿថា អនកដ ប្តនរកល ើញទវីបអាលេរិកេុនលគបងអស់ គឺ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ (Christophe Colomb)។ ំល្ើរលរឿងរបស់
ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ប្តនលកើត្ល ើង លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥។
លៅលព លនាេះ អឺរុបប្តនលងើបលចញពីយុគលមម ងងឹត្ ថ្នយុគសេ័យកណាត លហើយចាប់លទតើេសាគ ់នូវភាពរុងលរឿងល ើងវិញបនតិចេតងៗ លហើយកនុងលនាេះ គឺល ើញមានង្រ្បលទសេហាអំណាចថ្មី ដ ចាប់លទតើេ
ល ចេុខ្ល ើង លៅអឺរុប គឺព័រទុយហាា ់ និងលអសប៉ាញ។ លៅលព លនាេះ បណាត ង្រ្បលទសលៅអឺរុបកំពុងដត្ង្រ្បដជ្ងគ្នន កនុងោរពង្រ្ងីកលស ឋកិចចរបស់ពួកលគលរៀងៗខ្េួន ាេរយៈោរលធវើអាណានិគេ និងោរង្រ្គប់ង្រ្គងទេូវ
ជ្ំនួញ។ ោរលធវើជ្ំនួញ ដ ោក់កបជាងលគ លៅលព លនាេះ គឺោរជ្ួញ ូរជាេួយអាសុី លហើយជ្ំនួញលនេះង្រ្ត្ូវលគលធវើាេទេូវលគ្នក ដ លគលៅថា “ទេូវសូង្រ្ត្” ត្ភាជ ប់អឺរុប លៅឥណាា និងចិន។ ក៏ប៉ាុដនត ោរលធវើ
ំល្ើរាេទេូវលគ្នកពីអឺរុបលៅអាសុីង្រ្ត្ូវង្រ្បឈេេុខ្នឹង លង្រ្គ្នេះថាន ក់លង្រ្ចើន លៅលង្រ្ោយលព ដ ចង្រ្កភពអូត្ូេ៉ាង់របស់ត្ួកគី ប្តនវាយយកទីង្រ្កុងកុងសតង់ទី្ូ បនិងទតួ រំ ំចង្រ្កភពប៊ីហសង់ាំងលៅឆ្ន ំ១៤៥៣។
ព័រទុយហាា ់ ដ លព លនាេះជាង្រ្បលទសេួយជ្ំនាញខាងទេូវសេុង្រ្ទ ក៏ប្តនង្ហកលៅលធវើោរជ្ួញ ូរាេទេូវសេុង្រ្ទវិញ លោយលចញ ំល្ើរពីព័រទុយហាា ់ ាេេហាសេុង្រ្ទអាត្េង់ទិក ចាក់ចុេះលៅទិសខាងត្បូង
វាងេួយជ្ុំទវីបអាហ្វហវិក េុននឹងនេងេហាសេុង្រ្ទឥណាា លៅោន់ត្ំបន់អាសុី។
ក៏ប៉ាុដនត ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ដ ជាអនកជ្ំនាញខាងល ើរកប្ត៉ា ់េកពីអុីា ី ប្តនដបកគំនិត្េួយថ្មីថា លោយសារដត្ដទន ីមានរាងេូ លបើសិនជាលគលធវើ ំល្ើរលចញពីអឺរុប លឆ្ព េះលៅទិសខាង ិច ោត្់ាេេហាសេុង្រ្ទ
អាត្េង់ទិក លគនឹងអាចលធវើ ំល្ើរលោយង្រ្ត្ង់លៅ ់ឥណាា លោយចំណាយលព ត្ិចជាង ោរលធវើ ំល្ើរលៅទិសខាងលកើត្ ដ ង្រ្ត្ូវវាងេួយជ្ុំទវីបអាហ្វហវិក។ លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ លសតចលអសប៉ាញក៏ប្តនជ្ួ
ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ឲ្យ ឹកនាំលបសកកេម កនុងនាេលអសប៉ាញ លធវើ ំល្ើរាេកប្ត៉ា ់ ោត្់េហាសេុង្រ្ទអាត្េង់ទិក លឆ្ព េះលៅអាសុី។

4. លៅថ្ថ្ៃទី៣ ដខ្សីហា ឆ្ន ំ១៤៩២ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ប្តនលចញ ំល្ើរពីលអសប៉ាញ ជាេួយនឹងកប្ត៉ា ់ ៣លង្រ្គឿង លឆ្ព េះលៅទិសខាង ិច សំលៅលៅអាសុី។ ជាង ២ដខ្លង្រ្ោយេក លៅថ្ថ្ៃទី១២ ដខ្ត្ុោ កប្ត៉ា ់របស់
ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ក៏ប្តនលធវើ ំល្ើរេក ់លននរខាងលកើត្ថ្នទវីបអាលេរិក។ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ នឹកសាម នថាខ្េួនេក ់ឥណាា ក៏ប្តនលៅជ្នជាត្ិល ើេ ដ រស់លៅល ើទវីបអាលេរិកថាជាពួកឥណាា ។ ល្មេះ ដ លៅជាប់
រហូត្េកទ ់នឹងលព បចចុបបនន គឺ “ឥណាា ដសបកង្រ្កហេ”។
ចាប់ាំងពីលព លនាេះេក ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ង្រ្ត្ូវប្តនង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតចារទុកថាជាអនកដ ប្តនរកល ើញទវីបអាលេរិក េុនលគបងអស់។ ក៏ប៉ាុដនត លង្រ្ោយេក លគប្តនរកល ើញភសតុាង ដ បញ្ញជ ក់ថា ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ
េិនដេនជាអនករកល ើញទវីបអាលេរិកេុនលគលនាេះលទ លហើយក៏េិនដេនជាជ្នជាត្ិអឺរុបទីេួយដ ប្តនលធវើ ំល្ើរលៅ ់ទឹក ីអាលេរិកលនាេះដ រ។
រូបគំនួរបង្ហា ញពីលោកង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ
េុនលព ដ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លធវើ ំល្ើរេក ់ លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ ទវីបអាលេរិកមានេនុសសរស់លៅាំងពីរាប់េុឺនឆ្ន ំេកលហើយ។ ជ្នជាត្ិល ើេលៅអាលេរិក (ដ លយើងលៅថា ជាជ្នជាត្ិឥណាា ដសបកង្រ្កហេ)
ាេោរពិត្ គឺជាេនុសស ដ មានល ើេកំល្ើត្េកពីអាសុី។ ពួកលគប្តនលធវើ ំល្ើរលចញពីអាសុី េកអាលេរិក ោ ពីង្រ្បមា្ជា ២េុឺនឆ្ន ំេុន លោយនេងោត្់ាេចង្រ្កសេុង្រ្ទ រវាងរុសសុី និងរ ឋអាឡាសាា
(Bering Sea) លៅកនុងអំ ុងយុគសេ័យទឹកក (Ice Age) លព ដ កេពស់មានកង្រ្េិត្ទាប លហើយង្រ្ចកសេុង្រ្ទលនេះ លៅជា ីលគ្នកលៅល ើយ ដ អាចឲ្យលគល ើរនេងោត្់ប្តន។
ចាប់ាំងពីលង្រ្ោយយុគសេ័យទឹកកក លៅលព ដ កេពស់ទឹកសេុង្រ្ទលកើនល ើង ទវីបអាលេរិកង្រ្ត្ូវប្តនោត្់ផ្ទត ច់ពីត្ំបន់លទសងលទៀត្ លោយេហាសេុង្រ្ទប្ត៉ា សុីហវិក លៅខាង ិច និងេហាសេុង្រ្ទអាត្េង់ទិក លៅខាង
លកើត្ ដ ជាលហត្ុលធវើឲ្យទវីបអាលេរិកលនេះ ង្រ្ត្ូវប្តនលគបំលភេចលចា លសៃើរដត្ទាំងង្រ្សុង។ រហូត្ទា ់ដត្លង្រ្ោយលព ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លធវើ ំល្ើរេក ់ទវីបលនេះ លទើបេហាអំណាចលៅអឺរុប ជាពិលសស លអសប៉ាញ និង
ព័រទុយហាា ់ ចាប់លទតើេនាំគ្នន លធវើ ំល្ើរេកោក់អាណានិគេល ើទវីបអាលេរិក លហើយពិភពលោកទាំងេូ ឹងថា មានទវីបអាលេរិក លហើយកនុងរយៈលព ជាលង្រ្ចើនឆ្ន ំ លគនាំគ្នន គិត្ថា គឺង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ ដ ជាអនកប្តន
រកល ើញទវីបអាលេរិកលនេះេុនលគ។
ក៏ប៉ាុដនត លង្រ្ោយេកលទៀត្ អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតេួយចំនួនប្តនរកល ើញថា ទវីបអាលេរិកង្រ្ត្ូវប្តនលគរកល ើញាំងពីេុនង្រ្គីសតូហវកូ ុំលៅលទៀត្។
អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតខ្េេះប្តនអេះអាងថា សំលៅចិន លង្រ្ោេោរ ឹកនាំរបស់លេទ័ពលជ្ើងទឹកថ្នរាជ្វងសេីង ល្មេះ Zheng He ប្តនលធវើ ំល្ើរលៅ ់ទវីបអាលេរិក ាំងពីឆ្ន ំ១៤២១ លោ គឺ ង្រ្បមា្ជា
៧០ឆ្ន ំ េុនង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ (១៤៩២)។ លង្រ្ោយេកលទៀត្ លគប្តនរកល ើញដទនទីគូរលោយចិន ដ បង្ហា ញអំពីដទនកខ្េេះថ្នទវីបអាលេរិក។ ដទនទីលនេះង្រ្ត្ូវប្តនគូរាំងពីេុនលព ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លធវើ ំល្ើរលៅ ់
ទវីបអាលេរិកលៅលទៀត្ លហើយខ្េេះង្រ្ត្ូវប្តនគូរ ាំងពីកនុងសេ័យោ ដ ចិនសថិត្លង្រ្ោេោរង្រ្គប់ង្រ្គងរបស់អធិរាជ្េ៉ាុងលហាគ គូប៊ីថ្ ខាន់ លេ៉ាេេះ ដ អាចបញ្ញជ ក់ថា ចង្រ្កភពេ៉ាុងលហាគ ប្តនរកល ើញទវីបអាលេរិក
ាំងពីេុន Zheng He ថ្នរាជ្វងសេីងលៅលទៀត្។
ក៏ប៉ាុដនត រហូត្េកទ ់នឹងលព លនេះ អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សត លៅដត្មានោរដខ្វងគំនិត្គ្ននលង្រ្ចើនលៅល ើយ ជ្ុំវិញោររកល ើញទវីបអាលេរិកលោយចិន លង្រ្ោេរាជ្វងសេីង ឬលោយចិន លង្រ្ោេគូប៊ីថ្ ខាន់ ថ្ន

5. ចង្រ្កភពេ៉ាុងលហាគ ។ ដត្លទាេះជាយ៉ា ងណា លគប្តនយ ់ង្រ្សបគ្នន ថា អាលេរិកពិត្ជាង្រ្ត្ូវប្តនលគរកល ើញាំងពីេុនង្រ្គីសតូហវកូ ុំដេន។
អនកដ ប្តនរកល ើញទវីបអាលេរិក េុនង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លហើយដ លគអាចបញ្ញជ ក់ប្តនចបស់ោស់ ាេរយៈភសតុាងបុរា្វិទា គឺពួកវីគីង (Viking) លោ គឺ ជ្នជាត្ិកនុងអេបូរដហសរមា៉ា និក ដ រស់
លៅត្ំបន់អឺរុបខាងលជ្ើង។ ាេរយៈកំណាយបុរា្វិទា លៅដប៉ាកខាងលកើត្ង្រ្បលទសោណាោ (Newfoundland) លគប្តនរកល ើញថា ពួកវីគីង ប្តនលធវើ ំល្ើរលៅ ់ និងាំងទី ំលៅ កនុង
ទវីបអាលេរិក ាំងពីកនុងអំ ុងល ើេសត្វត្សរ៍ទី១១ លោ គឺ ង្រ្បមា្ជាជ្ិត្ ៥០០ ឆ្ន ំេុន ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ។ ក៏ប៉ាុដនត លបើលទាេះបីជាង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ េិនដេនជាអនកប្តនរកល ើញទវីបអាលេរិកេុនលគក៏លោយ ោរលធវើ ំល្ើរ
របស់ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លៅ ់ទវីបអាលេរិក លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ គឺជាចំ្ុ ចចាប់លទតើេ ៏សំខាន់េួយថ្នោរលបើកចំហទវីបអាលេរិក លៅោន់ពិភពលោក។ គឺជាោរលបើកទេូវ ់េហាអំណាចអឺរុប លឆ្ព េះលៅដសវងយ ់
សុីជ្លង្រ្ៅ និងលធវើអាជ្ីវកេមល ើធនធ្លន លៅល ើដ ន ីថ្មី ៏ធំេួយ ប៉ាុដនត វាក៏ជាោរលបើកទេូវទងដ រ លឆ្ព េះលៅរកោរវិនាសហិនលហាច សង្រ្មាប់ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក៕
អរ ិយធេ៌អាឃេរ ិកេុនគ្រីស្ត ូហ្វកូឡុំ
សូរយង្រ្គ្នសលៅល ើពីរាេី បនស ់ទុកលោយពួកមា៉ា យ៉ា
Getty Images/Bjorn Holland
លោយ លសង ឌីណា
លៅកនុងនាទីង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតពិភពលោករបស់លយើង លៅសប្តត ហ៍លនេះ លសង ឌីណា សូេល ើកល ើង អំពីអរិយធេ៌ថ្នបណាត ជ្ន ដ រស់លៅល ើទឹក ីអាលេរិក េុនោរេក ់របស់ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី
១៥។
លៅចុងសវត្សរ៍ទី១៥ លៅលព ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លធវើ ំល្ើរេក ់ទវីបអាលេរិក េនុសសរាប់ោននាក់កំពុងដត្រស់លៅល ើទឹក ីលនេះង្រ្សាប់លៅលហើយ។ ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក ដ លយើងដត្ងដត្លៅថាជាជ្នជាត្ិ
“ឥណាា ដសបកង្រ្កហេ” ប្តនលធវើ ំល្ើរេក ់ទឹក ីអាលេរិក ាំងពីរាប់េុឺនឆ្ន ំេុនលេ៉ាេេះ លោយលធវើ ំល្ើរលចញពីអាសុីនេងោត្់ាេង្រ្ចកសេុង្រ្ទលៅចលនាេ េះរុសសុី និងអាឡាសាា (ង្រ្ចកសេុង្រ្ទ Bering) ដ
ោ លណាេះ គឺជា ីលគ្នក ដ អាចលធវើ ំល្ើរលោយលថ្មើរលជ្ើងប្តន។

6. អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតប្តនប្ត៉ា ន់សាម នថា គិត្ង្រ្ត្ឹេសត្វត្សរ៍ទី ១៥ លៅលព ដ ង្រ្គីសតូហវ កូ ុំ លធវើ ំល្ើរេក ់ ទវីបអាលេរិកទាំងេូ មានេនុសសរស់លៅសរុបង្រ្បមា្ជា ៥០ោននាក់ កនុងលនាេះ ង្រ្បមា្ជា
១០ោននាក់ រស់លៅង្រ្ត្ង់េតុំទឹក ីសហរ ឋអាលេរិកបចចុបបននលនេះ។
ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក ក៏ ូចជាេនុសសលៅត្ំបន់លទសងលទៀត្ដ រ ប្តនសាគ ់នូវោរវិវឌឍកនុងរលបៀបរស់លៅ ចាប់ាំងពីោររស់លៅលោយោរបរប្តញ់ និងលបេះដទេលឈើ ាេរលបៀបបុលរង្រ្បវត្តិ បនាៃ ប់េកប្តនចាប់យករបរ
កសិកេម បលងាើត្ជារ ឋ ដ ខ្េេះមានអរិយធេ៌រុងលរឿងេិនចាញ់េនុសសលៅត្ំបន់លទសងលទៀត្ប៉ាុនាម ន លនាេះលទ។ ពួកលគលចេះបលងាើត្អកសរសរលសរ លហើយមានចំល្េះ ឹងខ្ពង់ខ្ពស់ខាងសិ បៈ សាថ បត្យកេម ារាង្រ្សត
គ្ិត្វិទា និងកសិកេម។ រុកខជាត្ិេួយចំនួន ដ បចចុបបននង្រ្ត្ូវប្តនលគសាគ ់ និងបរិលភាគជាទូលៅ ទាំងលៅអឺរុប ក៏ ូចជា លៅកដនេងលទសងលទៀត្លៅទូទាំងពិភពលោក ូចជា ំ ូងប្តរាំង, ល ើេោោវ ដ
លគយកេកលធវើជាសូកូឡា (Chocolat), សេឹកកូោ ដ លគយកេកលធវើជាលភសជៈកូោកូឡា, លោត្, លប៉ាងលប្ត៉ា េះ ឬថាន ំជ្ក់ ជាល ើេ សុទធសឹងជារុកខជាត្ិ ដ មានល ើេកំល្ើត្ ំបូងលចញពីវបបធេ៌កសិកេម
ថ្នជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក។
ជាទូលៅ លគសលងាត្ល ើញថា ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក ដ ប្តនបលងាើត្ជារ ឋមានអរិយធេ៌រុងលរឿងខាេ ំង លង្រ្ចើនដត្ពួកអនកលៅកនុងត្ំបន់អាលេរិកកណាត និងអាលេរិកខាងត្បូង។ ពួកមា៉ា យ៉ា (Maya) បលងាើត្រ ឋ
លៅង្រ្ត្ង់េតុំទឹក ីដ បចចុបបននោេ យលៅជា ង្រ្បលទសោវ លត្មា៉ា ឡា (Guatemala), ហុងឌូរាស់ (Honduras), លអ សា ់វាឌ័រ (El Salvador) និងេួយដទនកថ្នង្រ្បលទស
េុិចសុិក។ មា៉ា យ៉ា គឺជាអរិយធេ៌ ៏ចំណាស់ជាងលគបំទុត្លៅអាលេរិក លោយមានល ើេកំល្ើត្ាំងពីង្រ្បមា្ជា ២៦០០ឆ្ន ំេុនគ.ស លហើយប្តនសាគ ់នូវភាពរុងលរឿងខាេ ំង លៅចលនាេ េះសត្វត្សរ៍ទី៦ ់ ទី៩គ.ស
េុននឹងង្រ្ត្ូវធ្លេ ក់ ុនោប រហូត្រោយប្តត្់រូប លៅសត្វត្សរ៍ទី១៦។ ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិកលទសងលទៀត្ ដ មានអរិយធេ៌រុងលរឿងេួយដ រ គឺពួកអាដសៃក (Aztèque) ដ មានទីាំងលៅង្រ្ត្ង់េតុំង្រ្បលទស
េុិចសុិកបចចុបបនន និងពួកអុីងោ (Inca) ដ មានទឹក ីោត្សនធឹងចាប់ាំងពីង្រ្បលទសលអោវ ទ័រ ោត្់ាេបូ ីវី និងលប៉ារូ រហូត្ ់សាី ី។ បចចុបបនន អរិយធេ៌ថ្នជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិកអស់ទាំងលនេះង្រ្ត្ូវ
រោយប្តត្់រូប ក៏ប៉ាុដនត ប្តនបនស ់ទុកនូវសាេ កសាន េជាលង្រ្ចើន ដ បញ្ញជ ក់ពីអរិយធេ៌របស់ពួកលគ កនុងសេ័យរុងលរឿង ូចជា ពីរាេី លៅេុិចសុិក និងអាលេរិកកណាត ដ បនស ់ទុកលោយពួកមា៉ា យ៉ា និងពួក
អាដសៃក និងង្រ្កុងបុរា្ មា៉ា ឈូពីឈូ (Machu Pichu) លៅលប៉ារូ ដ បនស ់ទុកលោយពួកអុីងោ លហើយដ បចចុបបនន ង្រ្ត្ូវប្តនលគចាត្់បញ្ចូ កនុងចំលណាេអចឆរិយវត្ថុរបស់ពិភពលោក។
ំល្ើរេក ់ទវីបអាលេរិករបស់ង្រ្គីសតូហវកូ ុំ លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ គឺជារបត្់ ៏សំខាន់បំទុត្េួយ ថ្នង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតរបស់ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក ពីលង្រ្ោេះវាជាចំ្ុ ចចាប់លទតើេថ្នោរវាត្ទីលធវើអាណានិគេរបស់អឺរុប
ជាពិលសស លអសប៉ាញ លៅល ើទឹក ីអាលេរិក។ ោរោក់អាណានិគេលោយកមាេ ំងដ នាំលៅរកោរសាេ ប់រង្ហគ ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក។
ង្រ្កុងបុរា្ Machu Pichu បនស ់ទុកលោយពួកអុីងោ លៅង្រ្បលទសលប៉ារូបចចបបនន
ជាោរពិត្ ថា លៅលព ទាហានលអសប៉ាញ ដ លគលៅថា ពួក Conquestador លធវើ ំល្ើរេក ់អាលេរិក លៅចុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ អរិយធេ៌មា៉ា យ៉ាប្តនធ្លេ ក់ចុេះលខ្ាយ លសៃើរដត្រោយប្តត្់រូប
លៅលហើយ។ ក៏ប៉ាុដនត ពួកអាដសៃក និងពួកអុីងោវិញ លៅជាអាណាចង្រ្កធំេួយលៅល ើយ។
លៅចុងឆ្ន ំ១៥១៩ ទាហានលអសប៉ាញ ដ លធវើ ំល្ើរលចញពីគុយប្ត ប្តនលៅ ់រាជ្ធ្លនីរបស់ពួកអាដសៃក (ដ មានទីាំងលៅង្រ្ត្ង់រ ឋធ្លនីេុិចសុិកបចចុបបនន)។ លសតចអាដសៃក ល្មេះេ៉ាុងលត្ហសូមា៉ា

7. (Montezuma) ប្តនទទួ ឲ្យទាហានលអសប៉ាញសាន ក់លៅលោយសុខ្ង្រ្សួ ក៏ប៉ាុដនត លង្រ្ោយេក ទាហានលអសប៉ាញក៏ប្តនវាយង្រ្បហារោប់សមាេ ប់លេ ឹកនាំជាលង្រ្ចើនរបស់ពួក អាដសៃក កនុងលនាេះក៏រួេមាន
ទាំងលសតចេ៉ាុងលត្ហសូមា៉ា ទងដ រ។ លង្រ្ោយេកលទៀត្ លអសប៉ាញប្តននាំទ័ពេកវាយ ុកចូ រាជ្ធ្លនីរបស់ពួកអាដសៃក និងទតួ រំ ំអាណាចង្រ្កអាដសៃកទាំងង្រ្សុង លៅោក់កណាត ឆ្ន ំ១៥២១ េុននឹងវាត្ទីចាក់ចុេះ
លៅទិសខាងត្បូង រហូត្លៅ ់ដ ន ីរបស់ពួកមា៉ា យ៉ា ។
លៅឆ្ន ំ១៥៣១ ទាហានលអសប៉ាញេួយង្រ្កុេលទសងលទៀត្ ប្តនលធវើ ំល្ើរសលសៀរាេលននរដប៉ាកខាង ិចអាលេរិក ចាក់ចុេះលៅទិសខាងត្បូង សំលៅលៅលប៉ារូ ទីាំងធំរបស់អាណាចង្រ្កអុីងោ។ លអសប៉ាញ ដ មានគ្នន
េិន ់ ២០០នាក់ទង ប្តនលបើកោរវាយង្រ្បហារ និងចាប់ខ្េួនលសតចអុីងោ លធវើឲ្យអាណាចង្រ្កអុីងោង្រ្ត្ូវ ួ រ ំ លៅចុងឆ្ន ំ១៩៣២។
ោរពង្រ្ងីកអាណានិគេរបស់អឺរុបលៅល ើទវីបអាលេរិកប្តនបងានូវវិនាសកេម យ៉ា ងេហាធំលធង ់ជ្នជាត្ិល ើេ។ លង្រ្ៅពីរងលង្រ្គ្នេះលោយោរោប់សមាេ ប់រង្ហគ កនុងអំ ុងសង្រ្ង្ហា េវាត្ទីពង្រ្ងីកអាណានិគេរបស់ពួក
លអសប៉ាញ ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិកបនតរងលង្រ្គ្នេះរាប់ទសវត្សរ៍ជាបនតបនាៃ ប់េកលទៀត្ លៅលង្រ្ោេអាណានិគេអឺរុប ជាពិលសស រងលង្រ្គ្នេះលោយោរលកងង្រ្បវ័ញ្ចោរង្ហរាេដបបទាសករ និង ជាពិលសស រងលង្រ្គ្នេះលោយជ្ំងឺ
ដ ពួកអឺរុបនាំយកេកាេខ្េួន ដ សុទធសឹងជាង្រ្បលភទជ្ំងឺថ្មីៗ ដ ពួកជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិកេិនមានអង់ទីគ័រ ល ើេបីោរោរខ្េួន។ លេលរាគដ ចេេងពីពួកអឺរុបប្តនរាត្ត្បត្សមាេ ប់ជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក
ទាំងោនៗនាក់។
ង្រ្បជាជ្នអុីងោ ដ អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតប្ត៉ា ន់ង្រ្បមា្ថា មានចំនួនង្រ្បដហ ពី ១២ោន លៅ ១៥ោននាក់ លៅេុនអាណានិគេលអសប៉ាញ ប្តនធ្លេ ក់ចុេះេកលៅង្រ្ត្ឹេដត្ង្រ្បមា្ជា ៦០េុឺននាក់ប៉ាុលណាណ េះ
េួយសត្វត្សរ៍លង្រ្ោយអាណានិគេ។ ង្រ្បជាជ្នអាដសៃកវិញ ប្តនធ្លេ ក់ចុេះ ពីង្រ្បមា្ជា ២០ោននាក់ េកលៅង្រ្ត្ឹេដត្ង្រ្បមា្ ១,៦ោននាក់ លោ គឺ ធ្លេ ក់ចុេះរហូត្ ់លៅជាង ៩០%។
បចចុបបននលនេះ លៅដត្មានជ្នជាត្ិល ើេអាលេរិក ង្រ្បមា្ជាជាង ៥០ោននាក់ កំពុងរស់លៅល ើទវីបអាលេរិក។ ក៏ប៉ាុដនត លៅស ់ដត្េនុសសប៉ាុលណាណ េះ ដ រស់លៅរាយប្ត៉ា យជាជ្នជាត្ិភាគត្ិច លៅាេបណាត
ង្រ្បលទសលទសងៗគ្នន លៅលសៃើរដត្ោសលពញកនុងទវីបអាលេរិក ចាប់ាំងពីោណាោ រហូត្លៅ ់សា៊ី ី។ ចំដ្កឯអរិយធេ៌ ៏រុងលរឿងរបស់ពួកលគវិញង្រ្ត្ូវរោយប្តត្់បង់អស់លៅលហើយ៕
ស្តវតសរ៍ទ្ី១៧ និងទ្ី១៨៖ យុរននពនលឺឃៅអឺរុប (Siècle des Lumières)

8. រូបគំនូរបង្ហា ញពីលសតច វីស ទី១៤ (Louis XIV) ទទួ ជ្ួបសមាជ្ិករាជ្ប្ា ិត្សភាវិទាសាង្រ្សតប្តរាំង លៅឆ្ន ំ១៦៦៧
លោយ លសង ឌីណា
លៅកនុងនាទីង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតពិភពលោករបស់លយើង លៅសប្តត ហ៍លនេះ លសង ឌីណា សូេល ើកល ើងអំពីពិភពលោកលៅចលនាេ េះសត្វត្សរ៍ទី១៧ និងសត្វត្សរ៍ទី១៨ ជាពិលសស អំពីសេ័យោ េួយលៅអឺរុប ដ លគ
ឲ្យល្មេះថា “យុគថ្នពនេឺ” លោ គឺ ពនេឺាេរយៈចំល្េះ ឹង។
សត្វត្សរ៍ទី១៧... េហាអំណាចលៅអឺរុបបនតវាត្ទីពង្រ្ងីកអាណានិគេ លៅកនុងទវីបអាលេរិក លោយលអសប៉ាញ និងព័រទុយហាា ់ង្រ្គប់ង្រ្គងអាលេរិកខាងត្បូង លហើយប្តរាំង និងអង់លគេសង្រ្គប់ង្រ្គងអាលេរិកខាងលជ្ើង ង្រ្ត្ង់
ទឹក ីោណាោ និងសហរ ឋអាលេរិកសពវថ្ថ្ៃ។
លៅអាសុី រាជ្វងសេីងរបស់ចិនង្រ្ត្ូវប្តនពួកមា៉ា ន់ជ្ូទតួ រំ ំ លៅឆ្ន ំ១៦៤៤។ ពួកមា៉ា ន់ជ្ូក៏ប្តនបលងាើត្ជារាជ្វងសថ្មីេួយលទៀត្ គឺរាជ្វងសឈីង ដ ង្រ្គប់ង្រ្គងង្រ្បលទសចិនរហូត្ ់ឆ្ន ំ១៩១២ លទើបង្រ្ត្ូវង្រ្កុេបេះលប្តរ
ឹកនាំលោយសុនយ៉ា ត្លសនទតួ រំ ំ លហើយបលងាើត្របបសាធ្លរ្រ ឋ។
លៅអាសុីអាលគនយ៍ អាណាចង្រ្កដខ្មរលៅដត្បនតធ្លេ ក់ ុនោប លោយទឹក ីលចេះដត្រួញបនតិចេតងៗ លោយោរល បង្រ្ត្ប្តក់ពីង្រ្បលទសជ្ិត្ខាង។ លង្រ្ោយពីោរ ួ រ ំអងគរ និងបនាៃ យ ដងវកលោយសារថ្ លសៀេ
អាណាចង្រ្កដខ្មរក៏ចាប់លទតើេប្តត្់បង់ទឹក ីកូសាុ ំងសុីន (កេពុជាលង្រ្ោេ) លៅកនុងថ្ អាណាណ េ លៅកនុងរាជ្ង្រ្ពេះប្តទជ្័យលជ្ោឋ ទី២។ ង្រ្ពេះប្តទជ្័យលជ្ោឋ ទី២ ដ ប្តនល ើងង្រ្គងរាជ្យ លៅឆ្ន ំ១៦១៨ ប្តនយកកសង្រ្ត្ិយ
អាណាណ េេកលធវើជាង្រ្ពេះរាជាយ រួចលហើយអនុញ្ញា ត្ឲ្យង្រ្បជាជ្នអាណាណ េចូ េកាំងទី ំលៅលៅដកបរថ្ង្រ្ពនគរ។ ចាប់ពីលព លនាេះលហើយ ដ ពួកអាណាណ េចាប់លទតើេទង្រ្នាា ន ល្ត ើេោន់ោប់ទឹក ី ដ លយើងលៅថា
កេពុជាលង្រ្ោេសពវថ្ថ្ៃលនេះ។
លៅអឺរុបវិញ សង្រ្ង្ហា េ ៏ធំេួយប្តនទៃុេះល ើង លៅឆ្ន ំ១៦១៨ លហើយអូសបនាេ យរហូត្ ់ឆ្ន ំ១៦៤៨ ដ លគឲ្យល្មេះថា “សង្រ្ង្ហា េ ៣០ឆ្ន ំ” (Guerre de Trente Ans)។ សង្រ្ង្ហា េលនេះ
ទៃុេះល ើងពី ំបូងលចញពីជ្លមាេ េះសាសនា រវាងពួកោត្ូ ិក និងពួកង្រ្បូលត្សតង់។ ក៏ប៉ាុដនត លង្រ្ោយេក សង្រ្ង្ហា េលនេះក៏ប្តនរា ោ លៅជាសង្រ្ង្ហា េលពញកនុងត្ំបន់អឺរុបទាំងេូ ។ សង្រ្ង្ហា េលនេះប្តនបិទបញ្ចប់លោយ
សនធិសញ្ញា លវសហាវ ី (Wesphalie) លៅឆ្ន ំ១៦៤៨។ គឺសនធិសញ្ញា លវសហាវ ីលនេះលហើយ ដ ង្រ្ត្ូវប្តនលគចាត្់ទុកថាជាេូ ោឋ នង្រ្គឹេះថ្នទំនាក់ទំនងអនតរជាត្ិ សេ័យទំលនើប លោយបណាត ង្រ្បលទសអឺរុប
ប្តនង្រ្ពេលង្រ្ពៀងគ្នន បលងាើត្ជាលគ្ន ោរ្៍ ៏សំខាន់េួយ គឺអធិបលត្យយភាព និងបូរ្ភាពទឹក ីរបស់រ ឋ លោ គឺ រ ឋនីេួយៗមានង្រ្ពំដ នដ េិនអាចរំលោភប្តន លហើយង្រ្ត្ូវ ឹកនាំលោយអំណាចនលយប្តយ
ដ មានអធិបលត្យយភាពកំពូ ដ ង្រ្បលទសលទសងលទៀត្េិនអាច ូកថ្ ចូ េកលង្រ្ជ្ៀត្ដង្រ្ជ្កប្តន។

9. រូបគំនូរបង្ហា ញពីពិធីជ្ប់ល ៀងលង្រ្ោយោរចុេះសនធិសញ្ញា លវសហាវ ី (អា េឺេ៉ាង់) បញ្ចប់សង្រ្ង្ហា េ ៣០ឆ្ន ំ លៅអឺរុប
ឆ្ន ំ ១៦៤៩ េួយឆ្ន ំលង្រ្ោយោរចុេះកិចចង្រ្ពេលង្រ្ពៀងលវសហាវ ីបញ្ចប់សង្រ្ង្ហា េ៣០ឆ្ន ំ លហត្ុោរ្៍ ៏សំខាន់េួយប្តនលកើត្ល ើង លៅអង់លគេស។ ប ិវត្តន៍ង្រ្បឆ្ំងនឹងរាជានិយេអង់លគេស ដ ប្តនបងាជាសង្រ្ង្ហា េសុីវិ
ាំងពីឆ្ន ំ១៦៤២េកលនាេះ ប្តនទទួ លជាគជ្័យ លហើយង្រ្កុេប ិវត្តន៍ប្តនចាប់ខ្េួនលសតចអង់លគេស គឺលសតច Charles ទី១ យកេកោត្់លទាសង្រ្បហារជ្ីវិត្ លោយោត្់កប ។ របបរាជានិយេង្រ្ត្ូវ ួ រ ំ
ជ្ំនួសេកវិញលោយរបបសាធ្លរ្រ ឋ ក៏ប៉ាុដនត ជារបបសាធ្លរ្រ ឋដបបផ្ទត ច់ោរ ឹកនាំលោយលេ ឹកនាំលយធ្លល្មេះ Oliver Cromwell។ ក៏ប៉ាុដនត របបសាធ្លរ្រ ឋអង់លគេសមានអាយុោ ដត្
១០ឆ្ន ំប៉ាុលណាណ េះ។ លៅឆ្ន ំ១៦៥៩ េួយឆ្ន ំលង្រ្ោយេរ្ភាពរបស់ Oliver Cromwell របបសាធ្លរ្រ ឋអង់លគេសង្រ្ត្ូវ ួ រ ំ លហើយអង់លគេសក៏វិ ង្រ្ត្ ប់លៅរកោរ ឹកនាំាេដបបរាជានិយេវិញ
ក៏ប៉ាុដនត របបរាជានិយេថ្មីលនេះង្រ្ត្ូវប្តនលគលធវើកំដ្ទង្រ្េង់បនតិចេតងៗ ពីរាជានិយេផ្ទត ច់ោរ រហូត្្នលៅបលងាើត្ជារបបរាជានិយេអាង្រ្ស័យរ ឋធេមនុញ្ាលៅឆ្ន ំ១៦៨៨។ លៅអឺរុប កនុងសត្វត្សរ៍ទី១៧ ថ្វី បិត្ដត្មាន
ភាពវ៉ឹកវរលោយសង្រ្ង្ហា េលង្រ្ចើន ក៏ប៉ាុដនត ច នា Renaissance លោ គឺោរចាប់កំល្ើត្ល ើងវិញថ្នអរិយធេ៌អឺរុបសេ័យបុរា្ លៅដត្បនតរីកសាយភាយោន់ដត្ធំល ើងៗ។ អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតជាទូលៅ
ជាពិលសស អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតលៅាេបណាត ង្រ្បលទសលោកខាង ិច ចាត្់ទុកសេ័យោ ពីោក់កណាត សត្វត្សរ៍ទី១៧ ់ោក់កណាត សត្វត្សរ៍ទី១៨ថាជាយុគថ្នពនេឺ
(Enlightenment/Siècle des Lumières) លោ គឺជាសេ័យោ ថ្នចំល្េះ ឹង។ Montesquieu, Voltaire និង Jean-Jacques
Rousseau លៅប្តរាំង, John Locke និង Thomas Hobbes លៅអង់លគេស, Spinoza (១៦៣២-១៦៧៧) លៅហូ ង់... សុទធសឹងជាទសសនវិទូ បីៗ លៅកនុង
ចលនាេ េះសត្វត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨។ គឺលៅកនុងអំ ុងលព លនាេះលហើយ ដ ង្រ្ទឹសតីថ្នទសសនវិជាជ នលយប្តយ ៏សំខាន់េួយ ដ លគឲ្យល្មេះថា “កិចចសនាសងគេ” (Contrat Social) ប្តន
ចាប់កំល្ើត្ល ើង លហើយលៅដត្បនតមានឥទធិព េកទ ់នឹងលព បចចុបបនន ជាពិលសស លៅកនុងរបប ឹកនាំាេដបបង្រ្បជាធិបលត្យយ។ ាេរយៈង្រ្ទឹសតីលនេះ រ ឋអាចមានអំណាចលៅល ើព រ ឋប្តន លោយសារ
ដត្ព រ ឋនីេួយៗង្រ្ពេលង្រ្ពៀងសុខ្ចិត្តោក់ខ្េួនឲ្យសថិត្លង្រ្ោេ អំណាចរបស់រ ឋ។ ទំនាក់ទំនង រវាងរ ឋ និងង្រ្បជាជ្ន ង្រ្ត្ូវចងភាជ ប់លោយកិចចសនាេួយ ដ លគលៅថា “កិចចសនាសងគេ” ដ ាេរយៈ
កិចចសនាលនេះ ង្រ្បជាជ្ននីេួយៗសុខ្ចិត្តលប្តេះបង់លសរីភាពរបស់ខ្េួនេួយដទនក លហើយោក់ខ្េួនឲ្យសថិត្លង្រ្ោេអំណាចរបស់អនក ឹកនាំរ ឋ។ ជាថ្នូរេកវិញ អនក ឹកនាំរ ឋង្រ្ត្ូវដត្ធ្លនានូវសនតិសុខ្ និងសិទធិលសរីភាព
េួយដទនកលទៀត្ដ លៅលសសស ់សង្រ្មាប់ង្រ្បជាជ្នជាទូលៅ។
ង្រ្ទឹសតីលនេះគឺជាគនេឹេះកនុងោរដសវងយ ់អំពីទំនាក់ទំនង រវាងរ ឋ និងង្រ្បជាជ្នដ លៅចំ្ុ េះរ ឋ ទាំងលៅកនុងរចនាសេព័នធរ ឋសេ័យទំលនើប និងទាំងលៅកនុងលព េនុសសចាប់បលងាើត្រ ឋជា ំបូង លៅកនុងសេ័យោ
ប ិវត្តន៍កសិកេម។
ទសសនវិជាជ នលយប្តយ សតីពីោរ “ោរដបងដចកអំណាចរ ឋ” របស់ Montesquieu និង John Locke ក៏ជាង្រ្ទឹសតីនលយប្តយ ៏មានឥទធិព ខាេ ំងេួយដ រ លៅអឺរុបលៅចលនាេ េះសត្វត្សរ៍
ទី១៧ និងទី១៨។ ង្រ្ទឹសតីលនេះ គឺជាេូ ោឋ នង្រ្គឹេះថ្ន ទធិង្រ្បជាធិបលត្យយ លហើយដ មានឥទធិព លៅទូទាំងពិភពលោករហូត្េកទ ់នឹងសពវថ្ថ្ៃលនេះ។

10. រូបគំនូរបង្ហា ញពីលោកអុីសាក់ ញូត្ុន អនកង្រ្ប្តជ្ាអង់លគេស ៏ បី បញខាងរូបវិទា
និយយ ខាងដទនកវិទាសាង្រ្សតវិញ លៅចលនាេ េះសត្វត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨ លគល ើញមានង្រ្ទឹសតី អៗជាលង្រ្ចើនប្តនចាប់កំល្ើត្ល ើង លចញពីអនកង្រ្ប្តជ្ា បីៗជាលង្រ្ចើន ូចជា ខាងារាង្រ្សត មាន Johannes
Kepler លៅអា េឺេ៉ាង់, ខាងរូបវិទា និងគ្ិត្វិទា មាន Blaise Pascal និង René Descartes លៅប្តរាំង និងជាពិលសស អុីសាក់ ញូត្ុន Isacc Newton
លៅអង់លគេស។ អុីសាក់ ញូត្ុន ដ លកើត្ឆ្ន ំ១៦៤២ ង្រ្ត្ូវប្តនលគចាត្់ទុកថាជាអនកវិទាសាង្រ្សត ៏មានឥទធិព បំទុត្ លៅកនុងង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតរបស់េនុសសជាត្ិ។ ង្រ្ទឹសតីរបស់ញូត្ុន ដ ង្រ្ត្ូវប្តនលគសាគ ់លង្រ្ចើនជាងលគ គឺ
កមាេ ំងថ្នទំនាញដទន ី។
ចំល្េះ ឹងថ្នអនកង្រ្ប្តជ្ាអឺរុប កនុងចលនាេ េះសត្វត្សរ៍ទី១៧ និងទី១៨លនេះលហើយ ដ ជាពនេឺ បំភេឺទេូវ លឆ្ព េះលៅោរលធវើប ិវត្តន៍ធំៗជាលង្រ្ចើន ទាំងប ិវត្តន៍ដទនកវិទាសាង្រ្សតសេ័យទំលនើប និងទាំងប ិវត្តន៍ខាងសងគេនិង
នលយប្តយ ូចជា ប ិវត្តន៍លៅអង់លគេស លៅឆ្ន ំ១៦៨៨ ដ ្នលៅបលងាើត្រាជានិយេអាង្រ្ស័យធេមនុញ្ា, ប ិវត្តន៍លៅអាលេរិក ដ ្នលៅបលងាើត្សហរ ឋអាលេរិកឯករាជ្យពីអាណានិគេអឺរុប លៅឆ្ន ំ
១៧៧៦ និងប ិវត្តន៍ប្តរាំង លៅឆ្ន ំ១៧៨៩ ដ ទតួ រំ ំរបបរាជានិយេផ្ទត ច់ោរ បលងាើត្លៅជារបបសាធ្លរ្រ ឋ រហូត្េកទ ់នឹងលព បចចុបបននលនេះ៕
Renaissance៖ការរស្់ឃឡើងវិញននអរិយធេ៌រុងឃរឿងអឺរុបឃៅស្តវតសរ៍ទ្ី១៦
គំនូរគូរលោយ Raphaël វិចិង្រ្ត្ករអុីា ីសេ័យោ Renaissance បង្ហា ញអំពីអនកង្រ្ប្តជ្ាង្រ្កិកសេ័យបុរា្
លោយ លសង ឌីណា

11. លៅកនុងនាទីង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតពិភពលោករបស់លយើង លៅសប្តត ហ៍លនេះ លសង ឌីណា សូេល ើកល ើង អំពីោរចាប់កំល្ើត្ល ើងវិញ ថ្នអរិយធេ៌រុងលរឿងលៅអឺរុប ដ លគលៅថា សេ័យោ
Renaissance។
លៅកនុងសត្វត្សរ៍ទី១៥ និងទី១៦ លៅលព ដ លអសប៉ាញកំពុងដត្វាត្ទីពង្រ្ងីកអាណានិគេលៅល ើទវីបអាលេរិក ដ លគលៅថា “ដ ន ីថ្មី” លៅអឺរុបដ ជាដ ន ីចាស់ឯល្េះវិញ លគប្តនសាគ ់នូវោរវិវឌឍ
៏សំខាន់េួយ គឺោរវិវឌឍខាងវបបធេ៌ ដ លគឲ្យល្មេះាេភាសាប្តរាំងថា “La Renaissance”។ Renaissance ពីលង្រ្ោេះថា លៅលព លនាេះ អឺរុបប្តនចាប់លទតើេសាគ ់ល ើងវិញនូវ
វបបធេ៌រុងលរឿងដ លគធ្លេ ប់មាន ោ ពីកនុងសេ័យបុរា្ លហើយដ ង្រ្ត្ូវរោយប្តត្់បង់លសៃើរដត្ប្តត្់សូនយលៅលង្រ្ោយោរ ួ រ ំថ្ន ចង្រ្កភពរូេ។
លយើង ឹងលហើយថា លៅលង្រ្ោយោរ ួ រ ំថ្នចង្រ្កភពរូេ លៅសត្វត្សរ៍ទី៥ ត្ំបន់អឺរុបដ ធ្លេ ប់ដត្សថិត្លៅកនុងេហារ ឋដត្េួយ គឺចង្រ្កភពរូេ ង្រ្ត្ូវប្តនបំដបកលៅជានគរលទសងៗគ្នន លហើយនគរអស់ទាំងលនាេះប្តន
ចំណាយលព លង្រ្ចើនលៅល ើោរលធវើសង្រ្ង្ហា េរវាងគ្នន និងគ្នន ឬលធវើសង្រ្ង្ហា េ ល្ត ើេអំណាចថ្ទៃកនុងនគររបស់ខ្េួន។ អឺរុបង្រ្ត្ូវធ្លេ ក់កនុងភាពអនាធិបលត្យយ លស ឋកិចចង្រ្ត្ូវលខ្ៃចខាៃ ំ ង្រ្បជាជ្នគ្នម នសុខ្សនតិភាព និងគ្នម នោរ
អប់រំ ដ ជាលហត្ុលធវើឲ្យវបបធេ៌ ៏រុងលរឿងោ ពីេុន ង្រ្ត្ូវរោយប្តត្់បង់បនតិចេតងៗ រហូត្ធ្លេ ក់កនុង ំណាក់ោ េួយ ដ អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតឲ្យល្មេះថា“យុគលមម ងងឹត្”។
លៅឆ្ន ំ១៤៥៣ មានលហត្ុោរ្៍ ៏សំខាន់េួយ ដ លធវើឲ្យយុគលមម ងងឹត្លៅអឺរុបចាប់លទតើេទទួ ពនេឺល ើងវិញ។ ចង្រ្កភពអូត្ូេ៉ាង់របស់ពួកត្ួកគីប្តនវាយទតួ រំ ំទីង្រ្កុងកុងសតង់ទី្ូ ប ដ ជារាជ្ធ្លនីថ្នចង្រ្កភព
ប៊ីហសង់ាំង (អត្ីត្ចង្រ្កភពរូេខាងលកើត្)។ អនកង្រ្ប្តជ្ាជាលង្រ្ចើនរបស់ប៊ីហសង់ាំងក៏ប្តននាំគ្នន រត្់លភៀសខ្េួនលៅ ោន់អឺរុប លោយនាំយកលៅជាេួយនូវឯកសារ អៗ ដ បនស ់ទុកពីអនកង្រ្ប្តជ្ាង្រ្កិកសេ័យបុរា្។
អនកង្រ្ប្តជ្ា និងឯកសារង្រ្កិកទាំងលនេះលហើយ ដ ជាង្រ្គឹេះ ៏សំខាន់េួយ ដ នាំលៅរកោរសាត រល ើងវិញថ្នវបបធេ៌រុងលរឿងលៅអឺរុប លហើយឆ្ន ំ១៤៥៣ ង្រ្ត្ូវប្តនអនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតអឺរុប ជាពិលសស អនកង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតប្តរាំង
ចាត្់ទុកថាជាឆ្ន ំចុងលង្រ្ោយថ្នយុគសេ័យកណាត និងជាឆ្ន ំចាប់លទតើេថ្នសេ័យោ Renaissance។
ង្រ្បលទសដ ប្តនល ើរត្ួនាទីសំខាន់បំទុត្ លៅកនុងោរលធវើឲ្យរស់ល ើងវិញ ថ្នវបបធេ៌រុងលរឿងលនេះ គឺអុីា ី។ លគសលងាត្ល ើញថា អនកង្រ្ប្តជ្ា បីៗ ទាំងខាងសិ បៈ សាថ បត្យកេម ទសសនវិជាជ នលយប្តយ ហិរញ្ាវត្ថុ
និងារាសាង្រ្សត ភាគលង្រ្ចើនលចញេកពីអុីា ី។
រូបគំនូរ Monalisa គូរលោយ Léonard de Vinci (ឬ Leonardo da
Vinci)
Michel-Ange, Raphael និង Léonard de Vinci ដ ង្រ្ត្ូវប្តនលគចាត្់ទុកថាជាវិចិង្រ្ត្ករ ដ មានសាន ថ្ លននើេបំទុត្លៅកនុងង្រ្បវត្តិសាង្រ្សតេនុសសជាត្ិ គឺពូដកខាងចមាេ ក់
គំនូរ សាថ បត្យកេម និងវិសវកេម សុទធសឹងជាអនកង្រ្ប្តជ្ាអុីា ី។ រហូត្េកទ ់នឹងលព សពវថ្ថ្ៃលនេះ កនុងេួយថ្ថ្ៃៗ លគល ើញមានហវូងេនុសសដ្នណាន់ាន់ាប់ នាំគ្នន ឈរត្ង្រ្េង់ជ្ួរចាំលេើ រូបគំនូរ
Monalisa ដ គូរលោយ Léonard de Vinci លហើយដ លគោក់ាំងលៅកនុងសារេនៃីរ Louvre លៅប្ត៉ា រីស។ ចំដ្ក Michel-Ange វិញ លង្រ្ៅពីគំនូរ និង
ចមាេ ក់ ប្តនបនស ់ទុកនូវសាន ថ្ សាថ បត្យកេម ៏ បី បញជាលង្រ្ចើន ជាពិលសស គឺវិហារ Saint Pierre លៅបុរីវាទីកង់ លហើយដ ង្រ្ត្ូវប្តនលគចេេងាេ លៅកនុងោរសាងសង់អគ្នរជាលង្រ្ចើនលទសងលទៀត្

12. រួេមាន វិហារ Saint Paul លៅអង់លគេស និងវិមានោពីត្ូ របស់សហរ ឋអាលេរិកជាល ើេ។
អនកង្រ្ប្តជ្ាេួយរូបលទៀត្របស់អុីា ី នាសេ័យោ Renaissance គឺទសសនវិទូនលយប្តយ ល្មេះ Machiavelli ប្តននិពនធលសៀវលៅេួយកប ដ បីសុេះសាយរហូត្េក ់
សពវថ្ថ្ៃ គឺលសៀវលៅ ដ មានចំ្ងលជ្ើងជាភាសាប្តរាំងថា “Le Prince”។ លៅកនុងលសៀវលៅលនេះ Machiavelli ប្តនសរលសរអំពីរលបៀប ឹកនាំរ ឋ លោយលង្រ្បើង្រ្ប្តជាាទង លង្រ្បើកមាេ ំងទង
និងលង្រ្បើក បិចទង។ លបើាេ Machiavelli លេ ឹកនាំរ ឋង្រ្ត្ូវដត្លចេះលង្រ្បើកមាេ ំង ូចជាសត្វលា និងលចេះង្រ្ក ិចង្រ្ក ុច ូចជាសត្វកលហ្វញ្ញជ ង ក៏ប៉ាុដនត កមាេ ំង និងភាពង្រ្ក ិចង្រ្ក ុចលនេះ េិនដេនល ើេបី
ង្រ្គ្នន់ដត្រកាអំណាចយកេកបំលពញង្រ្បលយជ្ន៍ផ្ទៃ ់ខ្េួន លនាេះលទ ប៉ាុដនត គឺល ើេបីរកាអំណាចយកលៅបលង្រ្េើទ ង្រ្បលយជ្ន៍របស់ង្រ្បជាជ្នទូលៅ។ រ ឋអាចរំលោភចបប់ ឬលធវើនូវទលងវើដ គ្នម នសី ធេ៌ លបើសិនជាវា
ចាំប្តច់ ល ើេបីទ ង្រ្បលយជ្ន៍ជាត្ិ ដ លគលៅាេភាសាប្តរាំងថា “Raison d’Etat”។ លគ្ន គំនិត្របស់ Machiavelli ង្រ្ត្ូវប្តនអនកខ្េេះរិេះគន់ថាជាគំនិត្អនកនលយប្តយដ គ្នម ន
សី ធេ៌ ក៏ប៉ាុដនត ខ្េេះលទៀត្ យ ់ថាវាជាគំនិត្នលយប្តយដ មាន កខ្ៈង្រ្ប្តក និយេ។ េកទ ់នឹងលព បចចុបបននលនេះ លសៀវលៅ “Le Prince” របស់ Machiavelli លៅដត្ជា
លសៀវលៅលគ្ន ដ លគយកេកបលង្រ្ងៀនលៅលសៃើរដត្ង្រ្គប់សាោវិទាសាង្រ្សតនលយប្តយ។
លៅសត្វត្សរ៍ទី១៦ ច នា Renaissance ដ ចាប់កំល្ើត្លៅអុីា ី ប្តនជ្េះពនេឺបនតិចេតងៗ លៅ ់បណាត ង្រ្បលទសលទសងលទៀត្ លៅទូទាំងត្ំបន់អឺរុប រាប់ចាប់ាំងពីលអសប៉ាញ ប្តរាំង អា េឺេ៉ាង់
និងអង់លគេសរហូត្លៅ ់ប៉ាូ ូញ។ លៅឆ្ន ំ១៥៤៣ ារាវិទូប៉ាូ ូញមាន ក់ល្មេះ Nicolas Corpernic ដ ធ្លេ ប់ប្តនលៅសិកាលៅអុីា ី ប្តនលចញទាយលសៀវលៅេួយ អំពីង្រ្ទឹសតីថ្មីថ្ន
ារាសាង្រ្សត ដ ង្រ្ត្ូវប្តនលគចាត្់ទុកថាជាប ិវត្តន៍ថ្នោរយ ់ ឹងរបស់េនុសស លៅល ើចង្រ្កវា ។ ាំងពីល ើេលរៀងេក េនុសសកនុងសេ័យបុរា្យ ់ថា ដទន ីគឺជាចំ្ុ ចកណាត ថ្នចង្រ្កវា ។ ង្រ្គប់អវីៗ
ទាំងអស់ដ លៅល ើលេ ទាំងង្រ្ពេះចនៃ ង្រ្ពេះអាទិត្យ និងង្រ្គប់ផ្ទា យទាំងអស់ សុទធដត្លធវើ ំល្ើរជ្ុំវិញដទន ី។ Nicolas Copernic ដ ប្តនចំណាយលព រាប់ឆ្ន ំ សិកាអំពីារាង្រ្សត ប្តន
បលងាើត្នូវង្រ្ទឹសតី ៏ថ្មីង្រ្សឡាងេួយ គឺថា េិនដេនង្រ្ពេះអាទិត្យលទ ដ វិ ជ្ុំវិញដទន ី គឺដទន ីវិញលទ ដ ជ្ុំវិញង្រ្ពេះអាទិត្យ។ លហត្ុដ លគលេើ លៅល ើញហាក់ ូចជាង្រ្ពេះអាទិត្យ និងអវីៗទាំងអស់លៅល ើលេ វិ
ជ្ុំវិញដទន ី ាេោរពិត្ គឺលោយសារដត្ដទន ីវិ ជ្ុំវិញខ្េួនឯង ដ កនុងេួយជ្ុំៗ មានរយៈលព ២៤លមា៉ា ង។ លយងាេង្រ្ទឹសតីរបស់ Copernic ដទន ីង្រ្គ្នន់ដត្ជាភពេួយ កនុងចំលណាេភពជាលង្រ្ចើន
លទសងលទៀត្ប៉ាុលណាណ េះ លហើយេិនដេនជាចំ្ុ ចកណាត ថ្នចង្រ្កវា ូចដ លគធ្លេ ប់លជ្ឿពីេុនលនាេះលទ។ ង្រ្ទឹសតីរបស់ Nicolas Copernic គឺជាចំ្ុ ចចាប់លទតើេថ្នារាសាង្រ្សតសេ័យបុរា្
ក៏ប៉ាុដនត វាទៃុយលៅនឹងជ្ំលនឿរបស់វិហារោត្ូ ិក នាសេ័យោ លនាេះ។ លហត្ុ ូលចនេះលហើយប្តនជា Copernic រង់ចាំរហូត្ ់ លងាើេចុងលង្រ្ោយថ្នជ្ីវិត្របស់លោកលទើបលចញទាយលសៀវលៅសតីពីប ិវត្តន៍ថ្ន
ារាង្រ្សត។

13. រូបគំនូរបង្ហា ញពី Nicolas Copernic ារាវិទូប៉ាូ ូញ ដ លគចាត្់ទុកថាជាបិាថ្នារាង្រ្សតសេ័យបុរា្
និយយ អំពីវិហារោត្ូ ិក យុគសេ័យ Renaissance ក៏ជាយុគសេ័យដ មានោរដបកប្តក់ថ្នង្រ្គឹសតសាសនានិោយោត្ូ ិក ទងដ រ។ លយើង ឹងលហើយថា លៅលព ដ ចង្រ្កភពរូេង្រ្ត្ូវពុេះដចក
ជាពីរ ង្រ្គឹសតសាសនាង្រ្ត្ូវប្តក់ដបកជាពីរនិោយរួចេកលហើយ គឺនិោយអ័រត្ូ ុកស៍ (Orthodox) លៅចង្រ្កភពរូេខាងលកើត្ (ចង្រ្កភពប៊ីហសង់ាំង) និងនិោយោត្ូ ិក លៅចង្រ្កភពរូេខាង ិច (
អឺរុបខាង ិច)។ លង្រ្ោយលព ចង្រ្កភពរូេខាង ិច ួ រ ំដបកដខ្ាកលៅជានគរលទសងៗគ្នន ង្រ្គប់នគរទាំងអស់លៅអឺរុបខាង ិចលៅដត្បនតសថិត្លង្រ្ោេអំណាចថ្នវិហារ ោត្ូ ិក ដ លោយមានសលេតចប្ត៉ា ប លៅ
ទីង្រ្កុងរូេ ជាអនកមានអំណាចកំពូ ខាងសាសនា។
ក៏ប៉ាុដនត លៅឆ្ន ំ១៥១៧ បុពវជ្ិត្ោត្ូ ិកអា េឺេ៉ាង់មាន ក់ ល្មេះ Martin Luther (សូេកុំង្រ្ច ំជាេួយ Martin Luther King ដ ជាសកេមជ្នោរោរសិទធិជ្នជាត្ិដសបកលមម លៅ
អាលេរិក!) ប្តនលចញេុខ្ជាសាធ្លរ្ៈរិេះគន់លសចកតីបលង្រ្ងៀន រចនាសេព័នធ និងរលបៀប ឹកនាំរបស់សលេតចប្ត៉ា ប ង្រ្ពេទាំងប្តនទាេទារឲ្យលធវើកំដ្ទង្រ្េង់សុីជ្លង្រ្ៅថ្នវិហារោត្ូ ិក។ លៅឆ្ន ំ១៥២១
Marthin Luther ង្រ្ត្ូវប្តនសលេតចប្ត៉ា បបល្ត ញលចញពីវិហារោត្ូ ិក ង្រ្ពេទាំងង្រ្ត្ូវប្តនអធិរាជ្ Charles Quint ចាត្់ទុកថាជាឧទាៃ េលង្រ្ៅចបប់។ ក៏ប៉ាុដនត គំនិត្របស់ Martin
Luther ប្តនទទួ នូវោរគ្នំង្រ្ទោន់ដត្លង្រ្ចើន លហើយច នាង្រ្បឆ្ំងនឹងថាន ក់ ឹកនាំវិហារោត្ូ ិកលចេះដត្បនតរីករា ោ ោន់ដត្ធំល ើង រហូត្បលងាើត្លៅជានិោយេួយថ្មីលទៀត្ ដ លគឲ្យល្មេះថា
“ង្រ្បូលត្សតង់” (Protestant)។ ង្រ្បូលត្សតង់ លោយសារដត្ពួកលគជាអនកត្វាង្រ្បឆ្ំងនឹងអំណាចរបស់សលេតចប្ត៉ា ប និងលសចកតីបលង្រ្ងៀនជាទូលៅរបស់វិហារោត្ូ ិក។
លៅឆ្ន ំ១៥៣៤ លៅអង់លគេស ដ សថិត្លៅលង្រ្ោេអំណាចរបស់សលេតចប្ត៉ា បដ រលនាេះ ង្រ្ពេះប្តទ Henri VIII ចង់ដ ងង្រ្ពេះេលហសីរបស់ង្រ្ពេះអងគ ប៉ាុដនត សលេតចប្ត៉ា បេិនអនុញ្ញា ត្។ ង្រ្ពេះប្តទ Henri
VIII ក៏ប្តនផ្ទត ច់ខ្េួនលចញពីអំណាចរបស់សលេតចប្ត៉ា ប លោយប្តនបលងាើត្ជានិោយថ្មីេួយលទៀត្ សង្រ្មាប់អង់លគេស គឺនិោយ Anglican។ រហូត្េកទ ់នឹងលព បចចុបបននលនេះ វិហារង្រ្គឹសតសាសនា
និោយ Anglican លៅដត្ង្រ្ត្ូវោត្់ផ្ទត ច់ពីអំណាចរបស់សលេតចប្ត៉ា ប។ ង្រ្បេុខ្ ឹកនាំវិហារ Anglican គឺ ង្រ្ពេះេហាកសង្រ្ត្អង់លគេស៕