M. Antczak

1. Katastroficzne procesy
w historii geologicznej jako potencjalne
przyczyny masowych wymierań
Mateusz Antczak

2. Plan prezentacji
1. Procesy katastroficzne
2. Wielkie wymieranie
3. Ordowik
4. Dewon
5. Perm
6. Trias
7. Kreda
8. Katastrofa tlenowa
9. Czy dinozaury mogły przetrwać?
10. Czy wielkie wymieranie właśnie trwa?
11. Podsumowanie

3. Wstęp
Meteoryt, national-geographic.pl

4. Procesy katastroficzne
 Proces, który zachodzi znacznie szybciej od innych
(Hallam 2004).
 Proces rzadki, charakteryzujący się zwykle szybką
sedymentacją(Strzeboński 2005).
Potok lawy, lokter.pl

5. Wymieranie
 Wyginięcie gatunku – ostatni przedstawiciel nie ma
szans na wydanie zdolnego do życia potomstwa
(Martin 2006)
 Pozornie niezauważalne
 Masowe (wielkie)
Smilodon, pl.wikipedia.org

6. Masowe wymieranie
 globalne rozprzestrzenienie;
 zaznacza się w różnych facjach (środowiskach);
 dotyczy różnych grup filogenetycznych (Martin 2006).
Velociraptor, dinozaury.com

7. „Wielka piątka”
Masowe wymierania w geologicznej historii Ziemi (Martin 2006).
Dokładne oszacowanie skali
zjawiska jest niezmiernie
trudne ze względu na
niekompletność zapisu
kopalnego.

8. „Wielka piątka”
Pozycja stratygraficzna
wielkich wymierań
Procentowy udział
wymarłych rodzin
(organizmów morskich)
(Hallam 2004)
Procentowy
(szacowany) udział
wymarłych gatunków
(Jablonski 1991)
Koniec ordowiku 26 85
Późny dewon 22 83
Koniec permu 51 95
Koniec triasu 22 80
Koniec kredy 16 76

13. Destination time: late ordovician

14. 002Ma

15. 032Ma

16. 065Ma

17. 153Ma

18. 228Ma

19. 270Ma

20. 346Ma

21. 355Ma

22. 430Ma

23. 444Ma

25. Czas zdarzenia: koniec Ordowiku
 488-444Ma
 Wymiera 85% gatunków
(Jablonski 1991)
 Wymarły:
BBC Chased by Sea Monsters
Graptolit, geol.umd.edu

26. Ordowik - podejrzani
Potencjalne przyczyny wymierania
1. Promieniowanie kosmiczne
2. Zmiany klimatyczne
3. Wahania poziomu mórz i anoksja

27. Podejrzany: Promieniowanie kosmiczne
Wybuchy promieniowania gamma to najsilniejsze
znane eksplozje.
Wybuch promieniowania gamma,
Startswithabang.com

28. Podejrzany: Promieniowanie kosmiczne
Dziura ozonowa (współcześnie),
ochronaprzyrody.wordpress.com

29. Podejrzany: Zmiany klimatyczne
Dowody:
 Tyllity – np. Płw. Arabski, Płn. Afryka (Mizerski
2005)
 Stosunek izotopów strontu 87Sr/86Sr (Young i in.
2009)
Początek zlodowacenia (środkowy ordowik), jurapark.com

30. Podejrzany: Zmiany klimatyczne
 Do zmiany warunków klimatycznych mogły
przyczynić się także zmiany topografii. Dryf i łączenie
się kontynentów mógł także bezpośrednio przyczynić
się do wymierania poprzez zanik prowincjonalizmu i
zmniejszenie bioróżnorodności. Fauna pod koniec
ordowiku była „zunifikowana”, przez co stała się
mniej odporna na zmiany środowiska i „podatna na
wymieranie” (Wolniewicz 2010).

32. Czas zdarzenia: koniec Dewonu
 416-359Ma
 Wymiera 83% gatunków
(Jablonski 1991)
 Wymarły:
Pierwsza faza to tzw. kryzys
Kellwasser – zaliczany do
„wielkiej piątki (McGhee 1996)
na granicy fran-famen (F-F),
Druga to kryzys Helkenberg na
granicy dewon-karbon (Chwieduk
2010).
BBC Chased by Sea Monsters
Tentakulity i ramienionogi, garnek.pl

33. Dewon - podejrzani
Potencjalne przyczyny wymierania:
1. Zmiany klimatyczne
2. Wahania poziomu mórz

34. Podejrzany: Wahania poziomu mórz i anoksja
 Transgresja (Becker i House 1994)
 Rozprzestrzenienie strefy anoksycznej (Schindler
1990)
Paleogeografia dewonu, jurapark.pl
Renskie Góry Łupkowe,
pl.wikipedia, flickr.com

35. Podejrzany: Wahania poziomu mórz i anoksja
Dowody:
 Selektywność wymierania
 Przesłanki geochemiczne
Mojageneracja.pl Tvp.info

37. Czas zdarzenia: koniec Permu
 299-251Ma
 95% gatunków
 Wymarły:
BBC Before the dinosaurs: Walking with monsters
Tabulata, ucmp.berkeley.edu

38. Perm - podejrzani
Potencjalne przyczyny wymierania:
1. Upadek meteorytu
2. Aktywność wulkaniczna
3. Zmiany klimatyczne/Wahania poziomu
mórz/Topografia (powstanie Pangei)
4. Słone jeziora
jurapark.pl

39. Podejrzany: Trapy syberyjskie
 ….
Wielkie Prowincje Lawowe – dowody katastrofalnej aktywności wulkanicznej (Wignall 2001).
Trapy syberyjskie mają dziś
powierzchnię 340 tys. km2.
Pierwotnie były jednak znacznie
większe. Ostańce skał
wulkanicznych z innych obszarów
pozwalają oszacować, że ich
powierzchnia wynosiła nawet 1,5
mln km2.

40. Podejrzany: Trapy syberyjskie
 Wzrost zawartości CO2 w atmosferze mógł przyczynić
sie do zakwaszenia oceanów - wyniku reakcji z wodą
powstałby kwas węglowy. Źle zniosłyby to zwierzęta o
węglanowym szkielecie) (Montenegro i in. 2011).
Jurassic Fight Club: Armageddon
Rafa, collins.com.pl

41. Podejrzany: Trapy syberyjskie
Dowód: cenosfery
(Grasby i in. 2011)
Elektrownia, hotmoney.pl Wulkan, wiadomosci.wp.pl
Cenosfera, blogalileo.com

42. Podejrzany: Słone jeziora
Wyschnięta powierzchnia jeziora Bonneville, cząsteczki CHCl i C2HCl3, pl.wikipedia.org

44. Czas zdarzenia: koniec Triasu
 251-200Ma
 Wymiera 80% gatunków
 Wymarły:
Pradawny Krasiejów, BBC Chased by Sea Monsters
Dicynodont, eonsepochsetc.com

45. Trias - podejrzani
Potencjalne przyczyny wymierania:
1. Aktywność wulkaniczna
2. Zmiany klimatyczne
3. Wahania poziomu mórz

46. Podejrzany: CAMP
 ….
Wielkie Prowincje Lawowe – dowody katastrofalnej aktywności wulkanicznej (Wignall 2001).
Pozostałość pokrywy lawowej
o powierzchni ponad 7mln
km2. Teren ten nazywany jest
Magmatyczną Prowincją
Środkowego Atlantyku (CAMP
– Central Atlantic Magmatic
Province)

47. Podejrzany: CAMP
Dowód: gęstość aparatów szparkowych (McElwain i in.
1999)
Aparaty szparkowe, pl.wikipedia.org

49. Czas zdarzenia: koniec Kredy
 145-65Ma
 Wymiera 76% gatunków
 Wymarły:
Amonity, hoopermuseum.earthsci.carleton.ca
BBC Chased by Sea Monsters

50. Kreda - podejrzani
Potencjalne przyczyny wymierania:
1. Upadek meteorytu
2. Aktywność wulkaniczna
3. Wahania poziomu mórz
4. Inne

51. Podejrzany: Upadek meteorytu
Jurassic Fight Club: Armageddon
Gubbio, pl.wikipedia.org
Profil litologiczny przełomu K-Pg z okolic Paramaribo w Surinamie (Berndt i in. 2011).

52. Podejrzany: Upadek meteorytu
Zawartość irydu i innych platynowców –
nikiel, chrom, platyna – pierwiastków
rzadkich na powierzchni Ziem, ale
powszechnych w materii kosmicznej jest
wyraźnie podwyższona w warstwie
granicznej K-Pg.
Zawartość irydu w badanych próbkach z
Włoch, Danii i Nowej Zelandii była 30-, 160-
i 20-krotnie większa od normalnej
zawartości tego pierwiastka w skorupie
ziemskiej (Alvarez i in. 1980).
Stara kopalnia opoki odwapnionej w Lechówce, academia.pan.pl
Lechówka, maps.google.pl
Jaja dinozaurów, odkrywcy.pl

53. Podejrzany: Upadek meteorytu
Meteoryt, Fizyka.net.pl

54. Podejrzany: Upadek meteorytu
Nowe badania sugerują,
że meteoryt uderzył w
Ziemię:
• Z siłą milion razy
większą niż bomba
atomowa
• Z prędkością 20-krotnie
większą od prędkości
pocisku (Schulte i in.
2010).
Jurassic Fight Club: Armageddon

55. Podejrzany: Upadek meteorytu
Kwarc szokowy, rohan.sdsu.edu / Krater Chicxulub i linia brzegowa pod koniec kredy (Hallam i Wignall 1997)

56. Podejrzany: Upadek meteorytuDowody
za:
Dowody
przeciw:
Niepewne
konsekwencje
(ochłodzenie,
ocieplenie?)
Wybiórczość
wymierania i
„Stopniowe”
wymieranie np.
amonitów i
dinozaurów
Impakt 300tys.lat
przed
wymieraniem
Krater
meteorytowy
Chicxulub
Światowa anomalia
irydowa
Kwarc szokowy i
Szklane sferule

57. Podejrzany: Upadek meteorytu
Dowody przeciw:
 Ocieplenie (odgazowanie CO2 z wapieni) czy
ochłodzenie (aerozole siarczanowe)?
 Krater powstał 300 tys. lat przed wymieraniem?
(datowanie – analiza otwornic w profilu K-Pg w
Nowym Meksyku) (Keller i in. 2004).

58. Podejrzany: Upadek meteorytu

59. Podejrzany: Upadek meteorytu
Dowody przeciw:
 Ocieplenie (odgazowanie CO2 z wapieni) czy ochłodzenie
(aerozole siarczanowe)?
 Krater powstał 300 tys. lat przed wymieraniem?
(datowanie – analiza otwornic w profilu K-Pg w Nowym
Meksyku) (Keller i in. 2004).
 Wiatry atmosferyczne rozproszyłyby materiał wyrzucony
przez bolid (Pope 2011)

60. Podejrzany: Upadek meteorytu
Jurassic Fight Club: Armageddon
Marshalls-art.com
Dowody przeciw:
 Stopniowość wymierania

61. Podejrzany: Upadek meteorytu
Marshalls-art.comTapety.tja.pl
Dowody przeciw:
 Selektywność wymierania

62. Podejrzany: Upadek meteorytuDowody
za:
Dowody
przeciw:

63. Pozostali podejrzani

64. Katastrofa tlenowa
Atmosfera tlenowa pojawiła się 2 mld lat temu.
Źródła tlenu w atmosferze i wodzie morskiej:
 Proces fotodysocjacji wody;
 Redukcja krzemianów;
 Fotosynteza (pierwsze fotosyntetyzujące sinice
pojawiły się 3,5 mld lat temu – stromatolity z
Pilbary) (Chwieduk 2010).
Współczesne stromatolity, Australia Zachodnia, pl.wikipedia.org

65. Katastrofa tlenowa
Dowodów zmian w atmosferze dostarcza:
 powszechne występowanie w tym BIF-ów (kiedy ilość
tlenu rosła –utlenione żelazo odkładało się w BIF jako ciemna
wstęga bogata w rudę. A kiedy skończyły się zasoby żelaza w
wodzie, ilość tlenu w atmosferze zaczęła rosnąć;
 ostatnie występowanie skał okruchowych z uraninitem
(ziarna takie są bardzo nietrwałe w obecności tlenu – utleniają
się i rozpadają);
 pierwsze heterocysty (komórki mające zdolność wiązania
azotu cząsteczkowego z atmosfery w środowisku tlenowym);
 przewaga Fe3+ nad Fe2+ (to, do jakiego stopnia żelazo się
utleni zależy od ilości tlenu w atmosferze, żelazo Fe3+
występowało m. in. w BIF-ach) (Chwieduk 2010).

66. Katastrofa tlenowa
Banded Iron Formations, Australia, Simon Poulton, Nordcee.dok
BIF, formacja Temagami, Ontario, Kanada., Stocpix.com

67. Paleogeńskie dinozaury
Czy dinozaury mogły przetrwać kredowe wymieranie?
 Paleoceńskie piaskowce Ojo Alamo (datowania: palinologiczne,
paleomagnetyczne)
 Materiał redeponowany? (Sullivan 2003)
 Datowanie U-Pb 64,8 mld lat (Fasset i in. 2011)

68. Hadrozaur, Archeowieści.pl

69. Czy wielkie wymieranie trwa?
http://blueredporter.blox.pl
Alka olbrzymia
Gatunki wymarłe
Dront dodo
Antylopa niebieska
Wilk workowaty
Zebra Kwagga

70. Czy wielkie wymieranie trwa?
http://blueredporter.blox.pl
Ryś iberyjski
Nosorożec jawajski
Krokodyl filipiński Wieloryb biskajski
Sokół z wyspy Mauritius
Gatunki zagrożone wyginięciem

71. Czy wielkie wymieranie trwa?
 Tempo wymierania gatunków jest znacznie wyższe od przeciętnego.
 Przez ostatnie 65mln lat jeden gatunek ssaków wymierał co pół miliona
lat. W ciągu ostatnich 500lat wyginęło 80 gatunków ssaków.
 Za 334 lata wyginie 75% gatunków ssaków (Barnosky i in. 2011).
Moa, Blueredporter.blox.pl

72. Podsumowanie

73. Podsumowanie
Aktywność
wuklaniczna
Zmiany
klimatu
Zmiany
poziomu
wód
Zmiany
chemizm
u wód
Inne

74. KTO PANA
ZDANIEM JEST
WINNY
MASOWYCH
WYMIERAŃ?
DOWODY
WSKAZUJĄ NA TO,
ŻE BYŁO WIELE
CZYNNIKÓW,
WYSOKI SĄDZIE.

75. Podsumowanie
Potencjalne przyczyny wielkich wymierań.

77. Bibliografia
 Algeo T.J., Berner R. A., Maynard J. P., Scheckler S. E. (1995), Late Devonian oceanic
anoxic events and biotic crises: "Rooted" in the evolution of vascular land plants?, GSA
Today vol. 5, s. 45, 64-66.
 Alvarez L.W., Alvarez W., Asaro F., Michel H. V. (1980), Extraterrestial cause
for the Cretaceous-Tertiary extinction: experimental results and theorethical
interpretation, Science vol. 208, s. 1095-1108.
 Barnosky A. D., Matzke N., Tomiya S., Wogan G. O. U., Swartz B., Quental T. B.,
Marshall C., McGuire J. L., Lindsey E. L., Maguire K. C., Mersey B., Ferrer E A. (2011),
Has the Earth’s sixth mass extinction already arrived?, Nature vol. 471, s. 51-57.
 Becker R.T., House, M.R. (1994), Kellwaser in the Devonian of the Montagne Noire with
comments on possible causations, Cour. Forschungsinst. Senckenberg vol.16, s. 45-77.
 Berndt J., Deutsch A., Schulte P., Mezger K. (2011), The Chicxulub ejecta deposit at
Demerara Rise (western Atlantic): Dissecting the geochemical anomaly using laser
ablation – mass spectrometry, Geology vol. 39, s.279-282.
 Bloos G. (1990), Sea-level changes in the upper Keuper and in the lower Lias of Central
Europe, Cah. Inst. Cathol. Lyon, Se´r. Sci. vol. 3, s. 5-16.
 Chwieduk E. (2010a), Atmosfera tlenowa – wykład z geologii historycznej,
wygłoszony w 2010 r. w Instytucie Geologii UAM, Poznań.

78. Bibliografia
 Chwieduk E. (2010b), Ordowik – wykład z geologii historycznej, wygłoszony
w 2010 r. w Instytucie Geologii UAM, Poznań.
 Chwieduk E. (2011a), Dewon – wykład z geologii historycznej, wygłoszony
w 2011 r. w Instytucie Geologii UAM, Poznań.
 Chwieduk E. (2011b), Perm – wykład z geologii historycznej, wygłoszony
w 2010 r. w Instytucie Geologii UAM, Poznań.
 Copper P. (1998), Evaluating the Frasnian-Famennian mass extinction: comparing
brachiopod faunas, Acta Palaeontol. Pol., vol. 43, s. 137–154.
 Erwin D. H. (1998), The end of the begining: recoveries from mass extinctions, Trends
in Ecology and Evolution vol. 13, s. 344-349.
 Fassett J. E., Heaman L. M., Simonetti S. (2011), Direct U-Pb dating of Cretaceous
and Paleocene dinosaur bones, San Juan Basin, New Mexico, Geology vol. 39, s. 159-162.
 Grasby S., Sanei H., Beauchamp B. (2011), Catastrophic dispersion of coal fly ash into
oceans during the latest Permian extinction, Nature Geoscience vol. 4, s. 104-107.
 Hallam A. (2004), Ewolucja i zagłada: wielkie wymierania i ich przyczyny, Prószyński i
S-ka, Warszawa.
 Hallam A., Wignall P. B. (1997), Mass extinctions and their aftermath, Oxfor University
Press, Oxford.

79. Bibliografia
 Hallam A., Wignall P. B. (1999), Mass extinctions and sea-level changes, Earth-Science
Reviews, 48, s. 217-258.
 Hildebrand A. R., Penfield G. T., Kring D. A., Pilkington M., Camargo A., Jacobsen S. B.,
William V. B. (1991), Chicxulub Crater: A possible Cretaceous/Tertiary boundary impact
crater on the Yucatán Peninsula, Mexico, Geology vol. 19, nr 9, s. 867-871.
 Jablonski D. (1991), Extinctions: A paleontological perspective, Science vol. 253, s. 754-
757. W: Sole V. R. i Newman M. E. J. (2001), Patterns of extinction and biodiversity in
the fossil record, Encyclopedia of global environmental change (ed. Munn T., Wiley J.).
 Keller G., Smit J. (2004), The Geological Society of London Great Online Chicxulub
Debate [www.geolsoc.org.uk/chicxulub].
 Koeberl C., Gilmour I., Reimold W. U., Claeys P., Ivanov B. (2002), End-Permian
catastrophe by bolide impact: evidence of a gigantic release of sulfur from the mantle:
comment and reply, Geology vol. 30, s 855-856.
 Marshall J. D., Brenchley P. J., Mason P., Wolff G. A., Astini R. A., Hints L., Meidla T.
(1997), Global carbon isotopic events associated with mass extinction and glaciation in
the late Ordovician. Palaeogeog. Palaeoclimat. Palaeoecol, vol. 132, 195-210.
 Martin A. J. (2006), Introduction to the study of dinosaurs (second edition), Blackwell
Publishing [Chapter 16: Dinosaur extinction].

80. Bibliografia
 McElwain J. C., Beerling D. J., Woodward F. I. (1999), Fossil plants and global warming
at the Triassic-Jurassic boundary, Science vol. 285, s. 1386-1390.
 McGhee G.R. Jr. (1996), The Late Devonian Mass Extinction, Columbia Univ. Press,
New York.
 Melott A. L., Lieberman B. S., Laird C. M., Martin L. D., Medvedev M. V., Thomas B. C.,
Cannizzo J. K., Gehrels N., Jackman C. H. (2004), Did a gamma-ray burst initiate the
late Ordovician mass extinction?, International Journal of Astrobiology vol. 3, s. 55.
 Montenegro A., Spence P., Meissner K. J., Eby M., Melchin M. J., Johnston S. T. (2011),
Climate simulations of the Permian-Triassic boundary: Ocean acidification and the
extinction event, Paleoceanography vol. 26, PA3207, s. 19.
 Newell N. D. (1967), Revolutions in the history of life, Geological Society of America
Special Paper vol.89, s. 63-91.
 Pope K. O. (2002), Impact dust not the cause of the Cretaceous-Tertiary mass extinction,
Geology vol. 30, s. 99-102.
 Racki G., Machalski M., Koeberl C., Harasimiuk M. (2011), The weathering-modified
iridium record of a new Cretaceous-Palaeogene site at Lechówka near Chełm, SE Poland,
and its palaeobiologic implications, Acta Palaeontologica Polonica vol. 56 (1), s. 205-215.
 Raup D. M., D. Jablonski (1993), Geography of end-Cretaceous marine bivalve
extinctions, Science vol. 260, s. 971-973.

81. Bibliografia
 Retallak G. J. (1999), Postapocalyptic greenhouse paleoclimate revealed by earliest
Triassic paleosols in the Sydney Basin, Bulletin of the Geological Society of America vol.
111, s. 52-70.
 S. A. Young, M. R. Saltzman, Kenneth A. F., Jeff S. L., L. R. Kump (2009),Major drop
in seawater 87Sr/86Sr during the Middle Ordovician(Darriwilian): Links to volcanism
and climate?, Geology vol. 37, s. 951-954.
 Sankar C. (2009), The significance of the contemporaneous Shiva impact structure
and Deccan volcanism at the KT boundary, GSA Annual Meeting, Portland, OR
[http://gsa.confex.com/gsa/2009AM/finalprogram/abstract_160197.htm].
 Schindler E. (1990), The late Frasnian-upper Devonian, Extinction Events in Earth
History (ed. Kauffman E.G., Walliser, O.H.), Springer-Verlag, Berlin, s. 151-159.
 Schulte P., Alegret L., Arenillas I., Arz J. A., Barton P. J., Bown P. R., Bralower T. J.,
Christeson G. L., Claeys P., Cockell C. S., Collins G. S., Deutsch A., Goldin T. J., Goto K.,
Grajales-Nishimura J.-M., Grieve R. A. F., Gulick S. P. S., Johnson K. R., Kiessling W.,
Koeberl C., Kring D. A., MacLeod K. G., Matsui T., Melosh J., Montanari A., Morgan J.
V., Neal C. R., Nichols D. J., Norris R. D., Pierazzo E., Ravizza G., Rebolledo-Vieyra M.,
Reimold W. U., Robin E., Salge T., Speijer R. P., Sweet A. R., Urrutia-Fucugauchi J.,
Vajda V., Whalen M. T., Willumsen P. S. (2010), The Chicxulub Asteroid Impact and
Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary, Science vol. 327, s.1214-1218.

82. Bibliografia
 Self S., Blake S., Sharma K., Widdowson M., Sephton S. (2008), Sulfur and Chlorine in
Late Cretaceous Deccan Magmas and Eruptive Gas Release, Science vol. 319, s. 1654-
1657.
 Smith R. M. H., Ward P. D. (2001), Patterns of vertebrate extinction across an event bed
at the Permian-Triassic boundary in the Karoo Basin of South Africa, Geology vol. 29,
s. 1147 - 1151.
 Solomon E. P., Berg L. R., Martin D. W., Ville C. A. (2000), Biologia (wydanie drugie,
według trzeciego wydania amerykańskiego), Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa
[Rozdział 19: Specjacja i makroewolucja, Rozdział 20: Ewolucyjna historia życia].
 Strzeboński P. (2005),Sedymentologia – materiały pomocnicze cz. 1, AGH, WGGiOS,
KGOOiOS [http://open.agh.edu.pl/file.php/102/SEDYMENTOLOGIA-
materialy_pomocnicze_do_cwiczen_cz_1.pdf].
 Stuiver M. (1968), Oxygen-18 content of atmospheric precipitation during the last 11,000
years in the Great Lakes region, Science vol. 162, s. 994-997.
 Stuiver M. (1970), Oxygen and carbon isotope ratios of fresh-water carbonates as climatic
indicators. J. Geophys. Res., vol. 75, s. 5247-5257.
 Sullivan R. M. (2003), No paleocene dinosaurs in the San Juan Basin, New Mexico,
Geological Society of America Abstracts with Programs, vol. 35, s. 15.

83. Bibliografia
 Sweet W.C., Ethington R.L., Harris, A.G. (2005),A conodont-based standard reference
section in central Nevada for the Lower and Middle Ordovician, Whiterockian Series:
Bulletins of American Paleontology, vol. 369, s. 35-52.
 Thomas B. C., Jackman C., Melott A., Laird C., Stolarski R., Gehrels N., Cannizzo J.,
Hogan D. P. (2005), Terrestrial ozone depletion due to a Milky Way gamma-ray burst,
Astrophysical Journal Letters vol. 622, L 153.
 von Frese R., Potts L. V., Wells S. B., Gaya-Pique L. R., Golynsky A. V., Hernandez O.,
Kim J.-W., Kim H. R., Hwuang J. S., Taylor P. T., GRACE gravity data target possible
mega-impact in north central Wilkes Land, Antarctica, Nature, 2005 [in-review].
 Wanjek C. (2005), Explosions in space may have initiated ancient extinction on earth.
Komunikat prasowy NASA.
 [http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/gammaray_extinction.html]
 Weissflog L., Elansky N. F., Kotte K., Keppler F., Pfennigsdorff A., Lange C. A., Putz E.,
Lisitsyna L. V. (2009), Doklady Akademii Nauk, vol. 424, s. 818-823.
 Wignall P. B. (2001) Large igneous provinces and mass extinctions, Earth-Science
Reviews vol. 53, s. 1-33.
 Wolniewicz P. (2010), Ordowik – ćwiczenia z geologii historycznej, Instytut Geologii
UAM, Poznań.

84. Bibliografia
 Wolniewicz P. (2011), Mezozoik: Polska pozakarpacka – ćwiczenia z geologii historycznej,
Instytut Geologii UAM, Poznań.
 Zhao Z.-K., Mao X.-Y., Chai Z.-F., Yang G.-C., Kong P., Ebihara M., Zhao Z.-H. (2002), A
possible causal relationship between extinction of dinosaurs and K/T iridium enrichment
in the Nanxiong Basin, South China: evidence from dinosaur eggshells,
Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology vol. 178, s. 1-17.