Expert Update (kz)

Expert Update
Ең өзекті мәселелер бойынша
сарапшылардың пікірталас сериясы
Астана
2018
«Верный Капитал» компаниялар тобы
Vласть баспа үйі

Бұл кітапта 2017жылдан бастап Vласть интернет журналы мен «Верный Капитал» тобының
ұйымдастыруымен Expert Update форматында өткен сарапшылар кездесуінің нәтижесі
жинақталған. Пікірталас алаңы Қазақстандағы қоғамдық және іскерлік саладағы ең өзекті
мәселелер бойынша әртүрлі көзқарасты білдіру үшін құрылған.
Басылымдағы ой-пікір мен көзқарастардың «Верный капитал» компаниялар тобы мен
Vласть баспа үйінің ресми ұстанымына сәйкес келуі міндетті емес.
© «Верный капитал» компаниялар тобы, 2018.
© Vласть баспа үйі, 2018.
Expert Update.Ең өзекті мәселелер бойынша сарапшылардың пікірталас сериясы.Астана,2018.

МАЗМҰНЫ
Спикерлер 4
Орнықты қаржы жүйесін іздеу 6
2018 жылға экономикалық болжам 12
Қазақстанда криптовалюта болуы керек пе, жоқ па? 18
Ғалымдардың елден көшуі 26
Қазақстандағы телеком нарығының ахуалы қалай? 36
Еңбек нарығында талант иелерін дамыту 43
Қазақстандағы қайырымдылық:
неге әлі күнге дейін қайырымылықпен айналысу қиын?
52
Қазақстан аймақтарының экономикалық дамуы 60
Hard Talk.
Тікелей эфирдегі сұхбаттар сериясы
69

4 |
EXPERT UPDATE. ЕҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР БОЙЫНША САРАПШЫЛАРДЫҢ ПІКІРТАЛАС СЕРИЯСЫ
EXPERT UPDATE СПИКЕРЛЕРІ
2017 / 2018
Елдар Әбдіразақов,,
Centras Capital холдингтік
компаниясының жетекшісі*
Марат Айтмағамбетов,
Болат Өтемұратов қорының директоры
Константин Аушев,
KPMG компаниясының IT саласында
кеңес беру тобының жетекшісі
Мағжан Әуезов,
2016-2018 жылдары – «ForteBank» АҚ басқарма
төрағасы, қазір – «ForteBank» АҚ директорлар
кеңесінің төрағасы
Жарас Ахметов,
экономист
Наталья Бекбатырова,
PricewaterhouseCoopers Eurasia компаниясының
HR директоры
Есет Бутин,
Қазақстан блокчейн және криптовалюта
қауымдастығының төрағасы
Эндрю Вахтель,
«Нархоз» университетінің ректоры
Дина Гайбуллаева,
«Евроснап» компаниялар тобы, қызметкерлер
бойынша аймақтық менеджері
Азамат Джолдасбеков,
қаржыгер
Ораз Жандосов,
«Ракурс» экономикалық даму орталығының директоры
Сәкен Жұмашев,
Қазақстандағы KPMG серіктесі
Алина Иманғазина,
Ұлттық банктің «Төлем жүйелері»
департаментінің басқарушысы
Яна Ким,
«Верный Капитал» компаниялар тобының
қызметкерлер бойынша басқарушы директоры
Александр Комаров,
Beeline Kazakhstan компаниясының
бас директоры
Каспарс Кукелис,
«Қазақтелеком» АҚ басқарма мүшесі
Айдархан Құсайынов,
Ұлттық банк басқармасы төрағасының
кеңесшісі
Давид Машури,
First Heartland Bank директорлар
кеңесінің мүшесі
Бауыржан Муканов,
Ұлттық экономика министрлігі жанындағы
Экономикалық зерттеулер институты басқарма
төрағасының орынбасары
Бағдат Мусин,
2017-2018 жылдары Бас прокуратураның
құқықтық статистика және арнайы
есеп комитетінің төрағасы

| 5
EXPERT UPDATE СПИКЕРЛЕРІ
Саясат Нұрбек,
2017-2018 жылдары «Нұр Отан» партиясы
Қоғамдық саясат институтының директоры
Қанат Нұров,
«Аспандау» қорының президенті
Ерлан Оспанов,
«Верный Капитал» компаниялары инвестициялық
тобының бас директоры
Рахым Ошақбаев,
«Талап» қолданбалы зерттеулер
орталығының директоры
Константин Пак,
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығы
қаржылық технологиялар мен инновацияларды
дамыту орталығының директоры
Медет Рахимбаев,
TopHR қазақстандық IT сервисін жасаушы
Кшиштоф Рыбиньски,
профессор, 2015-2018 жылдары
«Нархоз» университетінің ректоры
Аружан Саин,
«Милосердие» ерікті қоғамы
қайырымдылық қорының директоры (ДОМ)
Жангелді Сәрсенов,
«Аяла» қайырымдылық қорының қоғаммен
байланыс бойынша вице-президенті
* Барлық қызмет пен лауазым сарапшылардың пікірталасқа қатысу уақытына
сәйкес көрсетілді.
Алексей Сидоров,
қаржы технигі-кәсіпкер
Ерлан Смайлов,
«Қазақстандық ФинТех қауымдастығының»
атқарушы директоры
Серік Сыздықов,
RG Gold бас директоры
Теймур Тмуслим,
кәсіби трейдер, Asia Blockchain коммерциялық
емес қауымдастығының басшысы
Олжас Құдайбергенов,
«Стратегиялық бастамалар орталығы» консалтингтік
компаниясының аға серіктесі
Светлана Черненко,
Қазақстандағы iKS-Consulting өкілдігі
Андрей Якунин,
Қазақстандағы We Partners (Korn Ferry)
офисінің директоры

6 |
ОРНЫҚТЫ ҚАРЖЫ
ЖҮЙЕСІН ІЗДЕУ
ҚАЗАҚСТАН ҚАРЖЫ
СЕКТОРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
«Оң жағдай болғанымен, мұнда үш үлкен мәселе
бар. Бірінші: капиталдың жетіспеушілігі қаншалықты
дәл көрініс тапқан? Екі девальвацияның нәтижесінде
туындаған капитал жетіспеушілігі мәселесін шешу үшін
қазір ұсынылып отырған субординациялық қарыздар
беру және акционерлердің капитал құюы арқылы
әрекет ету шаралары жеткілікті бола ма?
Екінші: банктерді біріктіру аса күрделі процесс
екеніне қарамастан, тәжірибе көрсеткендей, оның бәрі
бірдей сәтті бола бермейді. Қазір көріп жүргеніміздей,
басқа міндеттерімен қатар әлеуметтік қызметатқаратын
институттар бірігу процесін бастауда. Мұның өзіне тән
қауіп-қатері жеткілікті.
Үшінші: депозиттердің айтарлықтай бөлігі әлі күнге
дейін доллар түрінде. Яғни, кез келген сәтте жарылуы
мүмкін мина бар деген сөз.Доллар депозиттерін теңгеге
ауыстыру қозғалысы баяулап қалғанын көріп отырмыз.
Халық бұл іске енді қашан кіріседі? Бұл процестің
қалпына келу ықтималдығы қандай?
төрағасы,қазір – «ForteBank» АҚ директорлар
кеңесінің төрағасы:
Қаржы жүйесінде болып жатқан процестер және
жағдайды жақсарту жолдары:
• Банк жүйесіндегі капитал жетіспеушілігін
идентификациялау және қайта капиталдандыру
бағдарламасы;
• Банктерді біріктіру және соның есебінен
шығындарды азайту, нақты капиталдың пайда болуы;
• Мейлінше ықтимал және түсінікті процесс – базалық
мөлшерлемені және валюта бағамы динамикасын
қалыптастыру.
Expert Update алғашқы сарапшылар кездесуі «Верный Капитал» компаниялар тобы мен Vласть интернет-
журналының ұйымдастыруымен 2017 жылы қазан айында Алматы қаласында өткен болатын. Қаржыгер Ораз Жан-
досов, сол кезеңде «ForteBank» АҚ басқарма төрағасы қызметін атқарған (қазір – банк директорлар кеңесінің
төрағасы) Мағжан Әуезов, «Нархоз» университетінің сол кездегі ректоры Кшиштоф Рыбиньски саясаттанушы Досым
Сәтбаевпен бірге Қазақстанның қаржы жүйесінің жағдайы, оған төнетін негізгі қауіп-қатер туралы әңгімелесіп, сол
қауіп-қатерден қалай айналып өтуге болатыны және қордаланған мәселелерді қалай шешуге болатыны жөнінде
пікір алмасқан болатын.
Банксекторыныңбұданөзгеқұрылымдықмәселелері
ретінде пассив және актив валюта арасындағы теңсіздік,
мерзім мәселесіндегі үйлесімсіздік, киберқауіп,
тұтынушылар мен нарық қатысушыларының таңдау жа-
сауына жол ашатын бәсекелестік ортаны айтуға бола-
ды. Яғни, біз ішкі мәселелермен айналысып жатқанда,
нарық пен оның таңдауы басқа жаққа кетіп жатыр».

| 7
ОРНЫҚТЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ІЗДЕУ
«Польша – дағдарысқа дейін де, дағдарыстан кейін
де банктердің жұмысын жалғастыру үшін мемлекеттің
қолдауын қажет етпеген Еуроодақтағы жалғыз ел. Гер-
манияда, Бельгияда, Францияда, АҚШ-та дағдарыстың
банк жүйесіне қатты соққы бергені соншалық, олар
мемлекеттің қолдауынсыз жұмысын жалғастыра ал-
майтын еді. Жоғарыдағы үш мәселені Польшаның
тәжірибесіне негіздегім келеді. Бізде 2009 жылы банк
жүйесінде қалайша дағдарыс болған жоқ?
Біріншіден, біз банктердің қысқа мерзімде табыс
табуға ұмтылысы мен елдің ұзақ мерзімді қаржылық
профессор,2015-2018 жылдары
«Нархоз» университетінің ректоры:
Қазақстан қаржы секторының негізгі мәселелері:
• Басқару құрылымындағы Ұлттық банктің әлеуметтік
орны;
• Екінші деңгейлі банктерде үздік тәжірибелердің
қолданылмауы;
• Ұлттық валютаға сенімнің жоқтығы.
тұрақтылығы арасындағы қайшылықты мәселелерді
дұрыс шештік. Ол үшін тәуелсіз орталық банк деп
аталатын институтты ойлап таптық. Мен басқарған
Польшадағы орталық банк расында да тәуелсіз еді.
Төраға да, басқарма мүшелері де 6 жылға сайланады.
Олардың табысы жеткілікті, пара алуға мүдделі емес.
Қазақстандық Ұлттық банктің моделі мен құрылымы
Польшанікінен өзгеше.Әрі бұл Қазақстанда талқылауды
қажет ететін алғашқы іргелі мәселе болуға тиіс.
Екінші – қадағалау сапасы. Ұлттық банк тәуелсіз
емес, Ұлттық банктің жұмысына саясаткерлердің
ықпалы күшті. Польшада 2004-2006 жылдары еуро мен
швейцариялық франкпен қарыз алуға тыйым салдық,
доллар түріндегі займдар өсе түсті, өйткені бұл банк
үшін жақсы табыс еді.
Үшінші – клиенттер мен екінші деңгейлі банктер
арасындағы қатерді басқару деңгейі. Бұл мәселені
зерттеген жоқпын, бірақ Қазақстандағы банкирлердің
көпшілігімен сөйлескенде байқағаным, екінші деңгейлі
банктер мен банк клиенттері арасында әлемнің ең
озық тәжірибесі үнемі қолданыла бермейді екен.
Тағы бір мәселе – ұлттық валютаға деген сенімнің
жоқтығы. Мұнда негізгі екі мәселе бар: мұнайға
басымдық беру салдарынан қазіргі жағдайы қиын
экономиканың күші және инфляция. Инфляция әзірге
0% емес,10%-ға жақын сақталып тұрған уақытта ұлттық
валютаға сенім болмайды. Ал инфляцияны 2-3%-ға
дейін төмендетумен айналысу орталық банктің жұмысы
болуы тиіс».
Қазіргі мәселелерді шешу және болашақта қателікке
жол бермеу үшін:
• Банктер тәуекелдерді басқаруда озық тәжірибелерді
қолдануы керек;
• Шетелдік инвесторларға банктерді арзанға сатпау
керек, әсіресе, дағдарыс кезінде;
• Қаржылық сауаттылығы төмен болғандықтан
халық зардап шегуі мүмкін жарнамаларға тыйым
салу керек.

8 |
«Қаржы секторы үшін үлкен мәселе – нақты
макроэкономикалық шеңбердің болмауы,өйткені еліміз
мұнай және басқа да шикізат экспортына, доллардың
ағылып келуіне қатты тәуелді. Мәселені шешу Ұлттық
банктің ғана шаруасы емес, тұтастай үкіметтің міндеті.
Ал ол шешілмейінше, валюта бағамы тұрғысынан
ұлттық валютаға сенімсіздік пен инфляциядан қорқу
сақтала бермек. Біз құбылмалы бағамға көштік. Дұрыс
шешім болғанымен, барлық сұраққа бірдей жауап бер-
ген жоқпыз. Бұл өте күрделі мәселе және ол халықтың
ұлттық валютадағы жинағының төмендеуіне алып
келеді. Әрі бұл бізді теңгемен қор жинау мүмкіндігінен
ғана емес, қор жинаудың нарықтық базасынан айыра-
ды. Сондықтан, «Бүкіл жүйе қалай дамуы мүмкін?» де-
ген сауал тууы заңды. Не Ұлттық банк маңызды рөлге
ие болуы тиіс, не шетел валютасымен қор жинауды
сақтандыруды пайдалану қажет.Ал бұл бұғат іспетті. Әрі
бұл ретте реттеуші институттың тәуелсіздігіне қатысты
мәселе туындауы мүмкін. Мен бұрыннан-ақ банк секто-
рын реттеуші мемлекеттік органның монетарлық саясат
органынан бөлек болуын қолдаймын, осы ұстанымда
қала да беремін. Өйткені ең бастысы, басқарушы
және қадағалаушы органдардың іс-әрекеттері сәйкес
келмейді, олардың басқа міндеттері де жетіп-артылады.
Бір сәтте шешілуі тиіс мәселені бір-біріне итеріп,ұзаққа
созып жібереді. Реттеуші мен банк қауымдастығы
арасындағы кикілжің он жылға созылды, олай дейтінім,
банк секторының проблемасы 2007 жылы басталған.
Банктердің өз активтерін «жұмыс істейтін» және «жұмыс
істемейтін» деп жіктеуі аса дұрыс емес болса да,Ұлттық
банк бұған көз жұмып отыр. Сәйкесінше, провизиялар
құруды талап етпейді және мұны орындамаған банк
терге шара қолданбайды. Осылайша қысқа мерзімді
мәселе ұзақ мерзімдіге айналды. Мұның салдарынан
«Ракурс» экономикалық даму орталығының директоры:
тұрақтылыққа нұқсан келеді, жүйе әлсірейді, бұл да
әңгіменің бер жағы ғана. 2009 жылдың ақпанындағы
жағдай бәріміздің есімізде. Осындай әңгімені же-
леу еткен мемлекет үш банктің жұмысына араласты,
соның ішінде Тұран Әлем банк те бар еді. Мұның соңы
немен аяқталғанын, соның ішінде қарапайым салық
төлеушілер үшін салдары қандай болғанын бәріміз
көріп отырмыз.
Біздің стратегиялық мәселеміз – қаржы институтта-
ры тарапынан қаржылық қызмет көрсетуді қамтудың
шынайы деңгейі немесе халық үшін қаржылық
қызметтердің қолжетімді болуы.Қаржылық қызметтерге
қолжетімділік деңгейі өте төмен. Бұл көбіне ауыл
халқының үлес-салмағы жоғары болуымен түсіндіріледі.
Осы ерекшелікті ескергеннің өзінде, деңгей өте төмен.
Бұл әбден қордаланған мәселе. Елдегі ауық-ауық бо-
латын дағдарыс пен түсініксіз жағдайлардың салдары-
нан орталық банк пен үкімет соңғы он жылда осы бір
маңызды мәселеге жеткілікті дәрежеде назар аудармай
отыр.
Ақша-несиесаясатыбойынша:бізбенсалыстырғанда,
Қырғыз елінің валютасы анағұрлым тұрақты екенін
білесіздер. Бірақ біз өзімізді жоғары ұстаймыз, бай
сезінеміз. Шын мәнінде, мәселе тұрақты және ұзақ
мерзімге құрылған механизмде.Мұнай активтерін қалай
жұмсауда. 2014 жылғы жағдайдан байқағанымыздай,
бірінші кезекте экономикалық тұрғыдан барынша жан-
жақты ойластырылған шешім шығарып, содан кейін
барып институттық шешім қабылдау керек, кейіннен
соларға инфляциялық таргеттеу саясатын белгілесек,
жағдайды тұрақтандыра аламыз».

| 9
«Әлемде қандай да бір дұрыс банк моделі бар деп
айту қиын. Америка Құрама Штаттарының банк моделін
қарастырар болсақ, онда ірі банктермен қатар, табысты
еңбек етіп жатқан шағын аймақтық банктер өте көп.
Сондықтан, неғұрлым ірі болса, соғұрлым жақсы және
қауіп-қатерді басқару тұрғысынан тиімдірек деп айту
дұрыс емес. Капиталдан жоғары табысқа қол жеткізген,
клиенттеріне жақсы өнімдер ұсынатын, жеке сегмент-
терге топтасқан шағын банктер туралы да көптеген мы-
сал бар. Бұл – бір. Екіншіден, осыдан бірнеше жыл бұрын
бізде көптеген шетел банктері жұмыс істеді, мысалы,
UniСredit, HSBC, RBS және тағы басқалар.Бүгінде барлық
шетелдік банктер, яғни батыс банктері нарықтан кетті.
Бірақ біздің банк нарығына жақын көршілеріміз Қытай
мен Ресей банктері көптеп еніп отыр. Осындай жағдайда
жұмыс істеп жатырмыз. Ресей банктері туралы айтсақ,
олар кәсіби банктер, капиталы мол, өнімдерге қатысты
шешімдері де мықты. Сәйкесінше, олар ұсынатын
өнімдермен бәсекеге түсу үшін көп ақша салуға тура
келеді. Бір жағынан IT саласын дамыту үшін, ал екінші
жағынан клиенттерге қызмет көрсету мен жалпы сервис
сапасын жақсарту үшін ақша салу керек. Банктер осылай
өзгеріп, дамуы керек. Бірігудің ең бірінші алғышарты –
осы. Яғни нарық өзгеруде.
Теория жүзінде, екі банктің бірігуі шығындарды
едәуір азайтуға мүмкіндік беруі тиіс. Бұрынғы кірістер
азды-көпті сақталса, синергия болады, яғни капиталдың
оңтайлы түрі пайда болып, оның нәтижесінде
институттың, компанияның өзі табатын ақша таза пай-
да түрінде капиталға құйылады. Бірақ Қазақстандағы
банктердің бірігу тәжірибесі тұрғысынан бұл өте күрделі
процесс. Соның ішінде техникалық жақтан айтарлықтай
қиын,өйткені институттар тап болатын ең бірінші мәселе
– IT жүйесінің интеграциясы. Кем дегенде екі жүйе, яғни
төлем жүргізілетін негізгі банк жүйесі мен карта жүйесі
қиындыққа тап болады.Негізгі өнімдері ұқсас болғанның
өзінде,ІТтұрғысынан мәселе күрделенетүседі,көшіруба-
рысында мәліметтерді жойып алмау үшін ол міндеттерді
шешуге тура келеді.
Екінші үлкен қиындық менеджментпен байланысты.
Кез келген түрдегі бірігу кезінде негізгі басқарушылар
ішкі жұмыс процесіне алаңдайды. IT-иммиграция, дұрыс
таңдау жасау, банк бөлімшелерінің дұрыс орналасуы,
ребрендинг және тағы басқа мәселелер алаңдатпай
қоймайды. Мұның бәрі нарықтың қарқынды өзгеруімен
қабаттаса жүріп жатады, ал өнімдермен және кли-
БАНК ЖҮЙЕСІ: БАНКТЕРДІ БІРІКТІРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ
МЕН КЕМШІЛІГІ, БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
енттермен жұмысты бәсеңдетуге болмайды. Мұндай
сәтте әр банктің негізгі басқару ресурстары интегра-
ция мәселесіне алаңдайтын болса, нарықтағы үлесінен
қағылуы мүмкін және соңғы нәтиже тұрғысынан да про-
цесс айтарлықтай тежелуі мүмкін.
Бірігудің практикалық аспектісі де маңызды: біріккен
банк қалай аталады, банк активтерін қалай бағалау ке-
рек? Жұмыс істемейтін несиеге қатысты ұстанымда да
айырмашылық болады.Мұндайда басқарушы банктің өзі
капиталдың жеткілікті екенін және банктердің провизия
сын бағалауда қиындыққа кезігеді. Кейде бірігудің сал-
дары бастапқы көздеген нәтижеден мүлдем алыс та бо-
лып жатады. Негізі, ТМД нарығында бірігудің сәтті үлгісі
аса көп емес. Сәтті бірігу дегеніміз – ірі институттың
шағын институтты немесе оның өнімдерін жұтып қоюы,
яғни қосымша өнімдер жүйесіне қол жеткізуі. Ал ұқсас
клиенттік модельдерді біріктіру әрдайым қиындыққа
алып келеді.
Бүгінгі банктер – қызмет ұсынатын компания
іспетті, жақсы әрі сапалы қызмет көрсететіндер мен
тұтынушының көңілінен шығатындар нарықта қалады.
Олардың саны отыз бола ма, әлде бесеу бола ма, ол
маңызды емес. Өйткені барған сайын олардың саны
азайып, рөлі өзгере беруі заңдылық.
Бұл әлдеқашан, дәлірек айтсақ, капитал нарығының
арқасында банктердің рөлі күртөзгерген кезде басталған
тренд. Бүгінде бұған цифрландыру да өз әсерін тигізіп
жатыр. Сондықтан, меніңше, банк активтерінің көлемі
енді аса маңызды емес. Мәселе банктің клиент санын-
да және сол клиенттерге қандай қызмет ұсынатынында.
Осы тұрғыдан алғанда, кез келген бірігудің мәні бар.
Оның объективті себептері бар. Бірақ ол қандай да бір
рэнкинг үшін немесе стратегиялық мәселе үшін бірігу
емес, жәй ғана нарық пен нарықтың талаптары тез
өзгеруде. Осы процестегі өзінің рөлін жақсы түсінетін
әріптестерге айтарым, нарық пен қаржылық технология
лар өзгеріп жатқан тұста клиенттерге қызмет түрлерін
ұсынуды жалғастыра беруіміз керек. Ал мүмкіндік жоқ
жерде бірігу керек, бірлесе идея іздеу керек».

10 |
«90-жылдарбасындабанкқұруқиынемеседі.Қомақты
капитал қажет болмады, көптеген банк құрылды, қарызды
кімге беруге қатысты банк акционерлерінің ықпалы өте
күшті болды және ол үнемі дұрыс шешілді дей алмай-
мыз. Нәтижесінде жұмыс істемейтін қарыздың үлесі 25%
болды. Бұл 1995-1996 жылдар болатын, біз қателіктен
«Бір нәрсенің басын ашып алу керек: субсидия банк-
ке емес,қарыз алушыларға беріледі.Бұл негізінен шағын
және орта бизнес секторындағы өнім өндіру және қайта
өңдеу саласында жүрген кәсіпкерлерге қолында ресурс
болмаған жағдайда жылына 6% мөлшерлемемен несие
алуға мүмкіндік беретін бағдарлама.Кез келген субсидия
тәрізді мұның да кілтипаны жетерлік. Бірақ іс жүзінде
соны алатын кәсіпкерлер үшін аса қажет».
«Банктің мөлшерлемесін нарық белгілейді, қор
жинаудың нарықтық шарттары қандай екені де
түсінікті, сондықтан қарыз алушы үшін мөлшерлеме
өте жоғары болып көрінеді.Ол,әсіресе,негізгі капитал-
ды, тиянақты активтерді сатып алуға немесе кеңейтуге
арналған несие алғанда қатты байқалады. Меніңше,
мұны жоғарыда айтып кеткен макроэкономикалық
шеңбер мәселесін шешу арқылы түпкілікті реттеуге бо-
лар еді.Селективті бағдарлама болғандықтан,бұл бүкіл
несиелендеру саласын қамтымайды, соның салдары-
нан несие нарығында бөлек фрагменттер пайда бола-
ды. Бұл жақсы емес. Ал шешім қабылдаушы тұлғалар
әрі қарай не істеу керектігін білмесе, бұл тіптен жаман.
Өкінішке қарай, бізде бір сәттік мәселелерді шешумен
ғана айналысады.
Қолдауға қатысты екінші мәселе.Депозитор ретінде
бәріміз де депозитіміз кез келген сәтте ақшаға айна-
луы үшін банк жүйесінің жалпы балансы толықтай
өтімді болғанын қалаймыз. Олай болмайтынының бір
себебі, бәріміз сыйақы алғымыз келеді. 2008-2009
жылдардағы дамыған елдерде болған жағдайдан
көргеніміздей, мүлде қауіпсіз жүйе әзірге әлемде жоқ,
тек кейбір елдерде дұрыс варианттар бар. Ең жарқын
мысал – Польша. Бұл елде қолға алынған шаралар өте
дұрыс болды. Менің түсінуімше, банктерді қолдаудың
америкалық бағдарламасы салық төлеушілердің
ақшасын бюджетке қайтаруды қарастырды.
Ұлыбританияда мүлде олай болған жоқ, бірақ онда
тоқсанына бір рет берілетін жаңалықтар арқылы бүкіл
ел, яғни парламенттен бастап, газетке дейін мемлекет-
тен банктердің қанша ақша алғанын, оның қаншасын
қайтарғанын қадағалап отырады. Біздегі жағдай мүлде
түсініксіз. Азамат ретінде, сарапшы ретінде, медиа
кеңістіктің өкілі ретінде бәріміз осыған назар аудару-
ымыз керек. 2008-2009 жылдардағы шығынды айтып
отырмын. Күн сайын болмаса да, ең болмаса ай сайын,
тоқсан сайын осы процесті бақылап отыру қажет».
«Дағдарысқа дейін қаржы секторында мемлекет
болмауы тиіс деген мәселе жиі талқыға түсетін. Тек
2009 жылдан кейін мемлекеттің көмегінсіз банк сек-
торы мүлде болмауы да мүмкін екені түсінікті бол-
ды. Дағдарыс кезінде мемлекеттің рөлі қандай екені
айқын көрінді. АҚШ-та да, Еуропада да, Қазақстанда
да. Дегенмен, дамудың да маңызы зор. Мемлекеттің
қаржылай қолдауына мұқтаж,қауіп-қатерге бейім сек-
торлар бар. Мәселен, стартаптар, жоғары технология-
лар, инновациялық технологиялар секторында үлкен
тәуекелге баруға тура келеді және инвестор табу өте
қиын. Сондықтан бұл салаларда мемлекеттің қолдауы
қажет деп санаймын. Бірақ мұнда бір мәселе бар:
біз секторды немесе компанияны, бизнесті қолдауға
қанша ақша кеткенін жақсы есептегенімізбен,
нәтижесін есептемейміз. Есеп беруде кемшілік жоқ,
бірақ әлгіндей мәселелерге жауап берілмейді. Бұл
тек Қазақстанға тән жағдай емес. Бұл біздің салықтан
төленетін ақша, сондықтан пайда болды ма, жоқ па,
білуге тиіспіз. Мемлекеттің қаржылай қолдауынсыз
көптеген бизнес мүлдем аяққа тұра алмас еді.
Сондықтан қаржыландыру керек».
Мағжан Әуэзов,
БАНКТІҢ ҚАРЫЗЫН МЕМЛЕКЕТ
СУБСИДИЯЛАУЫ ҚАЖЕТ ПЕ?
сабақ алдық, жаңа заңдар пайда болды, көптеген банк
биржаға кетті.Ал банктер биржада болса,есеп жүргізіледі,
ашықтық болады, акционерлер көбейеді, менеджментке
ықпал ету аса оңай болмайды.Бірақ менеджмент әрқашан
акционерлерге тәуелді, әсіресе, ол үлкен акционер бол-
са. Сондықтан басқару жүйесі де, есеп беру де мейлінше
ашық болуы тиіс. Мұндай қателікке жол бермеу керек деп
есептеймін, өйткені мұндай жағдайда банктердің порт-
фель сапасын жақсарту өте ұзақ әрі өте күрделі процеске
айналады».

| 11
«Блокчейннің болашағы зор, соның ішінде қаржы
институттары үшін де маңызды. Блокчейн өмірімізге
енді, оның ішінде біздің мемлекеттік органдар да
бар. Ары қарай криптовалюта мәселесі туындайды.
Криптовалюта, бір жағынан, жылдам төлемдерді, со-
нымен бірге резиденттікке тәуелділігі аз төлемдерді
өтеуге мүмкіндік береді. Бұл шын мәнінде үлкен
жетістік. Оның бір көрінісін айтар болсақ, кейбір
орталық банктер блокчейн технологиясына негіздей
отырып зерттеп, өз валютасының бір бөлігін соған
теңестіре бастады. «Сұр» және «қара» транзакциялық
мәміле тарапынан мұндай құралмен төлем жасауға
сұраныс жоғары екені түсінікті. Сондай-ақ, көп адам
монетарлық, жаһандық жағдайда криптовалютаны
инвестиция нысаны ретінде қарастырады. Бұл Tulip
Мania-ға көбірек ұқсайды, өйткені тек транзакциялық
құралдарға ғана шынайы сұраныс болуы мүмкін.
БЛОКЧЕЙН МЕН КРИПТОВАЛЮТА
ЭКОНОМИКАҒА НЕ БЕРЕДІ?
Бірақ, Ұлттық банктер төлемдерді жақсартса, өз ва-
лютасында төлем жасауды ыңғайлы етсе, еркін
криптовалюталарға сұраныс азаяды.
Келесі мәселе–криптовалюта биржалары.Неліктен
Қытай мен Корея оларға тыйым салды? Негізінен
бұл теория жүзінде валюта ретінде емес, қандай да
бір жобаға үлестік қатысушы ретінде ұсынылатын,
аса қатаң сипаты жоқ, шексіз криптовалюта болуы
мүмкін. Егер дәстүрлі IPO жүргізілсе немесе инвес
торлар тартылса, ISO бұл шараларды айналып өту
үшін shortcut-қа рұқсат берді. Формасы жағынан,
қорғаныс тұрғысынан алғанда, бұл да Bitcoin тәрізді
криптовалюта,бірақ шын мәнінде қандай да бір нақты
интернет-жобаға үлестік қатысуды білдіреді. Олардың
арасында кейбір жобалар жұмыс істеуде немесе даму
үстінде, тіпті капиталы миллиардтап саналатында-
ры да бар, сондай-ақ танымал немесе жекеменшік
түрлері де кездеседі. Алайда олардың көбі нарықтық
экономикада іске қосылып жатқан жоқ».

12 |
2018 ЖЫЛҒА
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БОЛЖАМ
10 ЖЫЛДА ҚАЗАҚСТАНДА
НЕ ӨЗГЕРДІ?
«Біз 2008 жылғы және одан кейінгі ең ауыр
дағдарысты бастан кешірдік. Бүгінгі күні бұрынғыға
қарағанда инвестиция салуға саналы түрде қарайтын
болды. Әрине, бұрын бұған жеңіл-желпі қарағандықтан
емес, мәселе ахуалдың өзгергенінде. Халықтың табы-
сы құлдыраған кезде біз де зардап шектік. Шикізат
бизнесін қоспағанда, бұл дағдарыс іс жүзінде бизнестің
барлық түріне әсер етті. Девальвациядан кейін, теңге
түріндегі бизнес табыстары сол теңге күйінде қалды.
Көптеген ресурсты шетел валюталарымен сатып
алатындықтан, шығын артты. Мысалы, банк бизнесін
алайық. Қазір несие алушылар сирек, тіпті сол несиені
қайтаратын, жақсы ақша құйылып тұрған тұрақты биз-
нес те азайып кетті. Бұған қоса, банктер өз саясатын
күшейтті, несиелерді базельдік стандарттарға сәйкес
бере бастады».
Бизнес:
• экономикалық ахуалдың жақсаруын;
• Үкіметтен барынша болжауға келетін
және сабақтас іс-қимылдарды;
• Салық заңнамасының, соның ішінде
салықтық мөлшерлемелердің тұрақтылығын
күту жағдайында.
тобының бас директоры:
2017жылғықарашаайыныңсоңындаVластьинтернет-журналымен«ВерныйКапитал»тобыныңұйымдастыруымен
өткен Expert Update сарапшылар кездесуінде 2017 жылдың экономикалық қорытындылары жасалды. «Талап»
қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Рахым Ошақбаевпен бірге 2018 жылдағы перспектива жайында
сөз қозғалды. Бизнесмен, экономист және мемлекеттік қызметкермен бірге Қазақстан экономикасының әлеуеті,
қазіргі саясаттың сапасы, халықтың болашағы және еңбек нарығының жағдайы туралы ой талқыға салынды.

| 13
2018 ЖЫЛҒА ЭКОНОМИКАЛЫҚ БОЛЖАМ
«2017 жылғы Қазақстан психологиялық тұрғыдан
60-70-жылдардағы таңдау алдындағы КСРО-ға ұқсайды.
Ол кезде кеңес басшылығы қате таңдау жасаған. Оның
салдары Кеңес Одағының ыдырауына әкелді.Бұл кезеңді
ерте Брежневтік, Косыгиндік реформалар кезеңі немесе
Косыгин-Либерман кезеңі деп атаймын.
Бұл реформалар серпін беруге,экономикалық өсімнің
жаңа моделі болуға тиіс еді. Бірақ 70-жылдардың басын-
«Мұнай бағасы қарқынды құлдырай бастағанда
құзыретті шенеуніктер «егер мұнай бағасы 80 долларға
төмендесе, экономикада бәрі түбірімен өзгереді»
деген пікірде болды. Баға 50-55 долларға дейін
құлдырады. Дегенмен іс жүзінде ештеңе өзгерген жоқ.
«Тіпті ең білікті, ең құзыретті деген адамдардың да
экономикалық шынайылық туралы түйсігі шектеулі» де-
ген тұжырымға келдім.Осыдан бір жарым жылдай бұрын
«экономикалық трансформацияға әсер ететін жалғыз
мүмкіндік мұнай бағасының 40-30 долларға төмендеуі»
деп жазған болатынмын. Ал өткен жылы «егер мұнай
бағасы $35 болса,бюджеттұрақтылығы қандай болмақ?»
деген оймен алдағы бес жылға болжам жасадық. Қазір
көріп отырғаным, бүгінгі модельді сақтап қалу үшін,
біздегі беріктік қоры өте жоғары екен. Мұнай бағасының
құлдырауы бюджеттік шығындарды және бюджеттік
консолидацияны қысқартуға әкеледі деп пайымдаған
болатынмын. Бірақ бюджеттік табыстардың азаюына
экономист:
орталығының директоры:
да оны тоқтатып тастады. Ал біз әлі де таңдау жасаған
жоқпыз. Бізде ұзақ тоқырауға, стагнацияға ену неме-
се қарқындап өсу траекториясына шығу опциясы бар.
Таңдау алдында тұрмыз. Бірінші айырық – жергілікті
өзін-өзі басқару. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары-
на өкілеттілік пен мүмкіндіктерді неғұрлым көбірек бер-
се, тұрақты, ұзақ мерзімді өсім траекториясына шығуға
соғұрлым мүмкіндік көп. Бұл – ең басты көрсеткіш.
Екінші көрсеткіш – ауыл шаруашылығының жағдайы.
Егер біз ауыл шаруашылығы дамуының драйвері
– ірі ауылшаруашылық кәсіпорындары деген идея-
дан бас тартсақ және драйвер дегеніміз өнімді өндіру
мен өткізуде бір-бірімен байланысқа түсетін шағын
шаруашылықтар екенін түсінер болсақ, бұл да тұрақты
даму мен өсімнің шарықтау нүктесіне алып шығады.
Үшінші – шағын және орта бизнесті шынайы қолдау.
Мысалы, қытай саясаткері Дэн Сяопин реформалар ба-
рысын бағалаған кезде: «Табыс біз күтпеген жақтан
келді»,–деген.Табыс Қытай басшылығы ешқандай көмек
көрсетпеген, ең бастысы ешқандай кедергі жасамаған
шағын кәсіпорындардан келді. Олар өз-өзімен болып,
өз бетінше дамыды. Ақыры 1988-1989-жылдары қытай
экспортының үштен бір бөлігінен астамын солар берді.
Дұрыс таңдау жасадық па, жоқ па,тәжірибе көрсетер.
Бір жағынан ауыз толтырып айтарлықтай оптимистік
белгілерді көреміз. Екінші жағынан айналамыздағы
шындық пессимистік белгілерді жария етуде. Сондықтан
әлі де екі ойлымыз.Ахуал алдағы бір-екі жылда бізді ре-
формалар жасауға итермелесе, әлдеқайда батыл жолға
түсер едік».
қарамастан, шығындарды ұлғайтып жатырмыз. Меніңше,
бізде беріктік қоры айтарлықтай жоғары. Мұнай бағасы
$40-45 аралығында болса да, қазіргі экономикалық
модельді едәуір ұзақ сақтап тұра аламыз».

14 |
«Он жыл бұрынғымен салыстырсақ, мемлекеттік
қызметтің кұзыреттілігі артты деп нақты айта аламын.
Технология бойынша терең, аз-маз шындыққа жақын
танымдар пайда болды. Басшылыққа аса үйір емес
жандар жұмысқа келді. Дегенмен мемлекеттік қызмет
қатты өзгерді деп айтуға әлі ерте. Екі мәселе бар. Бірі
– жалақы, екіншісі – мемқызметкерлер саны. Бұлар
мемқызметкерлер санын қысқарту мен жалақыны өсіру
арқылы ғана шешіледі.Тағы бір фактор бар.Мемлекеттік
қызметкерлер шешім қабылдауға және жауапкершілік
алуға қорқақтайды. Бұрын азырақ қорқатын, өйткені
жеңімпаздарды сөкпейтін. Жоба жасасаң, оны
орындайсың. Кемшілік кеткен шығар, бірақ соңына
дейін жеткіздің деген көзқарас болатын. Ал кейбір
шенеуніктерге қатысты қудалау шаралары тиянақты
шешім қабылдаудан бас тартқызады. Енді олар шешім
қабылдауды мойнына алғысы келмейді. Қағазбастылық
тоқтар емес. Қарапайым мысал келтірейін. Әлдеқашан
өзгертуді қажет ететін ақпараттық жүйе бар. Ол – құжат
айналымы. Оны бәрімен, мәселен, бизнеспен, кор-
порациялармен интегралды ету үшін қандай да бір
«құрал» жасау керек. Техникалық тұрғыдан ол дай-
ын тұр. Бірақ, неге екенін қайдам, бәрі «ақпараттық
қауіпсіздік» , «ақпараттық қауіпсіздікке аттестациялау»
деген сөздерден қорқады. Бізде бақылаушы орган көп.
Ал шешім қабылдау органы жалғыз. Қайсыбір кеңсе
қызметкері шешім қабылдап: «Мұны жауапкершілігіме
аламын, бұл осылай да осылай болады», – деп айтуы
тиіс.
Бірінші кезектегі нәрсе – нәтижені бағалау, карт-
бланш беру. Бізде тәуекелге бел бууға шенеуніктердің
деңгейі жетпейді. Таңдаған жолы аса дұрыс болма-
са да тәуекел етсін. Ал бізде процесс бойынша баға
беріледі. Анау жері дұрыс емес, мұнда қол қойыпты,
протокол бойынша өкілеттігін арттырған деген сияқты.
Процесте сенің жіберген қатең емес, нәтиже маңызды.
Әр деңгейде қателікке құқық болуы тиіс. Атқарушы
есеп комитетінің төрағасы:
деңгейде, менеджерлік деңгейде өзіндік қате құқығы
дегендей. Қандай да бір методология болуы қажет.
Бизнес-қауымдастық кейде заңдар мен нормалар-
ды ысырып қойып, бәріне қарсы тұра алады. Ал бізде
қадалған жерінен қан алатын адамдар жоқ. Әдетте
жұртшылық әр нәрсенің басын бір шалып,«барлық сала
быт-шыт, берекесіздік» деп кінә тағады. Бірақ өздерінің
нақты ұсынысы жоқ. Сондықтан бизнес саласы мен
азаматтық қоғам нақты мақсатқа жетуді үйренуі тиіс.
Сол арқылы мемлекеттік қызметтің өзгеруіне ықпал
етуі керек. Бүгінде, өкінішке қарай, «Стратегия-2025»
құжатында «өзгерістің басында мемлекеттік органдар,
мемлекеттік қызметкерлер болады» деп белгіленіп
қойған. Ал шын мәнінде азаматтық қоғамның бірігіп,
күш-қуатын нақты мақсатқа жұмсауына ешқандай
кедергі жоқ».
«Бізде көз жетпейтін биіктен жорамалдап: «Мынаны
жасау керек, ананы салу керек, сонда тамаша жарасым-
ды көрінеді», – деп айту жиі кездеседі. Ал төменге түсіп,
көз жіберсең, мәселе деген шаш-етектен. Әр саладағы
ҚАЗАҚСТАНДЫ ЦИФРЛАНДЫРУ:
ЖЕТІСТІК, КЕМШІЛІК, ҮМІТ
барлық бағытты құрылымдау керек. Әр саланы біртіндеп,
егжей-тегжейлі, өте баяу, бірақ жүйелі түрде цифрланды-
ру қажет. Цифрландыру деген – процесс. Оның циклда-
рын алдымызға жайып тастап, не болып жатқанын көзбен
көріп,қажетсізіналыптастапцифрландырсақ,сондадұрыс
болар еді.Ал қазір бізде цифрландыруды барлық бәледен
құтқаратын дауа деп санайды. Жоқ, іс жүзінде мұнда да
бірінші мәселе–бизнес-процестерді оңтайландыру».

| 15
«Тақырыпты қолдай отырып, дүние өзгеріп жатыр
дегенмен келісемін. Бүгінгі балалар жекеменшік маши-
на, пәтер сатып алуды мақсат етпейді. Кезінде бұл екі
нәрсе сенің ауқатты екеніңнің негізгі элементі болды.
Аяғынан тік тұрған, алға қарай жылжуға дайын адам
екеніңді білдіретін. Бүгінгілерге бұл қызық емес. Бұл
– бүгінгі экономиканың құрылымы. Интернет-экономи-
ка – әлемде жыл сайын 25% өсіммен шынайы дамып
келе жатқан жалғыз сала. Мен үшін бойдақтар күнінде
Alibaba-дан «Қазпошта» арқылы 4 млн сәлемдемегетап-
сырыс берілуі жақсылықтың нышаны тәрізді. Екінші бір
жақсылықтың нышаны Chief Digital Officer-дің үкіметтік
деңгейде тағайындалуы. Бұл мемлекеттік қызметтер
«Қазіргі кезде тұтынудың жаңа моделін түрлендіретін
жастардың мүлде жаңа субмәдениеті қалыптасуда.
Бұл модельде компьютерлік ойындар ойнап, Youtube-
те блогыңды жүргізіп, ақша табу мүмкін болып отыр. Ал
«Менің ұстанатын қағидам – формадан гөрі
мағынаға басымдық беру. Цифрландыру тұрғысынан
айтсақ, әрине, бұл дауа емес. Бірақ цифрландыру
қажет. Цифрландырсын, әйтеуір, бірдеңе жасасыншы.
Аймақтар мүлде релевантты емес цифрландыруды бас
таса да, осының өзі жаман емес. Олар қателіктерінен
сабақ алады, тәжірибе жинайды. Бір жағынан қателесу
құқығына, екінші жағынан жауапсыздық дәстүріне
қайтып оралуға болады. Бір-біріне қарама-қайшы
Жарас Ахметов,экономист:
2018 ЖЫЛДЫҢ БАСТЫ ДАМУ
ТРЕНДТЕРІ МЕН ҮМІТТЕРІ
болғанымен, арасында байланыс бар екені көрініп
тұр. Өйткені қандай да бір саланың басшысы болып,
түрлі бейресми қарым-қатынаспен қорғалған болсаң,
жауапкершіліктен құтылып кетесің. Немесе белгілі
бір лауазымға келіп, бірдеңе жасауға тырыссаң,
түрлі қиындыққа кезігесің. Мен мұны «қызметтік
әрекетсіздік» деп атаймын. Яғни мойнына ешқандай
жүк алмай жұмыс істеу. Бізде кез келген шешімді
қабылдау үшін жұмысшы тобын құру керек. Сарап-
шыларды шақыру керек. Сол жерде мәселе қойып,
талқылауға шығару керек. Әдейі бастама көтеретін
осындай бюрократтық процеске өте көп уақыт, өте көп
күш жұмсалады. Бірақ нәтижесі жоқ».
біз бұдан хабарсызбыз, ешқандай түсінігіміз жоқ. Дәл
осы жастардың жаңа субмәдениеті, осы жаңа тұтыну
моделі еліміздің және экономикамыздың алдағы екі-үш
онжылдықтағы дамуын айқындайды.60-жылдардағы хип-
пилер буыны ұсынған тренд экономиканың және тұтыну
моделінің алдағы30 жылғыдамуына ықпал еткені белгілі».
арасында жаппай цифрландыру мен оңтайландырудың
катализаторына айналуы тиіс. Үшіншісі, Астанада МЖӘ
форматындағы «Сергек» камераларының орнатылуы.
МЖӘ-нің цифрландырудағы алғашқы ауқымды жобасы
жол полициясы инспекторларының санын қысқартумен
қатар, алдын алу шаралары ретінде Digital Crime
Prevention элементтерін енгізуді көздейді.
Осы салада 2018 жылдан күтерім, электронды
қылмыстың жүйеге енгізілуі. Бұл – game changer. Әрине,
ары қарай да жұмыс істеу керек.Қазір инфрақұрылымын
жасап жатырмыз.Электрондық қылмыстық істер қазірдің
өзінде Сауд Арабиясында, Эстонияда бар. Грузиядан да
көргенбіз. Онда сот жүйесі толық интеграцияланбаса да,
ІІМ-де бәрі ашық.Дегенмен бұл елдердің ешқайсысында
қылмыстық істі тіркеуден бастап, үкім шығаруға дейінгі
және жаза мерзімін өтеуді қадағалайтын толассыз про-
цесс көрінісі жоқ.Ал бізде мұны жасауға мүмкіндік бар».
«Банк нарығында бірігу, банктерді ірілендіру
жалғаса береді деп ойлаймын. Сондай үмітім бар.
Телекоммуникациялық компаниялар, бәлкім, келесі
жылы болар, жаңа өнімдер, қосымша құны жоғары
қызметтер ұсынатын шығар. Бұл қаржылық технология
лар, жаңа мессенджерлер немесе тағы басқа болуы
мүмкін. Сондай-ақ Салық кодексі де модернизацияла-
нып, белгісіздіктің ең негізгі мәселесі шешілетін шығар
деген үміттемін».

«Мемлекеттік қызмет тұрғысынан менде опти-
мизм бар. Өйткені цифрландыру – менің салам және
онда жетістіктер мен ілгерілеу болатыны айдан анық.
Цифрландыруға қатысты 2018-2019 жылдардан күтерім,
егер мемлекеттік қызметте оңтайлы процестер жасай-
тын болсақ, бизнесте бұл өз-өзінен ретке келеді. Техно-
ҚАЗАҚСТАН
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ
«Биылғымен салыстырғанда, келесі жылы
экономикалық өсім баяулайды. Еліміз үшін 2019-2020
жылдар маңызды болады деген ойдамын. Өйткені дәл
сол жылдары ең тұжырымды шешімдер қабылдауымызға
тура келеді. Экономика ғана емес, қоғамның жағдайы да
рөл атқаратын болады. Әңгіме билік транзиті жайында
емес, жалпы таңдау жасау жайында. Бұл таңдау – ба-
ламалы таңдауларды таразыға салу болмақ. Ал бүгінгі
күні қоғамдық санамызда балама таңдаулар қалыптаса
қойған жоқ. Бізде көмескі армандар бар, баламалы
экономист:
«Болжамдар оптимистік көзқараста.Негізінде кез кел-
ген бизнесмен сондай күйде болады. Тіпті экономиканы
қандай да бір келеңсіз құбылыстар күтіп тұрса да, біз
содан пайда табуға тырысамыз. Өткен дағдарыстардан
шынығып шықтық, үнемдеуді және бизнесіміздің
шығындарын оңтайландыруды үйрендік. Нәтижесінде,
көп нәрсені білдік.
Көп елді шарлаған адам ретінде айтарым, мысалы,
Британия сияқты дамыған елдерде тіпті «әлеуметтік лифт»
деген түсінік жоқ. Үй қызметшісі болып туылсаң, бесінші
ұрпағыңа дейін үй қызметшісі болады. Ал бізде бәрінен
астракциялануға,өсуге және дамуға мүмкіндік бар».
таңдаутүсінігі жоқ.Меніңше,біздегі дамудыңтрендтеріне
қарасақ, 2019-2020 жылдары қоғамдық санамызда ба-
лама таңдаулар қалыптасады және біз солардың арасы-
нан таңдау жасаймыз.
Бізде бизнестің дамуына кедергі келтіретін ірі-
ірі жүйелік бөгеттер бар. Бірінші кезекте, салааралық
байланыстың осалдығы.Көлеңкелі нарық,кез келген «сұр»
аймақ салааралық байланыстың әлсіздігін көрсетеді. Ең
күрделі кедергі–осы.Келесі мәселе–себеп-салдар.Олар-
ды қалай жоюға болады? Мультипликаторлық сала бізде іс
жүзінде жоқ. Біздің бизнестің дамуына кедергі келтіретін
ең бірінші әрі ең маңызды бөгет те сол».
логияларды пайдалануды дәлелдеудің қажеті жоқ.
Қазіргі кезде IT-мен байланысты data minding, про-
граммалау, machine learning сияқты мамандықтарда
оқып жатқан 100 мың адам алгоритмдер құру, програм-
малау, мәліметтер базасын оңтайландыру сияқты істерді
жасай алса, олар ай сайын 2 мың доллардай тауып,
елімізге қаржы ағынын бағыттайды. Меніңше, бізді алға
қарай жылжытатын – осы тап. Бірақ сапаға мән беру ке-
рек. 100 мыңның 10%-ы ғана шынайы IT маман болып
шығады».
16 |

| 17
«Цифрлық экономикада еңбек нарығында тапшылық
бар. Статистикаға жүгінсек, ауыл шаруашылығында бұл
нарық 100% -ға артық екен. Менің ойымша, ондағы еңбек
ресурстарының артықтығы 50-60%. Шамамен 1,3 млн
адамдай. Бұл тым көп.Тағам өнімдерін өндіруде де, жеңіл
өнеркәсіпте де осы жағдай. IT технологиялар, тау-кен
өндірісі, әсіресе, мұнай-газ саласындағы жағдай басқаша.
Олардың еңбек нарығында, керісінше, тапшылық бар.
Бізде адам саны басым еңбек нарығынан адам тапшы
еңбек нарығына ауысу мәселесі шешілмеген. Оларды да
йындаумен айналысатын «ауыс-түйіс станциялары» жоқ».
«Менің ойымша, ең бастысы – адам капиталы.
Бизнесті қолға алатын қабілетті адамдар неғұрлым көп
болса, IT мамандар, программистер немесе қандай да
бір датамен жұмыс істей алатын,атап айтқанда,бизнесті
терең түсінетін адамдар көп болса, халықаралық
деңгейде және еуразиялық кеңістікке тарайтын бірдеңе
жасауға талпыныс көбірек болар еді. Бірақ бұл орай-
да жақсы қаржыландыру, венчурлық инвестицияның
болуы аса маңызды. Меніңше, қазір қазақстандық
инвесторларға жеткілікті дәрежеде пайда түсімін
түрлендіруге қабілетті жобалар аса көп түсе бермейді.
Ал стартап жобалардың венчурлық ақша екені түсінікті.
Меніңше, жылжымайтын мүлікке деген сенім жоғалды.
Ал оны әлі ештеңе алмастыра қойған жоқ».
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ:
КАДР ТАПШЫЛЫҒЫ МА, ӘЛДЕ ТЫМ КӨПТІГІ МЕ?
ҚАЗАҚСТАНҒА ВЕНЧУРЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯ
МЕН ЭЛЕКТРОНДЫҚ КОММЕРЦИЯ ҚАЖЕТ ПЕ?
«Шын мәнінде, венчурлық инвестициялаудағы ең
үлкен мәселе мынада: бізде тәуекелді басқару,тәуекелді
сақтандыру мүмкіндіктері жоқ. Бәрі барынша шектеулі
болғандықтан, қаржыландыруға кедергі де көп».
экономист:
«Әңгіме венчурлық қаржыландыру жайында
болғанда,меніңше,ең басты шектеуші–мәдени кодымыз.
Венчурлық инвестиция дегеніміз не? Бұл – өз ақшаңмен
қоштасуға дайын болу. Ақша бересің де, 5-10 жылдай
ол туралы ұмытасың. Электрондық коммерция жайында
айтсақ,оның басқа да аспектілері бар.Жеріміз кең,халық
тығыз орналаспаған. Негізі, базалық инфрақұрылым
болса ғана, бизнес дами бастайды. Электр қуаты, көлік,
жол, логистикалық қоймалар дегендей. Электрондық
коммерция осындай аралас әріптестерге негізделеді.
Осы сервистер, осы бизнестер жақсы дамыған кезде,
электрондық коммерция дұрыс жолға түседі. Мәселенің
бәрі жеткізуге келіп тіреледі. Қазіргі ең басты мәселе –
дер кезінде жеткізу. Amazon, AliExpress сияқты сервис
термен бәсекелесу өте қиын. Олардың платформалары,
қазір жұмыс істеп тұрған ірі мәліметтер жүйесі, жасанды
интеллектісі, машиналық оқытулары әлдеқайда ілгерілеп
кеткен. Ал жергілікті нарықта жақсы жеткізілімдерді
ұйымдастыра білген адам ғана жеңіске жетеді».
«Расында да қазір жоғары біліктілік талап етілетін
жерде адамдар жетіспейді. Білікті мамандар қажет
етілмейтін орындарда олай емес. Мысалы, мейманхана
саласында білікті мамандар жетіспейді. Жұмыс істегісі
келетіндер көп. Алайда қызметкерге қонақтарды қалай
күту, оларға жауапкершілікпен қарау, hard-working
сияқты сапа жөнінен талап қойсаң болды, сол сәтте
қиындық басталады.Іс жүзінде барлық саладағы жағдай
осындай».
«Венчурлық қаржыландыруды дамыту керек деген-
ге сенбеймін. Меніңше, нарық – тиімді, ал инвестиция
салуға тұратын кез келген идея инвесторды тез-ақ та-
уып алады. Инвесторды таба алмаса, демек мәселе
соның өзінде болғаны».

18 |
ҚАЗАҚСТАНДА КРИПТОВАЛЮТА
БОЛУЫ КЕРЕК ПЕ, ЖОҚ ПА?
КРИПТОВАЛЮТА:
ХАЙП НЕМЕСЕ ШЫНАЙЫ ҚҰРАЛ
«Криптовалютаға салынған идея мен оны ақшаға ай-
налдыру ісі арасында үлкен айырмашылық пайда болды.
Идея тез арада, арзан, жасырын есептесу құралына қол
жеткізуеді.Ал біз қымбат,баяужәне жасырын емес есепте-
су құралдарын алдық. Сәйкесінше, нарық технологиялық,
заңгерлік және экономикалық тығырыққа тірелді. Әсері
қандай болғаны түсініксіз. Қандай да бір инвестицияның
құралы ретінде мысалдар баршылық. ICO бойынша мы-
надай статистика бар: Шамамен, 10% тікелей алаяқтық,
қалғандары бойынша нәтиже шығару қиын. Өйткені
әдетте жобаға салынған кез келген инвестицияның
нәтижесі 4-5 жылдан кейін көрінеді. Қазір біз тек ахуал-
ды бақылаудамыз.Криптовалюта есептесу құралы ретінде
жұмыс істемейді, қандай да бір инвестиция құралы
ретінде іске асуда».
«Ripple – корпорациялық операциялар кезінде
қолданылатын жалғыз криптовалюта.Бірақ мұны жақсы
тәжірибе деп айтуға келмейді. Криптовалюталардың
валюталарға тек жанама қатысы бар.Криптовалютаның
анықтамасының өзі – жалғандық. Бұл валюта да, төлем
құралы да емес, ақшалық сипаты да жоқ. Бұл – басқа
бір нәрсе. Криптобиржаның да биржаға еш қатысы
жоқ. Көбіне артында бір адам тұрған программалық
қамту. Бұл – мүлде реттеуге келмейтін, заңды түрде
ешқандай рәсімделмеген, біреудің ақшасын қабылдап,
онымен бірдеңе жасайтын бағдарлама. Криптобиржа-
лар жариялаған ақша бағамы да аса көмескі, әділетсіз,
қалыптасу механизмдері жоқ. Капитализацияны есеп-
теу алгоритмдері де ойдан шығарылған».
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының қаржылық
технологиялар мен инновацияларды дамыту жөніндегі
кәсіби трейдер,Asia Blockchain коммерциялық
емес қауымдастығының басшысы:
2018 жылдың ақпанында Vласть интернет-журналы мен «Верный Капитал» тобының ұйымдастыруымен Expert
Update алаңында соңғы жылдың ең өзекті тақырыптарының бірі – криптовалюта нарығы, нарықты реттеу қажеттілігі,
сәйкес базаны жасау, сонымен бірге, Қазақстанға жалпы криптовалюта қажет пе деген мәселелер талқыланған са-
рапшылар кездесуі болып өтті.

| 19
ҚАЗАҚСТАНДА КРИПТОВАЛЮТА БОЛУЫ КЕРЕК ПЕ, ЖОҚ ПА?
ҚАЗАҚСТАНДА КРИПТОВАЛЮТА НАРЫҒЫН РЕТТЕУ:
ҮМІТ ПЕН ШЫНАЙЫЛЫҚ
«2016 жылы блокчейн энтузиастарының
қауымдастығын құрдым. Негізгі бағыт – блокчейн,
бірақ криптовалюталарды да айналып өтпейміз. Өзім
трейдер ретінде, криптамен де, қаржы нарығында да
сауда-саттық жасаймын. Криптовалюталардың өмір
сүретіні бүгінгі күні түсінікті жайт. Қазақстанда бүгін-
ертең болмаса да, әйтеуір ашық және жабық түрде
жүзеге асары сөзсіз. Бәрі реттеуге байланысты.
Жапония реттеудің көшбасшысы болмақшы. Шын
мәнінде бәрі оңай бола қоймайды. Біріншіден, олар
«Статистикажоқ,бірақадамсенгісізқызығушылықтың
куәсі болдық. Сәуірден желтоқсанға дейін аймақтар
бойынша Қазақстаннан сыртқа шыққан қаржы көлемін
кәсіби трейдер,Asia Blockchain коммерциялық
емес қауымдастығының басшысы:
Қазақстан блокчейн және криптовалюталар
қауымдастығының төрағасы:
«Халық бір нәрсені түсінуі тиіс. Олардың алып
жатқан ақшасы тапқан табысы емес, біреудің ақшасы.
Өзім ондай биткоиндарды сатып алмаймын. Өйткені
адамгершілігіме қайшы.Ақшаны басқалардан алып емес,
еңбекпен табу керек деп санаймын. Мына жағдайда
қаржы пирамидасының қатысушысына айналасың.
Қаржы пирамидасының кез келген қатысушысы – алаяқ.
Мемлекеттік шенеунік болып жүрген кезімде «адам-
дарды дефолттардан қорғау керек» деген ұстанымда
болдым. Қаржы биржасына келген адамдар барынша
қорғалсын. Мүмкін болса, ақша ұрлау ықтималдығының
алдын алу керек деп ойладым. Кейін маған біреу «адам-
дар әуелі өзі күйіп көруі керек» деді. Оның пікірі де
дұрыс. Бірақ бұл бұдан 10 жыл бұрын айтылған сөз.
Және бұдан кейін бірден қаржы дағдарысы басталып
кетті де, көптеген компаниялар дефолтқа ұшырады. Бұл
дефолттар жеке адамдар үшін ғана емес, мемлекет үшін
де тым қымбатқа түсті. Дефолттар банктік дағдарысқа
ұласты, есеп триллиондаған теңгеге, миллиардтаған
долларға жетті. Осы тұрғыдан алғанда бұл мәселені де
реттеу керек сияқты».
Азамат Жолдасбеков,
қаржыгер:
шамамен болжауға болады. 5 миллиондық есепшоттар
болды. Сірә, бұлар жағдайы жақсы, өз ақшасы үшін қам
жемейтіндердің 3-5%-ы болар. Көп ақша табуды үнемі
хайп, алаяқтық деп айтқан жөн емес. Қажет уақытта
қажет нәрсені жасау маңызды дейді ғой. Кім соны жа-
сай алса, жасады, жасай алмаса, әдеттегіше, құралақан
қалды».
терминдерден шатасып, өздерінің де, халықтың да
басын қатырады. Екіншіден, криптовалютаны төлем
құралы ретінде түсіну мақсатымен,бизнес үшін «жасыл
бағдаршам» ашып қойды. Сол арқылы криптовалютаға
салық салудың іргетасын қалады. Бұл өсім Жапония
да жақсы жүріп кетті. Тыйым салудың мәні жоқ еді.
Сондықтан осындай шараларға баруға тура келді.
Біз АХҚО-мен ынтымақтаса жұмыс істейміз, кездесіп,
қандай да бір идеяларды талқылаймыз. Бұл көрініс
Қазақстанда қандай болмақ? Таза немесе аралас түрде
ме? Ол жағы әзірге түсініксіз».

20 |
«Жобаның негізіне салынған идеяның логикалық
және оңтайлы сүйеніші болуы өте маңызды. Ал мұнда
олай болған жоқ. Дегенмен, осындай жаңа нарық үшін,
жаңа технология үшін күресте сақтауға мүмкін нәрсені
сақтап қалу өте маңызды.Бұл–бір.Ал криптавалюта бо-
луы керек пе, жоқ па дегенге келсек, бұл біз қойған са-
уал емес, философиялық сауал. Мәселені көшбасшылар
мен реттеушілердің өнімдеріне қатысты қарастыру
қажет. Қазір бұл нарық бар. Біз мұны қалаймыз ба, жоқ
па, бірақ жаңа ұрпақ мұнымен өмір сүреді. Қандай
формада болары бізге беймәлім. «Болу керек пе, жоқ
па?» деген сауалды күн тәртібінен алып тастау керек.
Сұрақты «Қалай болмақ?», «Қаншалықты дұрыс?» деп
қойған жөн. Бұл – ауқымды талқылауды талап ететін са-
уалдар.
Ақпанның соңы мен наурыздың басында АХҚО-
дан нормативтік құжаттар пакетін күтіп отырмыз.
Онда орталық басшылық талай рет сөз болған крипто-
алқаптың жұмыс ережелері мен механизмін ұсынады.
Бұл не болмақшы? Қорлар қоры, брокерлер, делдал-
дар ма? Биржа немесе сауда-саттық алаңы болса, онда
қандай болмақ? Дегенмен АХҚО-мен алдын ала әңгіме
болғандай, биржалар құрылуына мүмкіндік берілуі
керек. Ұлттық банк криптовалюталарды ақшаға сатып
алуға қарсы болады. Сәйкесінше, төлемдер қандай
түрде болатынын түсіну қажет. Өйткені Қазақстанда
криптовалюта нарығы әзірше қалыптаса қойған жоқ.Бұл
биржа сыртқы нарыққа,бәлкім,ірі сауда алаңдарына да
шығады».
«Ұлттық банктің ресми пікірін айтайын. Бүгінгі
ұстаным мынадай: бұл әзірге анықтауға қиын, ба-
рынша түсініксіз құбылыс. Бұған қатысты түрлі пікір
бар. Біріншісі, криптовалюта – төлем құралы емес,
төлем құралы – теңге. Екіншісі, реттеумен айналысу
жайында. Қандай да бір шұғыл қадам жасау – қазіргі
уақытта тым ерте болуы мүмкін және мұның қалай
қызмет ететіні беймәлім. Үшінші маңызды аспект:
Қазақстан экономикасы әлеуметтік бейімдігімен
ерекшеленеді. Қазақстан халқы жылжымайтын
мүлік, қаржы нарығында, банк пен қаржы пирами-
даларында да, девальвация кездерінде де әуелі ин-
вестиция салып, кейін «құтқарыңдар» деп айтуға
үйренген. Сондықтан Ұлттық банк халықты активтері
түсініксіз операциялар жасайтын кәсіпқой емес ин-
весторлардан қорғайды. Соған байланысты Ұлттық
банк криптовалютамен жасалатын операцияларға
тыйым салу, сәйкесінше, мұнымен айналысатын
ұйымдарға, есепшоттарға қаржы аударуға тыйым
салу туралы банктерге жазбаша нұсқау берді. Бұл
арқылы Қазақстанда заңды төлем құралы тек теңге
екенін, сәйкесінше, транзакциялар тек теңгемен
ғана болуы тиіс екенін тағы бір еске салдық. Бүгінде
криптовалюта қолданыстағы заңнамамен реттел-
меген. Криптовалюта түсінігі төлемдер және төлем
жүйесі туралы заңдарда қарастырылмаған. Банктер
қызметінде лицензиясы жоқ. Қаржы саласын рет-
теу «тыйым салынбаған нәрсеге рұқсат бар» де-
ген принципке құрылмайды деген ескерту емес.
Нақты ескерту. Бұл реттеу әлем бойынша жүріп жа-
тыр: дамыған елдер мен криптовалютаны мойындау
бойынша көшбасшылар, жұрттың бәрі бірдей опе-
рация жасай алмас үшін шектеулер енгізуде. Бұған
қатысты ары қарай не істеу керек деген пікірталас
жалғасуда. Мұндай пікірталас Ұлттық банк аясында
ғана емес, Қаржы министрлігі мен Үкіметте де жүріп
жатыр. Кейбір елдерде криптовалюталар активтерге
жатқызылды. Сондықтан АҚШ-та криптовалюталық
операциялардан түсетін табыстарға табыс салығы са-
лынады. Осыған ұқсас жағдайлар Жапонияда, Герма-
нияда бар. Бұл тек валютаның ғана, орталық банктің
ғана мәселесі емес. «Тыйым салу» деген ұстаным жоқ,
«әзірге шектеу» деген ұстаным бар. Бұл істе қандай да
бір технологиялық даму бар екені түсінікті. Бұл бүкіл
әлемде талқылануда. Криптовалюталар шынында да
әртүрлі. Криптовалюталардың не екенін басқарушы
банк тұрғысынан, қоғамдық пікір тұрғысынан
түсіндіру өте қиын. Ал олардың айырмашылықтарын
түсіндіру тіпті мүмкін емес. Жапония заңнамасы крип-
товалютаны валюта ретінде мойындаған жоқ. Ол елде
тараптар қарсы болмаған шарттарда, төлем құралы
ретінде пайдаланылатын валюта, электрондық ақша
және криптовалюта қолданылады».
Қазақстан блокчейн және криптовалюталар
қауымдастығының төрағасы:
Айдархан Құсайынов,
Ұлттық банк басқармасы төрағасының кеңесшісі:

| 21
ҚАЗАҚСТАНДА КРИПТОВАЛЮТА БОЛУЫ КЕРЕК ПЕ, ЖОҚ ПА?
«Ұлттық банктің ұстанымына қатысты айтарым:
превентивтік шаралар ретінде, тәуекелді басқару жүйесі
ретінде алдын ала ескерткен жақсы. Не күтіп тұрғанын
білмейміз, бірақ бәріміз жауаптымыз. Адамдарда са-
налы пікір қалыптасуы үшін бұл туралы айтуымыз ке-
рек. Тәуекел ету керек пе, жоқ па, мойнымызға қандай
да бір жауапкершілік алуымыз қажет. Қандай ұсыныс
жасалғанын адамдар түсінуі тиіс. Блокчейн мен крипто-
валюта – бірдей нәрсе емес. Криптовалюта мен биткоин
да бірдей емес. Бірақ бізде криптовалюталар әртүрлі бо-
лады деген түсінік жоқ.
Неге Қазақстанда биткоинге ұқсас криптова-
лютаны реттеуге болмайды? Өйткені Қазақстан іс
жүзінде көлеңкелі ақшаға, ақшаның ізін жасыруға,
терроризмді қаржыландыруға қарсы күреске қатысты
көптеген келісімге қол қойған. Халықаралық ұйымдар
«Меніңше, Қазақстанда криптовалютаны реттеу ту-
ралы әңгіме айтуға әзірге ерте. Егер биткоиннің, кез
келген токеннің бүкіл ғаламдық жүйесіне көз салсақ,
криптовалюта бұл елде пайда болған жоқ. Біз ғаламдық
қаржылық экожүйенің бір бөлшегіміз. Біздің бұған
ықпалымыз тым аз. Және бүкіл әлемді жайлаған ора-
сан зор толқынға қарсы тұру қолымыздан келе қоймас.
Ұлттық банктің коммерциялық банктерге қатысты қазіргі
ұсыныстарының қандай әсері болуы мүмкін? Мен бұл
мәселені зерттеп көрдім. Әлемде бірде-бір басқарушы
банк криптовалюталарды реттеу әдістерін ойлап тапқан
жоқ. Өйткені олар децентрализация принципіне және
Азамат Жолдасбеков,
қаржыгер:
Алексей Сидоров,
қаржы технигі-кәсіпкер:
криптовалютаның анық-қанығына көз жеткізген кезде,
Қазақстанға ештеңе ойлап табудың қажеті болмайды.
Әзірге мемлекетаралық деңгейде тікелей тыйымдар жоқ.
Бүгінгі пікірталас қазақстандық саясатқа тікелей
қатысты. Өйткені инвестиция салатындар ақшасын
аямастан тәуекелге баратын өте бай адамдар неме-
се табыс тапқысы келетін өте кедей адамдар. Битко-
ин тәрізді криптовалютаға инвестиция салу мәселесі
Қазақстанда кедейлер тым көп екенін көрсетті.
Егер Қазақстан орта тап өкілдері құрайтын Джинни
коэффициентін түзете алса, криптовалюта мәселесі
ешкімді қызықтырмас еді. Мархабат, өзара ойнай
берсін. Төлемдерін қабылдай ма, жоқ па, онда шаруа
мыз жоқ. Бірақ, кешіріңіздер, адамдар бір үзім нанға
ақша табу үшін ең соңғы қаржысын салса, бұл – шын
мәнінде бүкіл елдің мәселесі.Ұлттық банк бас тартқысы
келсе де, криптовалютаны енгізгісі келетіндерге ылғи
қандай да бір шектеулерді, тыйымдарды реттеумен
айналысып, ұсыныстар беруіне тура келеді».
«Реттеудің әртүрлі уәжі болады. Бірінші уәжі: крип-
товалютаны қалайша есеп айрылысу құралы етуге бо-
лады? Бірақ салық төлеу мақсаттары бар. Ең басты-
сы – Қазақстанда болған криптовалютамен жасалған
қылмыстарды зерттеу мақсаты бар. Бас прокуратура, ІІМ
бұл мәселені көтере бастағанына өзім куәмін. Десе де,
адамды бірдеңе ұрладың деп айыптауға ешқандай тетік
жоқ.Оның ұрлағаны тауар да емес,ақша да емес».
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының қаржылық
технологиялар мен инновацияларды дамыту жөніндегі
адамдар арасында pin-to-pin принципі бойынша, ешбір
делдалсыз және орталық басқарушы органсыз транзак-
ция жүргізу мүмкіндіктеріне негізделген.
Оларға тосқауыл жасау, фиатты криптаға конверта-
ция жасау немесе керісінше тәсілдерінен өзге оларды
реттеу тәсілін білмеймін. Бірақ тіпті тосқауыл жасаудың
өзі едәуір қиын. Өйткені технология табиғаты реттеуге
бағынбау принципіне негізделген. Қазақстанда крип-
товалюта болуы керек пе, жоқ па деуге әлі ерте. Оны
зерттеу үшін және осынау жаңа, әрі дамып келе жатқан
ғаламдық экожүйеге қатысу үшін ілгері баса беруіміз
керек. Кез келген жаңа технология жақсылы-жаманды
мақсаттарда қолданылады.Ұзақ мерзімді және ғаламдық
перспективада олардан келетін пайда көп болады».

Expert Update (kz)

Recommended

Recommended

More Related Content

More from Ахмед Аргимбаев

More from Ахмед Аргимбаев (14)

Expert Update (kz)