Porque... ¿a qué se dedicaban as mulleres?

2. PROXECTO DE INVESTIGACIÓN E
RECUPERACIÓN DA MEMORIA
HISTÓRICA DAS EMPRESARIAS NA
PROVINCIA DA CORUÑA
Realizado por:
Isabel Iglesias
Consultora e escritora
Enderezo electrónico: isabel@enpalabras.com
Para a:
Federación Provincial de Asociacións Comarcais, Empresariais, Profesionais e
Emprendedoras (FEDACEPE)
2

3. Índice
Introdución ………………………………….….……………..….... 4
Contexto e metodoloxía ……………………………….…….…. 7
Antecedentes inmediatos ……………………….…………... 15
Empresarias xubiladas …………………..…….....…………. 58
María Luísa Cruceiro Seoane …………….......……....… 60
María Lavandeira Maceiras …………......…….….....…. 65
Consuelo Ramos López ……………….…………….....……… 69
Juana Permuy Vilasuso ……………………….….……....…… 74
Tasdina Pisonero Ramos …………………………...…....…. 78
Ángeles de la Iglesia Daviña …………….…………….....… 82
María Teresa Vidal Gallego …………………….….……..... 88
As historias das pioneiras ............................... 93
Empresarias universitarias ............................ 114
As emprendedoras da USC: WomanEmprende ...... 132
3

4. INTRODUCIÓN
En 1999, un periódico local sorprendeu á presidenta da Asociación de
Empresarias da Coruña co recordatorio dos 25 anos transcorridos dende a
creación da asociación. Eu acababa de integrarme, máis ben de ser
abducida pola súa presidenta xa que, a pesar da miña traxectoria laboral
como traballadora por conta propia e de ter procurado integrarme en
organizacións empresariais, non coñecía as de empresarias.
A noticia do xornal propiciou, loxicamente, un acto público na Cámara
de Comercio da Coruña, organizado en torno á homenaxe a cinco
empresarias de longa traxectoria na asociación. Pero, faltaba algo... Coa
complicidade dalgunhas empresarias, e de costas á presidenta, decidimos
realizar unha publicación conmemorativa da memoria histórica da
asociación.
Visto dende fóra, e máis co transcurso do tempo, hai que recoñecer
que o resultado foi máis ben modesto porque, das dificultades que
inicialmente fomos quen de prever, como o necesario segredo para pedir
dedicatorias a persoas representativas ou o financiamento, a peor, sen
dúbida, foi a de conseguir os datos e o material gráfico, pois resultou que
toda esa memoria histórica só estaba na cabeza da presidenta e en fotos
persoais espalladas (e non sempre ben conservadas) que era necesario
cohesionar.
O necesario engano temporal para sorprendela nos custou algunha
bronca e moitas suspicacias, pero o conseguimos. E teño que dicir que a súa
reacción, cando lla entregamos, causounos bastante decepción, porque case
nin a mirou. Poren, co paso dos anos, a teño visto máis dunha vez repasar as
páxinas con emoción disimulada e recorrer a ela cando precisaba presentar
e avaliar a traxectoria e o traballo realizados.
4

5. Aquel primeiro esforzo de recompilación non tivo continuidade, pero si
cumpriu unha misión importante: facer visíbel unha carencia que, algún día,
habería que emendar.
Cando en 2005 me integrei de novo na Asociación de Empresarias, a
organización fórase profesionalizando coa incorporación de persoal técnico.
No entanto, no ámbito do recoñecemento público, todo seguía máis ou
menos igual. En 2007, con ocasión da celebración do Día Internacional da
Muller Traballadora, a Vicepresidencia da Xunta de Galicia apoiou a
publicación dun libro da catedrática e investigadora Aurora Marco, o
Dicionario de mulleres galegas.
O libro, froito exclusivo da inquedanza e o esforzo da súa autora,
recolle, segundo as súas propias palabras, “datos dende as orixes, dende os
datos máis antigos que se coñecen sobre as mulleres, ata 1975. Esta data
foi un punto de partida para a historia das mulleres; a morte de Franco, a
proclamación do Ano Internacional das Mulleres, o Decenio de Nacións
Unidas para as Mulleres (1976-1985), a emerxencia do movemento
feminista que veu a seguir, o contexto de reformas que supuxo a transición
política á democracia, marcaron un fito”.
E de novo o capricho da historia volveu a colocar en primeiro plano
aquela necesidade timidamente iniciada anos atrás porque, entre todas as
mulleres interesantes que foron completando as páxinas de Aurora, colouse,
de xeito espontáneo, Ángeles de la Iglesia. Sorpresa, orgullo, emoción...
Incluso unha certa prepotencia por este recoñecemento repetido e
inesperado.
A presentación deste traballo coincidiu co seu relevo, por iniciativa
propia, e despois de máis de 30 anos na presidencia da Asociación de
Empresarias. Un relevo provocado pero difícil de asumir, unha procura de
novos camiños que requiría a dura tarefa de ir desprendendo, pouco a
pouco, as múltiples capas dunha traxectoria persoal longa e intensa.
5

6. A necesidade de recuperación da memoria ía pedindo paso. Pero o
impulso definitivo veu a principios de 2008, coa exposición “Pioneiras”, na
que dende o Servizo Galego de Igualdade se lles rendía homenaxe á
traxectoria de 20 empresarias xa falecidas.
A colaboración de Ángeles no contacto con familiares das
homenaxeadas marcou o punto de inflexión que deu lugar a este traballo,
quizais porque como muller de acción gusta máis de feitos que de promesas;
quizais porque o tempo sempre se lle fixo curto, a pesar de que semella ter
vivido máis vidas que o resto; quizais porque reivindica, para si mesma e
para as demais, o dereito a contar en primeira persoa os grandes ou
pequenos acertos e erros. Ou tamén porque o tempo lle foi dando a certeza
de que as palabras son un instrumento poderoso.
Embarcada no seu novo proxecto asociativo de crear asociacións
comarcais unidas nunha federación provincial, propúxose homenaxear en
vida a todas as empresarias xubiladas, e as quería Xa! Pero non era tan
doado. A falta de datos, de rexistros, de canles de información, tan só
permitían obter os casos excepcionais que tanto gustan para as reportaxes
ad hoc. Pero o obxectivo eran as “empresarias de a pé”, cuxa falta de
excepcionalidade non soe merecer a categoría de referenciábel nos canais
oficiais.
Houbo que convencela de que o traballo merecía facerse cun certo
rigor, o que implicaba recursos, sistema, etapas e obxectivos medíbeis.
Acordamos, pois, unha primeira fase de contextualización que se podería ir
completando co tempo, a medida que fora creando novas asociacións
comarcais na provincia da Coruña, xa que esa proximidade faría posíbel o
contacto coas empresarias xa xubiladas.
O contexto deste traballo tería que ser “a percepción social e o
tratamento histórico respecto á actividade empresarial das mulleres”.
6

7. CONTEXTO E METODOLOXÍA
A falta de recursos para acometer o proxecto resultaba unha limitación
importante, polo que o primeiro foi establecer fontes de información
secundarias accesíbeis. Así, revisáronse estudos en relación coa actividade
empresarial das mulleres e publicacións de “mulleres célebres” en distintos
ámbitos.
Unha das fontes de información á que recorremos foi a Rede. Dise que,
hoxe en día, o que non aparece na Internet, non existe, polo que foi un dos
instrumentos utilizados de forma intensiva. Non obstante, temos que
constatar que, a pesar da aplicación de múltiples criterios e filtros, case
non se puido atopar información relevante para o obxectivo deste traballo.
E non deixa de ser lóxico xa que Internet non é senón o espello da
realidade, polo que tampouco pode sorprender esta continuación do
anonimato que sempre rodeou á actividade económica das mulleres.
En canto aos estudos analizados, a meirande parte desenvólvense
dende criterios tanxenciais como a precariedade laboral, a conciliación,
etc., e sempre referidos, como moito, aos últimos 20 anos, co que apenas
se atopa un reflexo da actividade profesional ou empresarial de mulleres
empresarias actualmente xubiladas.
O que si proba esta carencia é a herdanza de séculos de silencio que
axuda a contextualizar a percepción social e histórica do traballo das
mulleres cobrando sentido, máis que nunca, a diferenciación traballo-
ocupación-salario-emprego.
De feito, unha das principais conclusións, de carácter cualitativo,
refírese á constante omisión, por pudor cando non mal intencionado
esquecemento, respecto a datos que relacionen o traballo e a ocupación das
mulleres co diñeiro, de lexitimar os seus intereses e contribucións
7

8. económicas incluso cando esta se refería claramente a actividades
“extradomésticas” e remuneradas.
Esta primeira fase do traballo completouse con algúns casos concretos
de empresarias xubiladas e deixouse trazado o sistema metodolóxico a
utilizar en paralelo ao desenvolvemento das asociacións comarcais en toda a
provincia.
Así, deseñouse a metodoloxía e técnicas a utilizar para a continuidade
no tempo deste proxecto de investigación sobre a memoria de empresarias
da provincia da Coruña.
ENFOQUE METODOLÓXICO DO ESTUDO
Investigación Traballo de campo Análise
Cualitativo
Resultado dos Realización de entrevistas
coñecementos semiestruturadas
existentes en
bibliografías e na Rede
Cuantitativo
8

9. METODOLOXÍA E TÉCNICAS A UTILIZAR NAS SEGUINTES FASES
Na segunda fase contactouse, nas cabeceiras de comarca ou nos
concellos, con todo tipo de axentes sociais e institucionais.
Nesta etapa o equipo de investigación elaborou unha ficha de recollida
de datos para permitir un tratamento equilibrado no final do proxecto.
- Repartiuse o espazo xeográfico da provincia para elaborar a relación
de contactos co contorno persoal, familiar e/ou empresarial das
empresarias obxecto de estudo.
Concerto do calendario de visitas.
As persoas contactadas para obter a primeira información e a
localización de empresarias xubiladas foron:
- Asociacións de empresarios e/ou empresarias
- Alcaldías
9

10. - Museos, centros e entidades culturais
- Cronistas oficiais
- Medios de comunicación locais
Estableceuse unha primeira relación de casos a estudar e xuntouse
información.
Na terceira fase estableceuse unha secuencia de visitas para
entrevistar ás persoas contactadas e obter material gráfico e/ou
audiovisual.
Na cuarta fase xuntouse o material recollido e déuselle unha
estructura homoxénea.
Deseño e edición dixital do traballo.
Relación de comarcas. Ámbito xeográfico definido:
Comarcas da provincia da Coruña
Arzúa Eume Ortegal
A Barbanza Ferrol Santiago
A Barcala Fisterra Sar
Bergantiños Muros Terra de Melide
Betanzos Noia Terra de Soneira
A Coruña Ordes Xallas
PLAN DE TRABALLO
Iniciouse coa consulta telefónica e vía web de todos os posíbeis
contactos nas comarcas definidas.
Para iso, o primeiro foi restablecer unha relación de contactos a onde
dirixirse para recadar información sobre mulleres pioneiras nas comarcas.
10

11. 1. En primeiro lugar fíxose unha relación dos recursos máis accesíbeis.
A estructura da Federación foi a primeira fonte de información.
Falouse coas directivas das distintas asociacións e con
empresarias asociadas para recoller os datos que puidesen
achegar, ben de casos concretos susceptíbeis de seren
estudados, ben doutros contactos na súa zona que nos
puideron facilitar información. Referidos, estes, a contactos
institucionais, de fundacións ou asociacións comarcais,
persoeiros ou xente maior con coñecementos da área
xeográfica.
Todos eses datos foron sistematizados e ordenados.
RELACIÓN DE ASOCIACIÓNS DE EMPRESARIAS ACTUAIS
- Asociación de Empresarias da Coruña (AECO).
- Asociación Comarcal de Empresarias, Profesionais e
Emprendedoras da Comarca de Ferrol (AECOFE).
- Asociación de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da
comarca de Santiago de Compostela (AECOSAN).
- Asociación de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da
comarca de Arteixo (AECOAR).
- Asociación de Empresarias, Profesionais e Emprendedoras da
comarca de Sada (AECOSADA).
Tamén coa relación de asociacións en proceso de constitución:
- Asociación Comarcal de Empresarias de Carballo.
- Asociación Comarcal de Empresarias de Betanzos.
- Asociación Comarcal de Empresarias de Oleiros.
11

12. - Asociación Comarcal de Empresarias de Bergantiños.
2. En segundo lugar rastrexouse a través da web para anotar todos os
contactos posíbeis.
http://www.dicoruna.es/dicoruna-direc/servlet/Directorio?id=177
Neste enlace están os teléfonos, e-mail e web de todos os concellos
da provincia pero se poden atopar tamén noutros recursos web como
o directorio de comunicación da web da Xunta
http://guiacomunicacion.xunta.es/
Utilizáronse varios criterios de procura a través de distintos
buscadores, tanto xerais, como das institucións.
Empezouse polos dos concellos e, destes, polas cabeceiras de
comarca.
Continuouse polo resto dos concellos de cada área xeográfica.
De aquí extractouse a lista de contactos para confeccionar o
plano de traballo da seguinte fase.
En moitos concellos e comarcas funcionan agrupacións de todo
tipo de empresas. De comercio, industria, de polígonos, de
zonas xeográficas, podían ser unha boa fonte de información.
Unha vez confeccionada a relación de contactos, deuse
comezo á comunicación con cada un deles.
Simultaneamente elaborouse unha ficha para tratar de que o
cuestionario co que se traballase fose homoxéneo para que se
puidese extraer toda a información e tratala.
3. En terceiro lugar, confeccionada a relación de contactos,
comezouse co traballo de comunicación telefónica para ir
seleccionando posíbeis casos a estudar. Utilizouse a ficha que
anteriormente se indicou.
12

13. 4. Por último, este foi un traballo de investigación, non un mero
traballo comercial. Foi básico, polo tanto, que todo o esforzo e
accións que se realizasen quedasen documentadas e relacionadas,
tanto a pescuda a través da web, como os contactos telefónicos,
etc. Nun traballo de investigación é tan importante o resultado
como a referencia metodolóxica empregada.
Na seguinte fase comezouse o traballo das entrevistas persoais coas
mulleres e/ou coas súas familias e coñecidos. Para iso, coa relación de
casos a estudar, fixéronse rutas, de maneira que se puidesen tratar varias
entrevistas no mesmo día, todas elas concertadas previamente.
CUESTIONARIO 1. LOCALIZACIÓN DE CONTACTOS
Utilizouse na fase da procura de casos a estudar. Neste caso non foi
un cuestionario ríxido, houbo que adaptalo a cada caso.
O máis importante nesta fase foi capacidade de convencemento e de
explicación sobre o obxecto da investigación. Preparouse unha pequena
presentación coas “ideas forza”.
Na ficha técnica reflectíase:
Nome da persoa que fixo o contacto (entrevistadora).
Hora e data do contacto realizado.
Medio utilizado: teléfono, fax, correo electrónico, correo
postal, entrevista persoal.
Fonte de onde se obtiveron os datos.
Persoa contactada.
Institución á que pertence e cargo que ten.
13

14. Información que nos facilitou: doutros informadores, de casos
a estudar.
CUESTIONARIO 2. ESTUDO SOBRE AS MULLERES EMPRENDEDORAS
Nome da persoa que fixo o contacto (entrevistadora).
Hora e data do contacto realizado.
Lugar de realización da entrevista se foi en persoa: domicilio,
local institucional, hostaleiro, etc.
Medio utilizado para establecer o contacto: teléfono, fax,
correo electrónico, correo postal, entrevista persoal.
Fonte de onde se obtiveron os datos para o contacto.
De ser posíbel, gravación da entrevista.
Toma de imaxes, foto ou vídeo.
Persoa entrevistada, a súa relación coa muller estudada.
Datos que nos proporcionasen e posíbeis novas fontes que nos
desen para procurar máis información.
Facilitación de imaxes ou documentos antigos (podíase levar un
escáner portátil).
Localización da muller: lugar, parroquia, concello, comarca.
Cronoloxía da muller e da súa actividade empresarial ou
profesional.
Datos persoais que se nos facilitaran da muller, sobrenome ou
alcume.
Notas sobre a súa experiencia.
Outros puntos a ter en conta.
14

15. ANTECEDENTES INMEDIATOS
Nesta fase preliminar tivo especial significación a revisión de
publicacións sobre mulleres relevantes, especialmente dúas das tres que
foron o xerme desta necesidade de recuperación e reivindicación da
importancia da actividade e contribución económica das mulleres:
A memoria dos 25 anos de AECO: 25 anos: un punto de partida
(Isabel Iglesias).
As biografías das “pioneiras” (Servizo Galego de Igualdade).
O Dicionario de mulleres galegas (Aurora Marco).
Pero foi a revisión a fondo do Dicionario de Aurora Marco o que
permitiu extraer os datos e pistas necesarias para contextualizar a
percepción social e histórica das empresarias. O inxente traballo realizado
pola autora abarcou a localización de fontes e datos, pero o resultado
amosa a necesidade de sistematización que servirá para o establecemento
de futuras liñas de investigación e estudo.
15

16. Pero este percorrido alfabético, que abarca dende o s. X ata os albores
da democracia, si permiten salientar algunhas cuestións de relevancia e
referencias de mulleres que foron empresarias aínda que o contexto
histórico pretendese esquecelo.
Porque... a que se dedicaban as mulleres?
As mulleres destacaron nos deportes como xogadoras de balonmán,
fútbol, hóckey. Foron nadadoras e atletas.
Destacaron e constituíron na cultura e nas artes como escritoras,
actrices, pianistas, compositoras, ceramistas ou cantantes.
Realizaron labores de excepción nun dos poucos ámbitos que a historia
lles permitiu como relixiosas, misioneiras ou filántropas.
Contribuíron coa súa loita, sufrimento, e incluso coa vida, na procura
das liberdades como guerrilleiras, sindicalistas, revolucionarias, libertarias
ou milicianas.
Axudaron ao benestar social como curandeiras, polo que na maior
parte dos casos foron perseguidas, rexeitadas publicamente, torturadas e
aniquiladas por bruxas. Influíron na educación como mestras, na loita
democrática co seu activismo político, social e cultural.
A pesar do seu afastamento dos ámbitos económicos, foron fundadoras
e cofundadoras de escolas, de institucións para nenas, de mosteiros,
capelas, igrexas, colexios–seminarios e institucións asistenciais.
Estudaron por libre, con brillantes resultados académicos, e foron
impulsoras e organizadoras de actos, compañías de teatro, exposicións (case
sempre con fins recadatorios).
Se hai unha conclusión obvia é que, fronte á inmensa capacidade de
traballo e superación que se desprende da lectura detallada deste
16

17. Dicionario hai unha carencia absoluta de referencias ao seu medio de vida,
como se a maior parte planearan nun escenario de ausencia de necesidades
e por tanto de relacións económicas, ou como se este tipo de datos
“afeara” o dereito á súa recuperación.
De feito, a pesar de que si se conseguiron datos e referencias de
mulleres con actividade empresarial (en maior ou menor medida), esto non
foi considerado como un apartado relevante nos Apéndices finais do libro.
O certo e que, a pesar dos atrancos e as dificultades, as mulleres levan
séculos exercendo e participando nas actividades produtivas, sendo actoras
da súa supervivencia, contribuíndo a xerar riqueza e emprego.
17

18. Índice dos Apéndices finais
- Abadesas, prioras, subprioras, vigairas e procuradoras dalgúns
conventos femininos.
- Mulleres nas artes plásticas.
- Socias e data de admisión no Centro Galego da Habana.
- Socias en Solidariedade Pontevedresa.
- Participación en congresos, exposicións, colonias escolares
(derradeiro terzo do s. XIX e comezos do s. XX).
- Galegas pensionadas pola Junta para Ampliación de Estudios e
Investigaciones Científicas e pensionadas polas deputacións
provinciais para ampliar estudos fóra de Galicia (artes plásticas).
- Mestras que colaboraron nas Misións Pedagóxicas na Coruña e
Pontevedra (1932-1933). Relación de escolas e temas desenvolvidos
nas conferencias.
- Relación de mulleres que traballaron en Galicia nas delegacións de
ministerios. Ano, lugar e destino.
- Mulleres nas directivas de asociacións.
- Mulleres nas xuntas directivas dos sindicatos,
- Mulleres nas organizacións políticas.
- Manifestos.
- Fusiladas, falecidas en cárceres, inhabilitadas, sancionadas,
represaliadas tras o levantamento militar de 1936.
18

19. Este apéndice reflicte o que en realidade é o obxectivo principal do
libro, aínda cando se pretende salientar o silenciado labor das mulleres nos
ámbitos saen á luz os artísticos, culturais, político - sociais, filantrópicos,
etc., pero non a cuestión económica, como se o diñeiro fose un problema
alleo do que non se tiñan que ocupar. Non obstante, na revisión detallada
de todas e cada unha das biografías, si atopamos suficientes exemplos que
permiten aproximar unha visión diferente e axeitada aos obxectivos deste
estudo.
Entre as fontes citadas no libro de Aurora Marco destacan as iniciativas
locais que van xurdindo para paliar este “ninguneo” histórico, como a
publicación Mulleres significativas de Camariñas e o labor de historiadores
como Carlos Pereira ou Xosé Ramón Barreiro.
Destacamos especialmente o “descubrimento” do Catastro de
Ensenada, ordenado polo rei Fernando VI a proposta do seu ministro o
marqués de Ensenada, que en 1749 realizou unha minuciosa investigación a
gran escala nun amplo territorio, e que incluía datos de habitantes,
propiedades territoriais, edificios, gandos, oficios, rendas..., incluíndo os
censos e, incluso, características xeográficas de cada poboación.
As respostas xerais consérvanse en diversos arquivos estatais. O
Arquivo Xeral de Simancas custodia a copia compulsada completa das
contestacións das 13.000 localidades da Coroa de Castela. Razóns de
preservación levaron a iniciar o proceso de microfilmación. A información
sobre este rexistro está recollida nunha web específica do Ministerio de
Cultura.
19

20. Con todo, volvendo ao Dicionario de Aurora Marco, podemos extraer
datos de interese e pistas que nos falan de como as mulleres se
responsabilizaban da supervivencia propia e a das súas familias, se ben isto
non quer dicir que as mulleres que se dedicaban ás artes, á cultura, ao
deporte ou á ciencia non cobraran polo seu traballo, só que non nos consta.
Como veremos na relación que se inclúe a continuación, aparecen
mulleres xa sobradamente coñecidas pero tamén, e é a parte que máis
interesa neste caso, moitos oficios “de mulleres” que a evolución histórica e
económica fixo desaparecer e ninguén se encargou de recuperar.
Veremos como moitas mulleres se gañaban a vida como oleiras, sobre
todo en Lugo e Ourense, ata que o plástico, a folla de lata e a construción
da vía férrea por onde estaban as barreiras, acabaron co oficio. Ou, nos
anos da fame, as estraperlistas, destacan especialmente na zona de
20

21. Redondela, xogábanse a vida, xa que esta arriscada actividade podía derivar
en xuízo por rebelión e condena a morte.
Coa selección aquí presentada preténdese, en todo caso, poñer o
acento nunha visión económica da actividade das mulleres, incluso en
épocas en que non só a tradición, senón a lei, nos prohibían todo tipo de
actividades.
Nome e páxina do
Descrición
libro
Impresora do s. XIX. Sucedeu no negocio ao seu home en
1845 na Imprenta Pintos, en Pontevedra. Dos seus
Carmen Anciles (29)
obradoiros saíron obras como El aviador, El circulador, e
obras de Claudio González Zuñiga
Prateira do s. XVIII. Fíxose cargo do negocio ao enviuvar e
tivo que acudir aos tribunais contra outro prateiro que lle
Francisca Andrade (29)
quería roubar o negocio. Gañou pero a cambio de contratar
a un oficial que lle levaba a metade das ganancias.
Acosada pola lei por ser filla do famoso Foucellas, tivo que
Josefa Andrade Pérez (29) marchar a Francia. Cando volveu para España rexentou un
negocio de lambetadas.
Tallista, oleira e canteira. Escritora popular autodidacta.
Dende moi nena coidaba o gando, traballaba no campo,
Asunción Antelo Suárez
fiaba o liño. Destacou a súa obra escrita pero tamén
(“a rexoubeira de
traballou o barro, a madeira ou a pedra. Con 80 anos,
Bergantiños”) (30)
concorreu ás eleccións municipais do concello de
Coristanco na candidatura do PSOE cun posto honorífico.
Antonia da Costa (31) Oleira de comezos do s. XX. Castrelo de Miño (Ourense).
Ánxela “a de Ramón” (31) Oleira de comezos do s. XX. Castrelo de Miño (Ourense).
Unha das moitas mulleres de Pontevedra que no ano da
Ana Araújo (31)
fame (1941), na posguerra, traballou como estraperlista.
Igual cá anterior, unha das moitas mulleres de Pontevedra
Dolores Araújo (31) que no ano da fame (1941), na posguerra, traballou como
estraperlista.
21

22. Destacou, como moitas mulleres na zona de Redondela,
polas accións humanitarias na posguerra. Especializouse no
Candelaria Araújo “estraperlo de calidade”: alcohol para farmacias,
Martínez (32) penicilina para médicos... Muller de auténtico sentido
comercial que aproveitaba as visitas ao home preso para
levar e traer mercadorías.
Curandeira e adiviña (1865-1938). Foi unha das grandes
precursoras da medicina naturalista. Á súa casa acudían
Filomena Arias Armesto xentes de toda Galicia, Castela e Portugal. Non aceptaba
(“a meiga de Torbeo”) cartos, só agasallos. A pesar do seu altruísmo foi
(37) desterrada por acusacións de posesión do crego e foi
enterrada nunha fosa común. Dende o ano 2000 foi
homenaxeada en diversas ocasións.
A Coruña, 1921. Artista e empresaria. Estudou Belas Artes
contra a negativa do pai e por libre. Co- fundadora co seu
home, Isaac Díaz Pardo, do proxecto de Cerámicas do
Carmen Arias de Castro Castro e fíxose cargo da fábrica cando Isaac marchou a
(38) montar a empresa en Arxentina, a onde logo se incorporou
para decorar as porcelanas e formar ás novas alumnas. Foi
a artífice da decoración da cerámica de Sargadelos e da
nova especialidade: as xoias
Mª Cesárea Arias Delgado A primeira muller que exerceu a avogacía na Coruña
(39)
Carmela Arias y Díaz de A Coruña, 1920. Vida sobradamente coñecida, destacar
Rábago (“Condesa de que, pouco antes de casar co seu tío, Pedro Barrié de la
Fenosa”) (39) Maza, constituíu con el a Fundación Fenosa. Á morte do
home, continuou o seu traballo converténdose en
empresaria e sendo a primeira muller que ocupou a
presidencia do consello de administración dun banco
(Banco Pastor). Destaca o seu labor de mecenado a partir
de 1992 para impulsar grandes proxectos empresariais a
través dun convenio coa Xunta de Galicia. Actualmente é
presidenta de honra do Banco e da Fundación e posúe
importantes distincións de importantes institucións.
Elena Arregui Cruz-López Irún, 1929. Xubilouse en 2000. Arquitecta e galega de
(41) adopción, contribuíu a modernizar e renovar a arquitectura
galega. Traballou co home pero tamén en solitario:
escolas, hospitais, centros de saúde, casas de verán.
Representou aos arquitectos e arquitectas galegas no
Consello Directivo da Irmandade Nacional de Arquitectos.
Foi a primeira presidenta da Subdelegación de Arquitectos
de Santiago de Compostela e tesoureira do Colexio Oficial
22

23. de Arquitectos de Galicia. En 2003 foille outorgada a
Medalla Castelao pola Xunta de Galicia.
Administradora da revista Cenit da Habana, que saíu con
Rosa Artiles (42) carácter mensual dende 1938 a 1960. (Non obstante, os
beneficios dedicábanse a fins benéficos).
Comarca de Bergantiños (1906-1995). Poeta popular,
casada cun patrón de lanchas de transporte polo río
Anllóns e que, con oito fillos, tivo que axudar á economía
María Baña Varela (48) familiar e igual vendía peixe polas aldeas que froita nos
portos que traballaba de xornaleira. Aprendeu a ler por si
mesma e foi quen de pasar ao papel os poemas propios que
gardaba na memoria.
Camariñas, 1931. Parteira máis de 30 anos. Casada cun
mariñeiro e nai de nove fillos, traballou ademais nas
conserveiras, e empacou peixe no porto. Era tan boa
María Barcia Gerpe (51) parteira que o médico lle ofreceu traballo e ela se
encargaba dos partos máis complicados, polos que percibía
tres mil pesetas. Logo volveu traballar en solitario.
Mulleres significativas de Camariñas.
Pontevedra, s. XVI. Almirante pertencente á nobreza
galega. Extremadamente culta. Xunto co home, realizou
perigosas expedicións nas que descubriron novos
Isabel de Barreto (52)
territorios. Á morte do home en plena travesía, púxose ao
mando de catro navíos, apagou varios intentos de rebelión
e chegou ao porto de Manila en febreiro de 1556.
Armadora de Cangas nas primeiras décadas do s. XX.
Luz Bastos García (53)
Copropietaria coa nai e irmás.
Armadora de Cangas nas primeiras décadas do s. XX.
Virginia Bastos García (53)
Copropietaria coa nai e irmás.
Ferrol, 1937-Madrid, 2001. Unha das tradutoras máis
prestixiosas con máis de cen obras de escritores franceses
e italianos (Italo Calvino, Moravia, Xulio Verne, Zola,
Pavesse, Mupassant, Bocaccio, Pasolini... Destacou pola
defensa do recoñecemento da propiedade intelectual na
Esther Benítez Eiroa (55) súa profesión, polo seu recoñecemento social e público e
pola capacidade para equiparar a tradución coa creación
orixinal. Fundou o Centro Español de Dereitos
Reprográficos, onde traballou ata 1999 e desempeñou os
cargos de secretaria e presidenta da Asociación Profesional
Española de Traductores e Intérpretes. En 1983 fundou a
Sección Autónoma de Traductores de Libros de la
23

24. Asociación Colegial de Escritores, que presidiu. En 1978
recibiu o Premio Nacional de Traducción Fray Luis de León
e tamén galardoada co Premio Nacional de Traducción. Foi
a coordinadora do Diccionario de traductores.
Joaquina Bermúdez Novas Armadora de Cangas nas primeiras décadas de século.
(56) Asumiu a propiedade á morte do home.
Oleira. Ourense, comezos do s. XX. Muller loitadora que
facía longas camiñadas polas aldeas das comarcas para
Bibiana “do Bolo” (57)
trasladar os productos que construía e trocaba logo por
alimentos.
Camariñas, 1927. Unha das primeiras percebeiras.
Empezou dende moi nena para cambiar por comida ou que
Herminia Blanco Mouzo vendía a unha comercianta deste marisco (Libertad Tajes).
(“Herminia de Laso”) (58) Aos 43 anos, viúva e con sete fillos, seguía desempeñando
este traballo ata a década dos 90. Mulleres significativas
de Camariñas.
María Jesús Blanco Piñeiro Arquitecta. O Carballiño. Realizou a casa Vilar das Tres, no
(59) Carballiño, e rehabilitou tamén a Casa da Cultura.
Blasinda “da Fonte” (60) Oleira. Castrelo de Miño, comezos do s. XX.
Autora da investigación Orígenes de la notaría: notarios de
Emilia Bouza Álvarez (61)
Santiago de Compostela de 1100 a 1400, en 1960.
Dedicouse ao comercio de encaixe en Pontevedra a finais
Michaela de Boxas (62) do s. XVIII, unha época na que o oficio de palilleira
ocupaba a 320 mulleres, segundo o Catastro de Ensenada.
Actriz, pianista, cantante e declamadora, foi distinguida
Enriqueta Brandón Paseiro
cun premio Ondas. Recentemente homenaxeada no 75
(62)
aniversario da emisora Radio Coruña (EAJ41).
A Coruña 1880–1948. Pedagoga e escritora.
Profesionalmente exerceu a docencia e a Escola Normal
Superior de Mestras da Coruña, que posteriormente dirixiu.
Celia Clara Daniela
Simultaneamente, seguiu co seu labor investigador no
Bernardina Brañas y
campo da física, química, mineraloxía, botánica e
Fernández Miranda (63)
xeoloxía, do que existen referencias. Non foi empresaria,
pero chegou a dirixir a Escola Normal Superior de Mestras
da Coruña.
Santiago de Compostela, 1889–1993. Pintora que, como non
Juana Brocos Tarrío (65) podía vivir da pintura, solucionou as súas necesidades
económicas dando clases na Sociedade Económica de
24

25. Amigos do País. Axudou a moitas pintoras.
S. XX. Menciñeira: botaba as cartas, facía curas e daba
“Bruxa de Pías” (66)
menciñas feitas por ela.
Bruxa de Ponteareas (“a S. XX. Curaba a loucura utilizando unha estola e un libro do
Carrasca”) (66) Ciprianillo, segundo Víctor Lis.
Merceira de encaixes. Noia, a mediados do s. XVIII.
María Buceta (67) Tiraba de beneficio ao ano 150 reais (Catastro de
Ensenada).
Con sólida formación, que adquiriu por libre, como mestra
e autora de maxisterio, peritaxe mercantil, filosofía e
letras ademais de piano e solfexo, fundou o colexio Rosalía
de Castro, de Vigo. O libro dos nenos. Ten unha importante
Antía Cal Vázquez (72)
produción en libros para nenos. Recibiu homenaxe da
facultade de Ciencias da Educación de Santiago de
Compostela e a súa vida e obra está recollida na
publicación Mulleres e educación en Galicia.
(dona) María de Calo S. XVII. Unha das poucas mulleres da súa época que
Temes (74) encargou contratos de obras artísticas.
S. XIX–XX. Dedicada á industria do liño, posuía dous teares.
Esclavitud Calvo (74) Ela e Asunción Castro foron as únicas que tributaron no
concello en 1893 como industriais do ramo.
Josefa Camiña Vizoso (77) S. XX. Armadora de Cangas.
María Camiño Pérez (77) S. XX. Compoñedora de ósos.
Santiago de Compostela, 1924. Fundadora do Ballet
Gallego en 1956, o cal pasou a depender entre 1970–1990
María Victoria Canedo (79)
da Deputación da Coruña e dende 1990 está integrado no
IGAEM.
Taboada, Lugo, 1934. Investigadora, doutora en Farmacia e
licenciada en Químicas.
Segue traballando e é doutora ad honorem do Consello
María Tarsy Carballas Superior de Investigacións Científicas (CSIC). En 2006 foi
Fernández (80) nomeada presidenta do Consello Asesor de Investigación e
Desenvolvemento Tecnolóxico de Galicia da Consellería de
Innovación e Industria. Autora de libros, capítulos de
libros, artigos en revistas españolas e estranxeiras,
traducións de libros científicos, e un número considerábel
25

26. de documentos científico–técnicos non publicados.
Camariñas 1900–1985. Unha das primeiras redeiras de
Avelina Carballo Carballo Camariñas. Tamén facía traballos de palillo para vender
(81) nas feiras ou a outras mulleres, que os distribuían por
Galicia e fóra dela.
Manuela Carballo Mouzo Ponte do Porto, A Coruña 1877–1947. Primeira comerciante
(82) de encaixe de Camariñas.
S. XX. Propietaria dunha empresa dedicada ao transporte
Lorenza Casal Suárez (86) regular de viaxeiros, con matrícula industrial en 1902
(carruaxe levada por dous cabalos).
Impresora de fins do s. XIX. Rexentou a imprenta de
Cándida Casas (90)
Perrote e Romero á morte do seu marido.
Asunción Castro (96) S. XIX–XX. Industria do liño en Santiago de Compostela.
Ceramista que conseguiu elevar a cerámica, un medio
Elena Colmeiro (111)
considerado artesanal, á categoría de escultura.
S. XVIII. Pode considerarse unha auténtica empresaria
agrícola.Tiña unha explotación na zona de Santiago de
Compostela de 93.201 metros cadrados, que contiña terras
Rosa de Combarro (112)
de labradío, herbal, toxal, xestal e monte. Tiña dous bois,
dúas vacas, dous tenreiros, vinte e nove carneiros e dous
porcos.
Concepción “a Cacheira” Oleira. Unha das moitas mulleres dedicadas a este oficio
(112) que comezou no s. XX.
Teresa Cordido (115) Taberneira.
Emigrante. Montou negocio propio e foi fundadora do
Carmen Cornes (116)
movemento das Nais da Praza de Maio.
Antonia Cortiñas (120) Oleira e vendedora nas feiras.
Marinha Crespa (122) Soldadeira medieval (vellice).
Lola Dapena (128) Sombreireira da Coruña.
No Catastro de Ensenada da xurisdición de Noia, de 1752,
Jerónima Díaz (130) figura como mestra de nenos cun beneficio de 500 reais
anuais e 100 como merceira de encaixes.
Vencellada á actividade comercial en Santiago de
Josefa Mª Díaz (130)
Compostela como mercadora de libros.
26

27. Propietaria dun barco en Noia. En 1752 só tres mulleres
Mª Francisca Diéguez
aparecen matriculadas entre 15 homes como donas de
(133)
barcos destinados exclusivamente á pesca.
S. XVIII, 1753. Propietaria dunha dorna (papel secundario
Dominga Dobal (135)
na economía da zona).
Francisca Domínguez
Propietaria de dorna.
(137)
Juana Domínguez Núñez
Taberneira (Nador) e centro de auxilio social.
(137)
S. XIV. Participación destacada na construción e
Dona Maior (137)
explotación de barcos.
Zanfoneira pontevedresa que chegou coa súa arte ata Rusia
María Doval (139)
(regaloulle a zanfona a Faustino Santalices).
S. XI. As súas accións traspasaron o ámbito doméstico
proxectándose a outras esferas: económica, política e
relixiosa. Rango social elevado (título de “domina”),
dispuxo segundo a Lei gótica, sobre os bens que posuía.
Aparece como coasinante en documentos que teñen que
Ilduara Eriz (143)
ver coa administración de xustiza e participou
directamente no exercicio do poder político. A pesar de ter
actuacións relevantes que a igualaban ao papel dos homes,
ao final colaborou en actuacións regresivas da Igrexa que
supuxeron un retroceso para as mulleres.
Mariana Estévez (147) Mercadora de viños.
Encarnación Fernández
Oleira, torneira e escultora.
(156)
Impresora, ao fronte da empresa de 1908 a 1931 da
Felisa Fernández (156)
Imprenta El Regional, de Lugo, á morte do pai.
S. XVIII. Moi vinculada ás actividades pesqueiras.
Josefa Fernández (157)
Propietaria de lancha.
María Fernández (157) S. XVIII. Propietaria de lancha.
Farmacéutica. Das primeiras mulleres en ter farmacia
Antonina Fernández
propia e traballou no Ministerio de Sanidade ata que tivo
Armesto (158)
que emigrar.
María Pita (“Mayor Venda do viño que colleitaba, exportación de mulas e
Fernández de Cámara madeiras a Portugal, unha vara de alguacil en Betanzos,
27

28. Pita”) (159) unha escribanía de presas na Corte, bens de clérigos
mortos, etc.
Mercadora de panos (actividade comercial Santiago de
Beatriz Fernández de
Compostela): “Fórmula asociativa”. Ela achegou o capital e
Novoa (162)
outro socio e fixo fronte á xestión da empresa.
Mª Victoria Felisa Carlota Ademais de política, xornalista e escritora, “empresaria
Antonia Fernández-España agrícola na Rioxa”. Sobre esta destacada muller, existe
y Fernández-Latorre (162) ampla bibliografía.
Filomena Ferral Refojos
Armadora de Cangas.
(168)
Manuela Ferro González De 1924 a 1930 foi propietaria da empresa Vapores de
(168) Pasaje, S. A., de Cangas.
Importante actividade comercial a finais da Idade Media.
Tras quedar soa en Vigo pola fuxida do marido en rebeldía,
en precaria situación económica, introduciuse no mundo
nos negocios a través de empréstitos. Conseguiu un stock
María Figueroa (169)
de mercadorías que comercializaba en dúas direccións:
peixe a Andalucía e tecidos a Inglaterra e Flandes. Cando
por fin volveu o home, quíxolle facer a competencia con
nulos resultados.
Florinda “a Boleada” Oleira en Petín. Foi das derradeiras oleiras da “aldea das
(170) oleiras”.
Impresora: Primeiro xornal impreso en Galicia. (Era
Andrea Fraiz (174)
analfabeta!).
Comercio de encaixes en feiras e mercados e propietaria
María de la O Franca (174)
dun barco para viaxar por Europa e América.
Josepha Franco (174) Comercio de encaixe.
Ligada á vida comercial da Coruña. Almacén de
mercadorías que entraban por terra e mar. Foi unha das
Catalina do Freixo (174)
arrendatarias do Pazo da Fariña, onde se almacenaban as
mercadorías que entraban por terra e por mar.
Boticaria de Noia. Tiraba do beneficio ao ano 4.950 reais,
Isabel García del Villar
segundo a memoria dos veciños/as da vila (1752) do
(184)
Catastro de Ensenada.
Armadora de Cangas. Propietaria xunto cos fillos do
Virginia García Díaz (184)
Enrique.
28

29. Mª de las Mercedes Gil y
Betanzos 1742 e 1797. Propietaria botica rúa Porteiras.
Acevedo (188)
Isaura Gómez Pérez (196) Con 18 anos tivo que asumir un negocio familiar.
María Gómez Piñeiro (197) Rexeu escola privada en Betanzos.
Curtidora no Obre (Noia). Só dúas mulleres. Beneficio de
Ana González (197)
165 reais.
María González Carneiro Comerciante de viño en Noia. Beneficio de 1.100 reais
(200) (Catastro de Ensenada, 1752).
Concepción Gonçález de
Comercio de encaixes e comerciante en feiras e mercados.
Carabumiña (201)
Teresa Gonçález del Portal Actividades comerciais e tenda en Santiago de Compostela
(201) de especias e outros. Actividade produtiva non habitual.
Fabricante e tratante en cordobáns na vila de Noia.
María de la Iglesia (215) Beneficio de 1.100 reais ao ano. Única neste oficio xunto
con cinco homes.
Gondomar-Pontevedra, 1933. Empresaria. Aos 17 anos
iniciou a actividade empresarial no mundo da hostalería e
en 1959 accedeu ao cargo de presidenta de Masas Fritas.
Outros cargos directivos que ocupou foron a
Vicepresidencia da Asociación Española de Mujeres
Ángeles de la Iglesia Empresarias (1971), posteriormente denominada
Daviña (215) Asociación de Empresarias da Coruña, e, coa creación das
diferentes asociacións provinciais, denominouse Federación
de Empresarias de Galicia, para cuxa presidencia foi
nomeada en 1999. Foi a primeira muller que entrou na
Cámara de Comercio da Coruña (foi membro do comité
executivo).
Antonia e Bentia Irimy
Escola particular en Betanzos.
(219)
Justa “a Coureira” (225) Estraperlo na posguerra.
Fundou co seu irmán as Escolas Labaca ou Escolas Católicas
Ángela Labaca Fernández
Ave María: “Ensinando facendo”. Cristiá, gratuíta, popular
(229)
e social, con certa liberdade e apertiva ao mundo natural.
María Lage (229) 1788: rexentaba unha escola de nenos en Ribadavia.
Jacinta Landa Coronado Morreu en 1993. Especializouse en ensinanza de criaturas
(232) cegas e xordomudas. Con tres fillos estudou xinecoloxía e
29

30. exerceu de parteira. Fundou cun socio a Escuela
Internacional, que dirixiu dende 1929 a 1932. Rota esta
sociedade, fundou e dirixiu a Escuela Plurilingüe (1933–
1936).
1900–1991. Ponte do Porto (A Coruña). Filla da primeira
Isolina Lema Carballo comerciante de encaixe de Camariñas, que ela continuou.
(236) Tenda de puntillas na Coruña (Guerra Civil). Tamén
palillaba.
Mestra das palilleiras a finais do s. XVIII en Pontevedra. O
seu traballo estaba oficializado segundo recolle Mario
Dominga de Lemos (236)
Gallego Rey no Libro de Persoal e de Vecindario do
Catastro de Ensenada.
En 1564 fundou en Betanzos unha obra pía (educar seis
Juana de Lemos Andrade doncelas por cada tres anos) que foi o antecedente do
(236) colexio de orfas fundado por Úrsula Meléndez de Texada en
1629.
Morreu en 2002. Estudou na Escola de Comercio e logo fixo
Mª de los Ángeles Lens
Intendencia Mercantil. A súa tese de licenciatura foi un
Seijo (236)
estudo económico de Galicia.
1937–2001. Pintora, pero dende moi nova dedicouse a
actividades empresariais no negocio de tecido La Palma (A
Coruña) de confección, moda e peletería. Propietaria
tamén da empresa construción Liñeira y Cía., S. R. C.
Mª Consuelo Liñeira (239) Curiosamente destaca, como se non fose comprensíbel nin
lóxico que “mais non por iso abandonou as súas
inquedanzas artísticas, que compaxinou co traballo
empresarial” e todo o que segue é sobre arte, como se a
actividade de empresaria non tivera nada que contar.
Oleira de Lugo. Sona pola súa habilidade. Trocaba a
produción por alimentos e “algún xornal”. Reparacións a
domicilio, incluso cun fillo no colo (tivo oito). Deixou unha
continuadora (Obdulia de Campo Verde) e inspirou unha
Lola “de Penelas” (241) figura de Sargadelos.
Dolores López (242) Notaria, exercente, de ascendencia galega.
30

31. S. XIX. En 1870, á morte do marido, montou co fillo unha
Josefa López Abella (244) empresa familiar na Coruña (segundo Xosé Ramón
Barreiro).
Destaca que tiña moito diñeiro (pero non di de onde vén).
Dominga López de Somoza
E logo o seu “carácter emprendedor e decidido” montou
(246)
almacéns de carbón e medios de transporte.
Beatriz López Pacheco
Impresora e libreira do s. XVI.
(249)
Avelina López Suárez Camariñas, 1914. É a encaixeira máis vella da súa vila.
(249) Traballou en todo tipo de oficios para sobrevivir.
Vilasante-Sabiñao-Lugo. 1907–1997. Brillante estudante,
catedrática e investigadora (Madrid e Tui).
Mª Pura del Rosario Nos primeiros anos da década dos 40 fundou e dirixiu o
Lorenzana Prado (249) instituto Rosalía de Castro (Santiago de Compostela), que
dirixiu ata ben entrada a década dos 50. Inspectora de
Ensino Medio por oposición. Importante investigadora de
membro de institucións científicas. Escritora.
Rosa de Lourizán (252) Merceira de encaixe a finais do s. XVIII (Pontevedra).
Lucía “a do Parente”
S. XIX. Última oleira da “aldea de oleiras”.
(253)
Propietaria dun barco en Noia a mediados do s. XVIII. Unha
Susana de Luzes (254) das tres mulleres entre 15 homes matriculadas (Catastro
de Ensenada).
Boiro-A Coruña, finais do s. XIX e principios do s. XX. Muller
emprendedora de moita coraxe que fixo do seu traballo o
centro da súa vida. Viúva dun avogado, á súa morte ficou a
cambio dos negocios e levantou un imperio na vila
boirense: na súa tenda había de todo, dende tecidos a
caixas de defuntos e ferraxes. Tiña unha fábrica de
Isabel Maestre López (256) madeiras, unha de gasosas, compraba ovos que exportaba
a América, abriu un cinema a finais dos anos 20, que
administraba e no que tiña persoal contratado.
Foi unha muller de grande iniciativa industrial que chegou
a enfermar de tanto traballar. Chegou a preitear co
Concello pola situación da praza do peixe.
Elvira Maestú (256) Redondela. Unha das moitas estraperlistas.
Mamela “a de Pancho” 1941: estraperlista.
31

32. (257)
Comerciante de viño en Noia, mediados do s. XVIII:
María de la O (258)
beneficio de 350 reais (Catastro de Ensenada).
Ángela Mariñas (259) 1875. Fábrica de salgado na Coruña: Presas y Cía.
Comerciante de viño, Noia s. XVIII. Beneficio de 1.500 reais
Ana Mariño (259)
(Catastro de Ensenada).
Noia, 1907–O Courel, 1967. Escritora, pero en tempos de
María Mariño Carou (259) dificultades montou unha escola (aldea de Escarabote).
Interesante.
S. XIX. Con tres membros da compañía Maristany rexistrou
dúas fábricas de salgado (Santa Lucía e A Palloza, A
Francisca Maristany (261) Coruña).
En 1870, socia con familiares dunha fábrica de tecidos.
En 1913 fundou e custeou a escola de mulleres na prisión
Marquesa de Riestra (261)
de Pontevedra (levada por unha profesora).
Menciñeira de Cangas. Rica, denunciada por bruxa para
Elvira Martínez (262)
quitarlle os bens.
S. XX. Armadora de Cangas, co propietaria do barco Álvaro
Julia Martínez (263)
Guitan.
Carral–A Coruña. En 1979 entrou no Colexio Oficial de
Economistas de Madrid e logo no da Coruña. Coordinadora
xeral do I Congreso de Economía e Economistas de Galicia.
Josefina Martínez Barbeito Grao de doutora en 1981 e catedrática en 1991.
(265)
1995. Directora de Relacións Internacionais no Reitorado
da Universidade da Coruña.
Autora de libros centrados nas pemes e economía.
Fisterra. Primeira condutora de camión. Conducía un
Maruja Martínez Cartamil
camión de mercadorías de Fisterra á Coruña e ela mesma
(266)
cargaba e descargaba.
A Estrada 1905–2000. “Empresaria”. Obradoiro de
ebanistería (camas), orixe da empresa Martínez Otero, S.
María Martínez Otero L.
(267) En 2004, os descendentes crearon a Fundación María
Martínez Otero (potenciar a innovación no moble de
deseño, concede bolsas ampliación estudos).
Josefa Martínez Palacios Mercadora de vidros de Talavera e boticaria de Santiago de
32

33. (267) Compostela.
Como boticaria tivo que asociarse porque a lei prohibía
esta actividade ás mulleres do s. XVIII.
Maruja “a Xaropa” (267) Estraperlo en Redondelas nos anos de fame.
S. XVIII. Actividade comercial de Santiago de Compostela,
mercadora de vidros de Talavera. Continuou coa empresa á
Manuela de la Marla (268)
morte do home (gran destreza) e formou parte da
burguesía comercial.
María Melgar (270) S. XVII. Prateira, continuou o negocio familiar ao enviuvar.
Fundadora da empresa de cinema Quiroga da vila de Marín
en 1917 (antigo almacén de carbón e salgadura). Empresa
Amalia Méndez (272)
familiar fundamentalmente de mulleres que sobreviviron
ata os anos 70.
Artesá de Santiago de Compostela. Realizaba actividades
Dominga Migueles (275)
produtivas extradomésticas.
1879–1949. Escritora (“a Sainetera”). Autora, empresaria e
Pilar Millán Astray (276)
directora do teatro Muñoz Seia (1932-1933).
Oleiras ou “barraxeiras” (Samos, Lugo). Moita sona pero
As Mingas Riveiras (278)
non ficou o nome para a historia.
1875-1959. Ponte do Porto, A Coruña. Continuou o negocio
de venda de puntillas en Madrid e Arxentina, o home
estaba en Cuba (casou con 12 anos e enviuvou con 20, con
dous fillos e unha filla).
Emprendedora e polifacética. Santiago de Compostela,
comercio de encaixe e despacho para ler cartas dos
Dolores Miñones Baña soldados ou emigrantes (real por carta, pero con café ou
(279) comida).
Preparaba nenos/as para a comuñón e axudaba a xente sen
recursos, lía libros de medicina natural e atendía
enfermos/as, partos, tiña coñecementos de dereito e
axudaba a veciños/as.
Mulleres significativas de Camariñas.
Impresora. Primeira imprenta de Ferrol.
En 1803, á morte do marido, trasladouse á Coruña, onde
Patricia Miramón (280) foi tamén a primeira Viuda de Hijos de Riego. Logo
cambiou a razón social.
Morto o segundo marido trasladouse a Lugo. A empresa foi
33

34. continuada polo fillo.
Co partícipe co marido nos negocios: comercio de tecidos,
editorial e seguía como modista.
Moi metida no ambiente socio – cultural coruñés e con
Mª Dolores Miramontes compromiso social e político, a súa casa foi sede das
Mato (280) Irmandades (Real, 36–1º), local de obradoiro de impresión
e administración e local das Escolas de Insiño Galego.
Xa tiña compromiso e actividade social e política antes da
voda con Ánxel Casal.
S. XVIII. O nome aparece na primeira folla pesqueira de
Elena de Mos (289) Ribeira en 1753. Propietaria dunha dorna (actividades
pesqueiras “secundarias” na economía da zona).
S. XVIII. Aparece con accións no fondo principal da Real
Isabel Mosquera y Torre Fábrica de Mantelería da Coruña con prácticas financeiras
(290) e crediticias para ter as accións, pouco habituais nas
mulleres.
Antonia Naveira García S. XIX. En 1890 estaba ao fronte dunha fábrica de curtidos
(297) (Betanzos), tamén tecedora de lenzo con tear.
Josefa Naya (297) Rexentou a Imprenta Gutenberg, rúa Barreira, da Coruña.
Michaela Neira (298) Finais do s. XVIII. Merceira de encaixe en Pontevedra.
Afianzadora do home para a administración da mordomía
Rosalía Neira y Ulloa (299) do Hospital Real de Santiago de Compostela. Apelou á lei
para o relevo desta fianza.
Avelina Nogueira Martiñán Dende nena pescantina en Vilagarcía. Dende os 20,
(303) parteira de forma altruísta.
S. XIX. Impresora, continuou coa empresa do home (Ramón
Viúva de Núñez (305) Núñez Espinosa) en Santiago de Compostela e nin se
conserva o nome.
Co fundadora co home dunha escola racionalista en Ferrol,
Manua Ochotorena (309)
na que tamén ensinou.
Co fundadora co home do mosteiro feminino San Miguel de
Gudina Oduana (309)
Bóveda, en Ourense.
Fundadora do mosteiro de San Miguel de Eire (Lugo), en
Escladia Ordóñez (311)
1129.
Alberta Oubiña (318) Finais do s. XVIII. Comercio de encaixe en Pontevedra. Ve
nda en feiras e mercados ou enviaba por barco a portos
34

35. europeos e americanos.
María Oxea (319) Merceira de encaixe a finais do s. XVIII en Pontevedra.
Beatriz Pacheco (321) Sucedeu na imprenta e librería ao home en 1558.
Merceira de encaixes en Noia a mediados do s. XVIII
María Pais (321)
(Catrasto de Ensenada).
S. XVI–XVII. Brosladora de Santiago de Compostela en
Catalina de Palomares
conxunto co seu home e continuou á súa morte. Traballos
(322)
para a igrexa de Santalla de Caldelas (Pontevedra).
S. XIX. En 1869 constituíase a empresa máis sólida da
Gertrudis Pastor y Horta
Coruña, da que formou parte xunto con José Pastor y Horta
(329)
e Pedro Barrié y Pastor.
Condesa galega do s. X que co fundou o mosteiro de
“Paterna” (330) Sobrado. Coñecida polas súas actuacións
“extradomésticas”.
Dominga Patiño (330) Actividade pesqueira: propietaria dunha lancha.
S. XV. Consignataria viguesa. Propietaria de barco e
María A. De Pazos (333)
comerciante de holandas (mercería fina).
S. XIX. Sociedade con Pedro Molezún para continuar coa
Josefa de Penela (333)
fábrica de curtidos que existía na Coruña.
Pepa “a Camiona” (334) Redondela, estraperlista no ano da fame (1941).
Pepa “a da ‘Calle’ da
Principios do s. XX. Oleira en Ourense.
Raposa” (334)
Pepa da Costa (335) Comezos do s. XX. Oleira en Castrelo de Miño.
Perena “a do Lumbeiro”
S. XIX. Oleira en Petún (Ourense), da aldea das oleiras.
(338)
S. XVIII. Actividade pesqueira en Ribeira, propietaria de
Dominga Pérez (338)
dornas.
S. XIV. Oficio de “specieyra” (boticaria) con negocio propio
Elvira Pérez (338)
posiblemente herdado do home.
Francisca Pérez (338) S. XVIII. Actividade pesqueira, lancha.
S. XII. Linaxe dos Traba. Fundadora e protectora do
Lupa Pérez (338)
mosteiro (logo ingresou de monxa).
35

36. S. XIII. Soldadeira (muller adscrita á corte que recibía
soldada polo seu traballo de cantante e bailarina), mais
María Pérez (339)
atada cos cancioneiros galego - portugueses. Foi moi
relatada!
Mediados do s. XVIII. Curtidora no Obre (Noia), Catastro de
María Pérez (339)
Ensenada. Beneficio, 165 reais.
Artesá do s. XIV. Téñense noticias, polo seu testamento
Sancha Pérez (339) (1439), de que posuía industria do calzado, comerciante de
tecidos en Mondoñedo. Boa posición social.
Inés de Pérez de Ceta
Fundadora dun convento s. XVI.
(341)
Bermuda Pérez de Traba S. XII. Co fundadora e construtura do mosteiro preto de
(341) Pontedeume.
Propietaria dun quiosco de prensa e activista intelectual de
Querubín Pérez Díaz (341)
Ferrol.
Armadora de Porto do Son. Morreu na Coruña en 1965 (10
fillos). Ela fixo medrar a empresa do home (mercou catro
barcos en 1928!).
Teonila Pérez Fernández
(344) Tamén montou unha fábrica de madeiras, onde construíu o
Pedra Sartaña, que aínda fai rutas turísticas. Os barcos ían
principalmente a Vigo, pero tamén ao sur trasladando
táboas.
Fundou, e sostivo economicamente, institucións
Terese Pérez Fiola (345)
asistenciais (1439).
Armadora de Noia, comercio marítimo, fíxose cargo e fixo
medrar o negocio familiar.
“Foi unha empresaria que traballou arreo”. Moitos barcos
Carmen Pérez García
que viaxaban a Bilbao, Barcelona, Canarias, Marsella...
(345)
Levaban madeira e tamén sal.
Empezou a traballar con 12 anos como recadeira do Banco
de Vigo, en Noia.
Benedicta Pérez Pérez
Farmacéutica e alcaldesa de Brión dende 1973.
(347)
Parteira (nove fillos!). Muller de mariñeiro, traballou a
Adelina Pérez Tajes (347) terra, palillou. Foi quen sostivo a economía familiar. Finou
en 1977.
36

37. María de Peso (348) Merceira de encaixe en Ponteveda no s. XVIII.
Peregrina galega do s. IV–V que pasou a vida viaxando a
Poemenia (352) Oriente... coa súa propia flota!. Fundou o mosteiro e a
Igrexa da Ascensión, en Xerusalén.
Sancha Ponce de Cabrera Linaxe dos Traba. Fundadora e protectora do mosteiro das
(353) Nogais (aprox. 1164).
Diversos traballos entre os que destacaban os destinados á
María Pouso Castro (355) funeraria. Camelle (1928–2003).
Mulleres significativas de Camariñas (2005).
Dominga Prego (358) Propietaria dunha dorna.
María de Prol (360) Barco en Noia, mediados do s. XVIII.
Blandina Quintáns (363) Artesá. Segue a facer sombreiros de palla en Mazaricos.
Ramona “da Carreira”
Oleira. Principios do s. XX, Castrelo de Miño.
(365)
Tecedora con tear propio en Santiago de Compostela, s.
Manuela Reboredo (367) XVIII. Para ingresar no gremio tivo que obter o título de
“suficiencia” expedido polo concello.
Impresora de finais do s. XIX (Imprenta Antúnez,
Pilar Reclusa Pereira (367)
Pontevedra)
Traballo “oficializado” con mostra de palilleiras (40 reais,
María de Refojos (367)
Catastro de Ensenada).
Remedios “do Quinteiro”
Oleira. Principios do s. XX, Castrelo de Miño.
(369)
Arquitecta. Naceu accidentalmente en Madrid (1930) nunha
viaxe do pai (o coñecido arquitecto Rey Pedreira).
Frecuentou o estudio do pai dende nena, onde aprendeu a
ler e escribir practicamente soa. Con brillante traxectoria
de estudos, foi a primeira arquitecta galega e a terceira do
Milagros Rey Hombre Estado. Obras moi coñecidas son: a fonte monumental de
(370) Catro Camiños (ordenaba a circulación dando espectacular
remate das avenidas resultantes da quinta fase de Elviña) e
a torre de vivendas protexidas denominada Torre Dourado
ou Torre dos Mestres, a igrexa de Deixebre (Ordes), a de
Carril, o complexo parroquial de Santa Margarita (A
Coruña), Carmelo Descalzo de Santa María (Mabegondo),
estación de servizo Campsa (Alférez Provisional–A Coruña),
37

38. Central da Compañía Telefónica de Sada, así como as de
Narón e Cee.
Tivo que trasladar o estudio por necesidades de ampliación
e logo fixo o campo de fútbol e polideportivo cuberto en
Vedra e proxectou e dirixiu unha importante variedade de
edificios de todo tipo (dende modestos a unifamiliares de
luxo) en núcleos rurais como Carballo, Malpica de
Bergantiños, Camariñas, Rianxo e Vilagarcía de Arousa e
cidades como Monforte de Lemos e Lugo, onde destaca o
pavillón - internado da Compañía de María, utilizado
actualmente como residencia universitaria.
Resolveu proxectos de dificultade técnica de cimentación
como as vivendas de Ronda de Nelle, nº 17, con excelentes
resultados técnicos e estéticos.
Destaca tamén no ámbito da representación oficial, sendo
arquitecta do Concello da Coruña en tres períodos e xefa
do servizo contra incendios. Realizou actividade docente
na Escola Universitaria de Arquitectura Técnica da Coruña.
En 1989 accedeu á cátedra de Construción IV-V.
Ten titorizado 73 traballos fin de carreira. Ocupou a
secretaría da escola, foi directora do Departamento de
Construcións Arquitectónicas e no ano 2000 foi nomeada
profesora emérita.
A súa traxectoria foi premiada pola Xunta de Galicia coa
medalla Castelao en 2005.
Principios do s. XX. Propietaria dunha empresa de
transporte regular de viaxeiros (libro de matrícula
Antonia Rico Otero (372)
industrial 1902). Carruaxe levada por catro cabalos, con
servizo estacional que ía a Santa Comba.
Actividade pesqueira s. XVIII en Ribeira.
María do Río (372) Propietaria dunha “pinaza” (embarcación para o tráfico
comercial con Portugal e lancha de sardiñas, raia, centola,
lagosta e outros peixes).
Boiro. Sucedeu ao tío, crego, na rexencia dunha escola
Teresa Manuela Río
(tamén internado); cando esixiron o título continuou coas
Outeiral (373)
clases nocturnas.
Curtis. Morreu en 1997.
Isabel Ríos Lazcano (374) Comunista e activista, para sobrevivir na dictadura montou
un negocio de polos e queixos que exportaba fóra de
Galicia. Logo, emigrou seguindo co activismo.
38

39. Trala dictadura, volveu a España en 1975 e no ano 1977
reingresa no Ministerio de Facenda.
Impresora no s. XIX. Non só mantivo a empresa á morte do
marido, senón que a prestixiou.
“Engrandecen a arte da impresión ata niveis descoñecidos
ata entón”.
Jacoba Rivas (376) Nos seus talleres imprimíronse importantes xornais: El
Idolatra de Galicia, El Porvenir, revista Minverca e libros.
De 1833 a 1851 traballou coa razón social Viuda de
Compañel e Hijos. En 1846 fixo traslado parcial a Ourense
ata que pechou en 1847 por falta de mercado.
Concepción Rodal Rodal Armadora de Cangas a principios do s. XX. Dona do Gloria
(377) Conchita de flota canguesa.
Armadora de Cangas a principios do s. XX. Propietaria do
Elisa Rodal Troncoso (377)
María.
Continuou o traballo do seu home, Mateo de Cubas, mestre
de obras de Noia. (Ponte Nafonso, que unía a vila de Noia
Cristina Rodríguez (380) coa da Serra de Outes). Tivo que facer convenio cos
canteiros noieses para que “lle permitiran” finalizar as
obras da ponte de Don Alonso.
Dolores Rodríguez Álvarez Oleira en Sober (Lugo). Familia dedicada a olería por tres
(383) xeracións (ela foi a última). Morreu aos 92 anos en 2003.
María Rodríguez Álvarez Oleira en Sober (Lugo). Familia coñecida como a da “Casa
(383) de Campo”. Tamén tres xeracións.
Oleira por tradición familiar, Sober (Lugo), 1927. Última
oleira de Gundivós. Manexaba o torno aos 13 anos (típico
Obdulia Rodríguez nos homes) e vendía na feira de Monforte de Lemos. Á
González (388) volta da emigración volveu á actividade.
Obras premiadas en museos e diplomas de exposición;
requirida para dar cursos.
Obdulia Rodríguez Tajes Curandeira e parteira toda a vida (fabricaba remedios).
(señora Dulia) (391) Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
Luísa Romar Vázquez Primeira campaneira e sancristá en Camariñas (1917–2004).
(392) Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
Ángela María Romero Locutora de radio e actriz de dobraxe (La Farcundul, la
Banet (393) SER, Bobby Deglané...), continúa con dobraxe e
39

40. publicidade.
S. XVIII. Rexentou unha fábrica de liño e lá, primeiro
María Roo (394)
centro galego deste tipo na Coruña.
S. XX. Bruxa máis popular da comarca de Pontevedra. Ía a
feira a pasar consulta. De moza foi costureira e aos 30
“Rosa de Mirón” (395) empezou a traballar como bruxa.
Non pedía remuneración! Logo nos preguntamos... de que
vivía?
Copropietaria, na década dos 70 do s. XIX, de Chocolates la
Joaquina Rubine (396)
Española, na Coruña. Logo expandiu a produción a pastas.
Actividade pesqueira (Deán, A Coruña). Nome na flota de
María Sampedro (403)
Ribeira de 1753, dorna.
S. XV. Actividade comercial marítima na Coruña, asociada
Teresa Sánchez (404)
co fillo e continuou cando el morreu.
Constanza Sánchez de S. XV. Actividades mercantís en Noia e propietaria de
Bendaña (405) materias primas.
Camelle, 1919–1997. Primeira perruqueira de Ponte do
Porto (aprendeu o oficio en Sada).
Dolores Sánchez López Única na zona (viaxaba a Muxía, Baio, Laxe, Vimianzo,
(“Lolita de Tomás”) (406) Camariñas, Camelle...). Tivo que pedir os utensilios a
Barcelona porque na Coruña non había.
Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
Bernarda de Santiago Oleira. Tiña altar en Buño, xunto co xenro (figura no libro
(409) de vecindario do Catastro de Ensenada, 1753).
Sofía “a Coruta” (414) Estraperlista de Redondela (1941).
Soledad “a Sapella” Estraperlista de Redondela (1941).
Tratante de Cangas na posguerra. Mercaba e vendía polas
Elisa Soliño Bastos (415)
aldeas.
1900–1970. “Muller moi emprendedora”: organizaba
palilladas na súa casa a cambio dun ferrado de anllo ao
ano. Logo foron bailes de salón unha vez por semana (das
Dolores Soto Blanco (“a 9.00 ás 12.00 da noite): cobraba 1 pta. por entrada
Piosa”) (415) (músicos e cantantes en directo). En 1959 mercou un
“picú” e máis adiante controlaba grupos musicais.
Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
40

41. Deportista (esgrima na Hípica e moitos trofeos).
Margarita Taboada Corral
Actualmente é directora de mercadotecnia da empresa
(419)
ABN Pipe Sistemas.
Tamén traxectoria como deportista. Actualmente dirixe un
Mª Teresa Taboada Corral
centro xeriátrico da Coruña.
S. XVIII. Involúcrase en prácticas financeiras e crediticias
Benita Francisca Taboada
non habituais nas mulleres: arrendo de rendas agrarias a
Ulloa y Salas (420)
dous labregos (1752 e 1753).
Camelle, 1918–1997. Oito fillos, casada cun mariñeiro
camellán. Percorreu camiños repartindo entre vilas
(Camelle, Ponte do Porto, Vimianzo...) cando non había
Felisa Tajes Albarés coches: correspondencia, menciñas e o que fose a cambio
“Felisa da Ruela” (420) de alimentos.
Tamén trasladaba caixas da funeraria.
Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
Camelle, 1921. Asistencia sanitaria baseada na medicina
tradicional. Poñía inxeccións, sacaba moas, asistía en
operacións cirúrxicas ou axudaba a preparar os mortos.
Carmen Tajes Rodríquez Pagábanlle con alimentos: ovos, peixe ou a proba da
“Carmen de Angustias” matanza.
(421) Compaxinou con outros traballos: barrenadora no porto
(ano e medio), na lonxa de Camelle (16 anos), secadoiro de
congro (17 anos). Polas noites palillaba!
Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
Mª Josefa Tajes Suárez 1915–1997. Compoñedora de ósos e tendóns.
(“Pipirita”) (421) Mulleres significativas de Camariñas, 2005.
S. XVIII. Prácticas financeiras e crediticias (non habituais
Josefa Teixeiro en mulleres): arrendo do oficio de procurador, que as
Montenegro (423) mulleres podían herdar, mais non exercer: 200 ducados
anuais.
S. XX. Oleira. Traballaba polas casas para quitar o xornal.
Teresa de “Montarelle”
Moita sona. Unha das últimas oleiras antes de desaparecer
(425)
a industria oleira campesiña.
Carmen Toncedo (“a
Estraperlista de Redondela.
Choca”) (43)
Manuela Valcárcel Luaces Compromiso político e sindical. Seu pai daba clase pero ela
(“Mela la Carbonera”) dende nena foi a descargar peixe e carbón. Logo, venda de
41

42. (435) peixe no mercado (Caranza, Inferniño).
S. XVIII. Prácticas crediticias e financeiras, imposición de
diñeiro en xuros e rendas. Xa viúva outorgou en poder para
solicitar renovación de 22 vales reais de 300 pesos
Juana Valdivieso (435) expedidos no ano anterior, así como o pagamento de xuros
corridos.
O mesmo ano impuxo 61.000 reais ao 3 % na Real Renda de
Tabaco.
1898–1987. Brillantísima e activa culturalmente.
Olimpia Valencia López Especializouse en xinecoloxía e en 1928 estableceuse en
(435) Vigo (rúa Príncipe) e foi gañando prestixio unha vez
superada a resistencia inicial. Perseguida na posguerra.
Mediados do s. XVIII. Negocio de curtidos en Pontedeume
María Antonia Varela (440) (viúva aos 46 anos e tres fillas). Por 67 peles obtivo
beneficio de 2.010 reais.
Brosladora no s. XVI. Continuou unha vez viúva o obradoiro
Isabel Vázquez (441)
do seu home (colexiata de Vigo).
Acibecheira no s. XVII. Como viúva tivo dificultades para
María de Vázquez de
continuar a empresa e rematou casando con outro
Castro (446)
acibecheiro (moi habitual para seguir cos obradoiros).
S. XVII. Contratante de obras artísticas, encargou a
María Vázquez Ulloa (441)
fabricación dunha capela.
Camariñas, 1899–1978. Compoñedora de ósos, músculos e
tendóns (nove fillos/as). Traballou a terra, palillou e lavou
Estrella Luísa María roupa para gañar cartos. Aprendeu o dos ósos do seu avó e
Vázquez Mouzo (451) un médico lle propuxo traballar con el gañando cartos pero
seguiu facéndoo gratuitamente.
Tamén nos preguntamos... de que vivía?
Comercio de encaixe de Camariñas en Pontevedra, finais
Dominga de Verga (454) do s. XVIII (este oficio ocupaba a 320 mulleres na época
segundo o Catastro de Ensenada).
Viúva do cuarto conde de Monterrei, asinou un contrato cos
Inés de Velasco (454)
xesuítas en 1565 para a creación dunha escola de nenos.
Rufina Josefa Paulina
Ventoso Paradela (“Pepita Palilleira, empezou aos 6 anos.
de Roque”) (454)
María Ventura de Aguiar Cofundadora co home dunha escola en Lourenzá, Lugo.
42

43. (455)
Poder outorgado polo home (marqués de Caramasa) que a
Ana Gertudris Vermúdez facultaba para tomar todo tipo de decisións en igualdade
Faxardo y Andrade (456) co home: estados e facendas, nomear e despachar títulos
de xuíces, alcaldes e demais nomeamentos de xustiza.
S. XVII. Cerralleira en Compostela (transmitido polo pai
Pascua Vieites (458)
como dote). Pouco habitual nunha muller.
É un dos poucos casos no que todos os datos biográficos
que se recollen falan da maneira en que se gañou a vida.
Ana Gómez Vieites (458)
Traballou na emigración mentres se formaba e, á volta,
estableceu e rexentou un negocio familiar.
Impresora no s. XIX, da que se encargou á morte do marido
Antonia Vila (459) Viuda de Verea e Hijos, en Pontevedra (La Unión Liberal e
El Justiciero).
Empresaria coruñesa, á morte de Dionisio Tejero (o seu
Carmen Vilariño Yebra home), en 1941, dirixiu as empresas de industria, comercio
(461) e navegación. Ademais de filántropa (residencia para
sacerdotes xubilados).
“Pode considerarse como unha auténtica empresaria
agrícola”. Explotación na zona de Santiago de Compostela
María Viramontes (468) de 84.935,90 metros cadrados con terras de labranza,
herbal, toxal, xesteira e monte. Tiña tamén 2 bois, 2
vacas, 1 tenreira, 33 carneiros, unha bácora e 1 porca.
No intento de acadar unha perspectiva histórica hai que
preguntarse... ¿Por que se silencian? ¿Por qué a situación se mantén na
actualidade? ¿Que sucede con aquelas mulleres que deciden iniciar unha
actividade económica contribuíndo así a mellorar a súa economía e
favorecer o desenvolvemento da súa zona?
De entre os estudos revisados, chamounos a atención o realizado en
1999 pola empresa Saborá, que realizou unha investigación acerca da
resposta das mulleres á creación de empresas no marco dos programas de
desenvolvemento rural e dos novos xacementos de emprego. O traballo de
43

44. campo centrouse en 10 áreas con proxectos Leader e Proder das
comunidades autónomas Obxectivo 1 e chegaron ás seguintes conclusións:
O investimento das mulleres céntrase no mesmo tipo de actividades
en todas as zonas, independentemente da orientación produtiva
comarcal.
- A resposta das mulleres é maior naqueles programas nos que se
destinan uns fondos ás actividades máis atractivas para elas:
turismo rural e servizos a este, pequeno comercio e artesanías e
servizos.
- En todas as comarcas analizadas, a participación de mulleres nos
grupos de acción local foi moi baixa, apenas se encontrou presenza
delas en asociacións de mulleres e a maior parte das que
participaban o facían en calidade de alcaldesas ou concelleiras.
- Encontrouse unha presenza maior de mulleres nos equipos técnicos
xestores. Cabe sinalar que a súa presenza resultou importante na
sensibilización do grupo para considerar os problemas específicos
femininos.
- Dentro do apartado do turismo rural, o investimento máis frecuente
eran as casas rurais, actividade que se pode xestionar a tempo
parcial e na que a xestión empresarial é máis sinxela.
- En todos os casos, as mulleres invisten en actividades que coñecen
ben debido á tradición familiar ou a traballos que realizaron con
anterioridade.
- No deseño do negocio, as mulleres procuran unha actividade
compatíbel co coidado do fogar e a atención á súa familia.
- En ocasións, os investimentos das mulleres constitúen unha
ampliación do negocio familiar no que elas se incorporan.
44

45. - O perfil máis frecuente das mulleres que realizaron investimentos se
caracteriza polo seguinte:
Adoitan seren mulleres que teñen realizada actividade
económica anterior. Algunhas delas son inmigrantes.
A súa idade media oscila entre 30 e 45 anos.
Teñen unha formación básica.
Tópanse nos estratos de renda media da zona.
O colectivo de mulleres non é homoxéneo e atópanse
estratos diferentes segundo a idade, sobre todo, nos niveis de
formación.
No traballo de campo se localizaron os grupos de mulleres con boas
posibilidades para integrarse no colectivo de emprendedoras:
- Herdeiras de negocios familiares interesadas en involucrarse. Aínda
que é un colectivo pequeno o das que acceden á xestión, a súa
incorporación é máis necesaria na medida en que moitas empresas
pequenas non teñen continuidade.
- Tituladas medias ou superiores que volveron ao medio rural tras
unha procura infrutuosa de traballo na cidade. Constitúen un capital
humano cualificado que pode cumprir un papel dinamizador.
- Colectivo de mulleres que volveron ao medio rural tras anos de
traballo na cidade. Son as que realizan os maiores investimentos,
teñen unha mentalidade máis empresarial e xogan un papel
dinamizador importante.
En todos os casos, as mulleres que realizaron investimentos contaron
co apoio familiar. En xeral, apréciase que os investimentos das mulleres son
planificados tendo en conta as seguintes cuestións:
- Búscase rendibilizar un patrimonio familiar ocioso.
45

46. - Non se arrisca o patrimonio familiar, o que fai que o negocio se
poña en marcha paseniño.
- Tense en conta a posíbel incorporación dos fillos ao negocio, no
marco dunha estratexia familiar.
Neste traballo tamén se identificaron os problemas que poden levar ao
fracaso das iniciativas empresariais femininas. Entre eles, os máis
importantes á hora de iniciar un negocio foron os seguintes:
- Medo ó investimento e a asumir a responsabilidade como
empresaria.
- Medo a perder o diñeiro familiar.
- Medo a non saber levar os papeis, non así ao traballo básico.
- Medo a non poder atender ben á familia.
- A algunhas cústalles convencer á familia.
- Dúbidas de se a elección do negocio foi a axeitada.
- Problemas coas licenzas municipais e outros trámites en bastantes
casos.
- Información non coordinada e confusa nos programas de apoio.
- Falta de recursos económicos suficientes para empezar con
tranquilidade.
- Errores na información dos xestores locais.
- Dificultades no proceso de formación do núcleo de socios dunha
cooperativa.
- Imposibilidade de cobrar o traballo realizado nos primeiros tempos.
- Competencia da economía somerxida.
Por outra banda, o coidado dos fillos pequenos está, e segue a estar,
mal resolto e a falta de mobilidade dalgunhas mulleres é un serio
inconveniente. Igual que, na maioría dos casos, o descoñecemento dos
46

47. mercados e o atraso nas subvencións, a pesar do intenso labor
propagandístico por parte das institucións.
Superada a fase de posta en marcha do negocio estudáronse tamén os
problemas que xurdían no desenvolvemento da xestión e este foi o
resultado:
- Déficits formativos en xestión e na profesionalización do seu
traballo.
- Difícil acceso á formación continua nas cuestións do seu negocio.
- O coidado dos fillos pequenos e a dificultade de compatibilizar o
traballo coa vida familiar.
- Falta de tempo para estar ao día no seu sector.
- Xestión do persoal eventual e falta de suplencias.
- Dificultades de mobilidade para as mulleres maiores.
- A consideración do negocio da muller como un complemento nos
ingresos familiares.
- A comercialización dos produtos ou servizos.
- Alta competencia na economía somerxida.
- Competencia desleal de concellos ou deputacións nalgúns casos.
- Falta de normativa clara en materia de turismo rural e restauración.
- Falta de asociacións empresariais.
- Encarecemento de subministros de materias primas.
- Nas actividades máis puntuais, a seguridade social resulta moi
ríxida.
As problemáticas coas que se atopou o equipo analista, tanto no inicio
dos negocios como na xestión deles, son trasladábeis no tempo (pasado,
presente e, posiblemente, aínda no futuro) e no espazo.
As conclusións destes análises articúlanse arredor de tres eixes claros:
47