1. ЕРТЕОРТА ҒАСЫРДАН ЖЕТКЕН АТА ДОМБЫРА Қаржаубай САРТҚОЖАҰЛЫ, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті жанындағы Түркітану және алтайтану ғылыми-зерттеу орталығының директоры, Халықаралық Шыңғыс хан академиясының акдемигі, ф.ғ.д.

2. Орны Монғол Алтай жотасының бір сілемі Жарғалант-қайырқан тауы. Осы таудың «Өмнөхөн аман» (Алдыңғы сай) деген жерге орыналасқан Нүхэн-хад (Үңгір тас) деген үңгірден табылған Үңгіртас үңгірі ( GPS ) № 47º37'433'' ендікте, Е 92º27'273'' бойлықта, теңіз деңгейінен 1866 м биіктікте орыналасқан .

3. Көне домбыра табылған Нүхэн-хад (Үңгір тас) үңгірі

4. Домбыра табылған үңгірдің іші

5. Үңгірден табылған ер-тоқым

6. Үңгірдің құрылымы

9. Табылған домбыра

10. Домбырадағы байырғы түрік жазуы

11. Домбырадағы байырғы жазу Транслитерациясы: ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz Транскрипциясы: župar küü čöre sebit idmis Аудармасы: Жұпар күй әуені бізді сүйіспеншілікке бөлейді

12. Түсініктемесі 1. Жазу реформадан бұрыңғы. Дәлелі: дыбыс үйлесім ережесі сақталмаған. 2. «küü» лексемасы. Мұндағы B таңба ök, kö, kü, ük деп оқылынады. Бұған қоса (ü) таңбасы қоса жазылған. Өйтсе, «küü» деп оқылады. Бұл сөз ежелгі түрік тілінде «kügü» болған. Ортадағы «g» фонемі түсіп қалып V ғасыр дәуірінде «küü»деп айтылған сияқты. Бүгінгі қазақ тілінің «küj» сөзінің де айтылымы осыған ұқсас. Түрік тілінің осы сөзін қытайлар ертрорта ғасырда «сһ’ü» деп белгілепті (Қараңыз: Giles, 3, 062). Ұйғыр графикалық мәтінде «tükedi Afrin čor Tegin kügi» «Африн-чор Тегін күйі түгесілді (аяқталды)» [Uig.VIII]. Мани гимндерінде (VІІІ-ІХ ғғ), Қараханид дәуірінде (ХІ-ХІІ ғғ), шағатай жазбаларында (ХІV-ХV ғғ), 1172-1173 жылдары құрастырылған шағатай-перс тілінің сөздігі (авторы Мұхаммад Махди Хаан) [E.J.W.Gibb. Memorial, New Series XX.London. 1960] еңбектерде «köög, küüg, kügi» формада «ән, әуен, күй» деген мағынада берілген [G.Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711]. Өйтсе, бұл деректер «küü» сөзін «күй» деп оқып аударуымыздың жөн екеніне дәлел бола алады. 3. «čöre». Бұл сөзді түркі тілдерінің сөздігінен кездестіре алмадым. Қазақ халқы ешкі малы лағынан жерігенде «шөре-шөре-шөре» деп озандатып, әндетіп, әуендетіп отырып лағын алдыратын-ды. Өйтсе, бұл сөз көне түрік тілінің «әуен» деген сөзі екені мағынасынан, қолданысынан өзін-өзі ақтап тұр. Бұл ақпарат бізге – бүгінгі ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған бүкіл түркі әулетіне домбыраның күй жанры б.з. V ғасыр дәуірінде әлдеқашан қалыптасып қойғанына дәлел бола алады.

13. Домбырадағы ерекшеліктер

16. Назарларыңызға рахмет!