Idintifying the appropriate control system in iranian organizations

2. ‫تحقیق‬ ‫موضوع‬:
‫شناسایی‬‫کنترل‬ ‫و‬ ‫نظارتی‬ ‫نظام‬ ‫یک‬ ‫بر‬ ‫موثر‬ ‫عوامل‬
‫با‬ ‫متناسب‬ ‫کنترلی‬ ‫مطلوب‬ ‫نظام‬ ‫یک‬ ‫ارایه‬ ‫و‬ ‫سازمانی‬
‫سازمانهای‬ ‫فرهنگ‬‫ایرانی‬
‫دهنده‬ ‫ارایه‬:‫شمسی‬ ‫علیرضا‬
‫فروردین‬94

3. ‫سه‬‫وظیفه‬‫اصلی‬‫هر‬‫مدیر‬‫برنامه‬‫ریزي‬،‫سازماندهی‬‫و‬‫نظارت‬‫است‬.‫نظارت‬‫با‬‫هدف‬‫اعمال‬
‫اصالحات‬‫الزم‬‫براي‬‫پیشـگیري‬‫از‬‫ایجاد‬‫انحرافات‬‫انجام‬‫میشود‬.‫ازآنجاکه‬‫مبانی‬‫نظري‬‫رایج‬‫در‬
،‫کنترل‬‫بر‬‫حـداکثر‬‫کنتـرل‬‫بیرونـی‬‫قـرار‬‫دارد‬‫و‬‫بـا‬‫مبـانی‬‫فرهنگی‬،‫کشورمان‬‫که‬‫خدامحوري‬
‫و‬‫کنترل‬‫درونی‬‫است‬‫منافات‬،‫دارد‬‫هدف‬‫این‬‫مطالعه‬‫توصـیفی‬،‫کـه‬‫روش‬‫جمـع‬‫آوري‬
‫اطالعات‬‫به‬‫شیوه‬‫کتابخانه‬‫اي‬‫انجام‬‫شده‬،‫است‬‫دستیابی‬‫به‬‫نظامی‬‫در‬‫حوزة‬‫نظارت‬‫بر‬‫مبناي‬
‫مفـاهیم‬‫اسـالمی‬‫ـ‬‫ایرانـی‬‫است‬.‫هدفی‬‫که‬‫در‬‫نظام‬‫کنترل‬‫اسالمی‬‫دنبال‬،‫میشود‬‫ارائه‬‫نظامی‬
‫اسـت‬‫کـه‬‫در‬‫آن‬‫بتـوان‬‫بـا‬‫کـاهش‬‫اعمـال‬‫نظـارت‬‫خارجی‬،‫یک‬‫شخصیت‬‫سالم‬،‫انسانی‬‫که‬
‫در‬‫برابر‬‫انواع‬‫آلودگیها‬‫از‬‫خود‬‫مقاومت‬‫نشان‬‫میدهد‬‫را‬‫فراهم‬‫کـرد‬.‫نتیجـۀ‬‫ایـن‬‫مقاله‬،‫استفاده‬
‫از‬‫نظارت‬‫با‬‫تأکید‬‫بر‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫سازمانهاي‬‫اجرایی‬‫کشور‬‫است‬.‫این‬‫رویکرد‬،‫نظارتی‬‫ریشه‬
‫در‬‫فرهنـگ‬‫اسالمی‬‫کشورمان‬‫دارد؛‬‫به‬‫کارگیري‬‫آن‬‫با‬‫ایجاد‬‫بسترهاي‬‫مناسب‬‫در‬‫نظام‬‫اداري‬‫و‬
‫نهادینه‬‫سازي‬‫آن‬‫ممکن‬‫خواهد‬‫بود‬.
‫چكیده‬

4. ‫برخی‬،‫صاحبنظران‬‫مدیریت‬‫را‬‫فراگرد‬‫برنامه‬‫ریزي‬،،‫سازماندهی‬‫رهبري‬‫و‬‫کنترل‬
‫فعالیـتهـاي‬‫اعضـاي‬‫سازمان‬‫و‬‫استفاده‬‫از‬‫همه‬‫منابع‬‫موجـود‬،‫سـازمانی‬‫بـراي‬
‫دسـتیابی‬‫بـه‬‫هـدف‬‫هـاي‬‫آن‬‫تعریـف‬‫کـرده‬‫انـد‬(‫عالقه‬‫بند‬،،1387‫ص‬،18).
‫در‬‫سلسله‬‫وظایف‬‫هر‬،‫مدیري‬‫نظارت‬‫و‬‫کنترل‬‫از‬‫مهمترین‬‫وظایف‬‫اوسـت؛زیرا‬
‫مسئولیت‬‫نهایی‬‫مدیر‬‫در‬‫یک‬،‫سازمان‬‫در‬‫کنار‬،‫قـدرت‬،‫اختیـار‬‫و‬‫نفـوذ‬‫او‬‫حفـظ‬
‫نظـام‬‫آن‬‫سـازمان‬‫است‬.‫ضرورت‬‫وجود‬‫کنترل‬‫به‬‫دو‬‫دلیل‬1)‫وجود‬‫خطاي‬‫موجود‬
‫در‬‫پیش‬‫بینی‬‫ها‬‫؛‬2)‫حصـول‬‫اطمینـان‬‫ازکیفیت‬‫و‬‫کمیت‬‫کاال‬‫و‬‫خدمات‬‫اسـت‬
(‫عباس‬‫زادگـان‬‫و‬‫رضـایی‬،‫زاده‬1388‫،ص‬80)‫برخـی‬‫وظـایف‬‫مدیران‬،‫به‬‫همراه‬
‫فراوانی‬‫آنها‬‫بر‬‫حسب‬‫نظرات‬‫تعدادي‬‫از‬‫صاحبنظران‬‫دانـش‬‫مـدیریت‬‫در‬‫جـدول‬(1)
‫ارائه‬‫شده‬‫است‬(،‫مقیمی‬1385‫،ص‬12).‫همانگونه‬‫که‬‫در‬‫این‬‫جدول‬‫مالحظه‬‫می‬
‫گـردد‬،‫کنتـرل‬‫جـزو‬‫سه‬‫وظیفه‬‫اصلی‬‫هر‬‫مدیر‬‫است‬(‫همان‬).
‫مسئله‬ ‫بیان‬ ‫و‬ ‫مقدمه‬

5. ‫مسئله‬ ‫بیان‬ ‫و‬ ‫مقدمه‬

6. ‫ازآنجاکه‬‫مسئله‬‫یابی‬‫از‬‫احساس‬‫نیاز‬‫و‬‫درك‬‫مشكل‬‫آغاز‬‫مـی‬‫شـود‬،(‫علـی‬‫احمـد‬‫ي‬‫و‬‫سـعید‬،‫نهایی‬1386‫،ص‬39)،
‫مسئله‬‫اصلی‬‫این‬،‫مطالعه‬‫که‬‫از‬‫نوع‬‫توصیفی‬‫و‬‫روش‬‫جمع‬‫آوري‬‫داده‬‫هاي‬‫کتابخانه‬،‫است‬‫تبیـین‬‫مؤثر‬‫موضوع‬‫نظارت‬‫و‬
‫کنترل‬‫است‬‫تا‬‫به‬‫وسیله‬‫آن‬‫بتوان‬‫به‬‫یک‬‫نگـرش‬‫جـامع‬‫بـا‬‫رو‬‫یكـردي‬‫ایرانـی‬‫ــ‬‫اسالمی‬‫براي‬‫به‬‫کارگیري‬‫کنترل‬‫در‬
‫دستگاههاي‬‫اجرایی‬‫کشور‬‫دست‬‫یافت‬.‫باید‬‫گفت‬:‫ضرورت‬‫پـرداختن‬‫به‬‫این‬‫مسئله‬‫از‬‫اهمیت‬‫باالیی‬‫برخوردار‬‫است؛‬‫زیرا‬
‫تفاوت‬‫بنیادین‬‫میان‬‫مفـاهیم‬‫کنتـرل‬‫را‬‫یـج‬(‫تأکید‬‫بر‬‫خودکنترلی‬)‫و‬‫با‬‫مفاهیم‬‫فرهنگ‬‫کنترل‬‫درونی‬‫در‬‫کشور‬‫ما‬‫وجود‬
‫دارد‬.‫اقتباس‬‫مفاهیم‬‫نظارت‬‫و‬‫کنتـرل‬‫از‬‫منظر‬‫کنترل‬،‫بیرونی‬‫به‬‫دلیل‬‫تضاد‬‫مورد‬‫اشـاره‬‫بـرا‬‫ي‬‫اجـرا‬‫در‬‫کشـورمان‬‫نا‬
‫کارآمـد‬‫خواهـد‬‫بـود‬.ً‫ا‬‫طبعـ‬‫رسیدن‬‫به‬‫این‬،‫رویكرد‬‫مستلزم‬‫شناخت‬‫کامل‬‫مفهوم‬‫نظارت‬‫و‬‫تطبیق‬‫این‬‫مفاهیم‬‫با‬‫شـرا‬
‫یط‬‫و‬‫مقتضـیات‬‫بومی‬‫ایران‬‫اسالمی‬‫است‬.‫این‬‫پژوهش‬،‫براي‬‫ارائه‬‫پاسخ‬‫به‬‫این‬‫سـ‬‫ؤاالت‬‫اسـت‬‫کـ‬‫ه‬‫چگونـه‬‫نظـارتی‬‫در‬
‫کشورما‬‫مؤثرتر‬‫است؟‬‫آیا‬‫تنها‬‫نظارت‬‫خارجی‬‫و‬‫وجود‬‫سازوکارهاي‬‫کنترلی‬‫از‬‫بیرون‬‫کفایت‬‫میكند؟‬‫آیـا‬‫امكان‬‫دارد‬‫که‬‫با‬‫به‬
‫حداقل‬‫رساندن‬‫نظارتهاي‬،‫بیرونی‬‫از‬‫کنترلهاي‬‫درونی‬‫فرد‬‫نیز‬‫اسـتفاده‬‫کـرد‬‫؟‬‫یـک‬‫نظام‬‫کنترل‬‫بومی‬‫در‬‫کجاي‬‫پیوستار‬
‫نمودار‬(1)‫قرار‬‫دارد؟‬‫و‬،‫باالخره‬‫چگونـه‬‫نظـارتی‬‫مـی‬‫توانـد‬‫ارتقـاء‬‫نظام‬‫سالمت‬‫اداري‬‫را‬‫در‬‫کشورمان‬‫تضمین‬‫نماید‬‫؟‬
‫مسئله‬ ‫بیان‬ ‫و‬ ‫مقدمه‬

7. ‫در‬،‫مدیریت‬‫کارکردهاي‬‫برنامه‬‫ریزي‬،،‫سـازماندهی‬‫انگیـزش‬‫و‬‫کنتـرل‬‫اهمیـت‬‫بـاالیی‬
‫دارنـد‬(‫هرسـی‬‫و‬‫بالنچارد‬،،1368‫،ص‬14).‫یكی‬‫از‬‫وظایف‬‫اساسی‬‫هر‬،‫مدیر‬‫نظارت‬‫و‬‫کنترل‬
‫است‬‫کـه‬‫بـدون‬،‫آن‬‫تحقـق‬‫اهداف‬‫مدیریت‬‫امكانپذیر‬‫نیست‬.‫هر‬‫فعالیت‬‫جمعی‬‫ناظر‬‫به‬
،‫هدف‬‫مسـتلزم‬‫کنتـرل‬‫اسـت‬(‫عالقـه‬،‫بنـد‬1387‫،ص‬157).‫اهمیت‬‫و‬‫ضرورت‬‫کنترل‬‫در‬
‫سازمان‬‫تا‬‫آنجاست‬‫که‬‫بدون‬‫کنترل‬‫هیچ‬‫تضـمینی‬‫بـراي‬‫دستیابی‬‫به‬‫اهداف‬‫سازمانی‬‫وجود‬
‫نداشته‬‫و‬‫هیچ‬‫برنامه‬‫اي‬‫بدون‬‫کنترل‬‫به‬‫درستی‬‫اجرا‬‫نمی‬‫شـود‬(،‫زارعـی،متین‬1380‫،ص‬
256).‫از‬‫سـوي‬،‫دیگـر‬‫فقـدان‬‫کنتـرلهـاي‬‫الزم‬‫در‬‫سیسـتم‬‫هـاي‬،‫اداري‬‫سـبب‬‫بـروز‬
‫خودبزرگ‬‫بینی‬‫و‬‫گرایش‬‫به‬‫اقدامهاي‬‫خارج‬‫از‬‫سیستم‬‫می‬‫شود‬(،‫هارتلی‬1384‫،ص‬
323).‫پـس‬‫نظـارت،به‬‫سرنوشت‬‫هر‬‫سازمان‬‫بستگی‬‫دارد‬‫و‬‫توجه‬،‫جدي‬‫عمیق‬‫و‬‫دقیق‬‫به‬
‫آن‬‫الزامی‬‫است‬.‫هرگاه‬‫یک‬‫سازمان‬‫از‬‫نظر‬‫اندازه‬‫بزرگ‬،‫باشد‬‫اعمال‬‫کنترل‬‫بهتر‬‫و‬‫بیشـتر‬
‫اجتنـاب‬‫ناپـذیر‬‫مـی‬‫شـود‬‫و‬‫سازمان‬‫به‬‫یک‬‫ارزیابی‬‫و‬‫کنترل‬‫سیستماتیک‬‫از‬‫طریق‬‫نظام‬
‫بازخور‬‫نیاز‬‫خواهد‬‫داشت‬(‫همـان‬،‫ص‬445).‫یک‬‫کنترل‬‫مؤثر‬‫از‬‫نظر‬‫فایول‬‫چهار‬‫شرط‬‫را‬‫الزم‬
‫دارد‬:1.‫کنترل‬‫با‬‫سرعت‬‫توأم‬‫باشد؛‬2.‫نتایج‬‫حاصـله‬‫از‬‫کنترل‬‫پیگیري‬‫شود؛‬3.‫نتایج‬
‫حاصله‬‫از‬،‫کنترل‬‫ضمانت‬‫اجرایی‬‫داشته‬‫باشد؛‬4.‫کنترل‬،‫دربرگیرنـده‬‫تـدابیر‬‫و‬‫مقرراتی‬
‫باشد‬‫که‬‫از‬‫تكرار‬‫انحرافات‬‫جلوگیري‬‫کند‬(‫عباس‬‫زادگان‬‫و‬‫رضایی‬،‫زاده‬،1388‫،ص‬181).
‫ایـنگونـه‬‫نظارتها‬،ً‫ا‬‫غالب‬‫بر‬،‫افراد‬‫منابع‬،‫مالی‬،‫عملیات‬‫اطالعات‬‫و‬‫عملكرد‬‫کل‬‫سازمان‬
‫اعمـال‬‫مـی‬‫شـود‬(،‫فیضـی‬1387‫،ص‬374‫ـ‬379).
‫کنترل‬‫آن‬ ‫اهمیت‬ ‫و‬ ‫مدیریت‬ ‫در‬

8. ‫از‬‫نظر‬،‫لغوي‬‫کنترل‬‫معـانی‬‫متعـددي‬‫دارد‬:‫بعضـی‬‫از‬‫آنهـا‬‫عبارتنـد‬‫از‬:(‫زارعـی‬،‫متـین‬1380‫،ص‬
255).‫نظارت‬‫کردن‬،‫تنظیم‬‫کردن‬،،‫بازرسی‬،‫بازبینی‬‫مقایسه‬‫کردن‬‫و‬‫محدودکردن‬.‫ازآنجاکه‬‫واژهاي‬
‫کـه‬‫دربرگیرنـده‬‫مفهوم‬‫کامل‬‫کنترل‬‫باشد‬‫شناسایی‬‫نشده‬،‫است‬‫در‬‫فارسی‬‫به‬‫همان‬،‫صورت‬‫لغت‬
‫کنترل‬‫استفاده‬‫مـیشـود‬(‫همان‬،‫ص‬255).‫واژه‬((‫کنترل‬))‫در‬‫موارد‬‫مختلف‬‫به‬‫کار‬‫گرفته‬‫شده‬‫است‬.
‫معنی‬‫آن‬‫بـه‬‫مفهـوم‬‫کـاربردي‬‫آن‬‫بستگی‬‫دارد‬(‫حسینی‬‫و‬،‫میرزاپور‬1388‫،ص‬9)‫کنترل‬‫عبارت‬‫است‬
‫از‬:‫فعالیتی‬‫مـنظم‬‫کـه‬‫ضـمن‬‫آن‬‫نتایج‬‫مورد‬‫انتظار‬‫در‬‫قالب‬‫استانداردهاي‬‫انجام‬‫عملیـات‬‫تعیـین‬
،‫مـیشـوند‬‫سیسـتم‬‫دریافـت‬‫اطالعـات‬‫طراحی‬،‫میگردد‬‫عملیات‬‫پـیش‬‫بینـی‬‫شـده‬‫و‬‫انجـام‬‫شـده‬
‫بـا‬‫هـم‬‫مقایسـه‬‫مـی‬‫گردنـد‬،‫اخـتالفهـا‬‫و‬‫انحرافهاي‬‫مشاهده‬‫شده‬‫ارزیابی‬‫و‬‫میزان‬‫اهمیت‬‫آنها‬
‫مشخص‬،‫مـیشـوند‬‫و‬،‫سـرانجام‬‫اصـالحات‬‫الزم‬‫براي‬‫تحقق‬‫هدفها‬‫و‬‫مأموریتهاي‬‫سازمان‬‫انجام‬‫می‬
‫گیرنـد‬(‫الـوانی‬،1388‫،ص‬120)‫کنتـرل‬‫عبـارت‬‫است‬‫از‬:‫توجه‬‫به‬‫نتایج‬‫کارکرد‬(‫بازخور‬)‫و‬‫پیگیري‬
‫براي‬‫مقایسه‬‫فعالیتهاي‬‫انجـام‬‫شـده‬‫بـا‬‫برنامـه‬‫هـا‬‫و‬‫اعمال‬‫اصالحات‬‫مقتضی‬‫در‬‫مواردي‬‫که‬‫از‬
،‫انتظارات‬‫انحرافی‬‫صورت‬‫گرفته‬‫است‬(‫هرسـی‬‫و‬‫بالنچـارد‬،1368‫،ص‬15).‫همه‬‫تعاریف‬‫نظارت‬‫را‬‫نوعی‬
‫مقایسه‬‫بین‬‫آنچه‬‫هسـت‬‫و‬‫آنچـه‬‫بایـد‬،‫باشـد‬‫دانسـته‬‫انـد‬(،‫فیضی‬1387‫،ص‬350).‫نویرن‬‫واینر‬
‫معتقد‬‫است‬:‫کنترل‬‫چیزي‬‫نیست‬‫جز‬‫ارسال‬‫پیامهایی‬‫کـه‬‫بـه‬‫طـورمؤثر‬‫رفتار‬‫گیرنده‬‫پیامها‬‫را‬‫تغییر‬
‫می‬‫دهد‬‫و‬‫مكنزي‬((Mackenzie‫کنترل‬‫را‬‫مساوي‬‫با‬‫مدیریت‬‫می‬‫داند‬(‫بـه‬‫نقل‬‫از‬‫حسینی‬‫و‬‫میرزاپور‬
،1388‫،ص‬9).
‫مدیریتی‬ ‫کنترل‬ ‫تعاریف‬

9. ‫مدیریتی‬ ‫کنترل‬ ‫سطوح‬ ‫و‬ ‫فرایند‬
،‫کنترل‬‫فرایندي‬‫مستمر‬‫براي‬‫اطمینان‬‫از‬‫انطباق‬‫نتایج‬‫واقعی‬‫با‬‫برنامه‬‫هـاي‬‫پـیش‬‫بینـی‬‫شـده‬
‫اسـت‬.
‫کنترل‬‫هم‬‫قدم‬‫نهایی‬‫مدیریت‬‫تلقی‬‫می‬‫شود‬‫و‬‫هم‬‫قدم‬‫آغـازین‬‫آن‬.(‫عباس‬‫زادگـان‬‫و‬‫رضـایی‬،‫زاده‬
،1388‫،ص‬79).‫فرایند‬‫کنترل‬‫چهار‬‫مرحله‬‫دارد‬:‫تعیین‬،‫استانداردها‬‫اندازه‬‫گیري‬،‫عملكرد‬‫مقایسـه‬
‫عملكـرد‬‫با‬‫استانداردها‬‫و‬‫اقدام‬‫اصالحی‬(‫عالقه‬،‫بند‬،1387‫،ص‬150).‫این‬‫چهار‬‫مرحلـه‬‫اساسـی‬‫در‬
‫نمـودار‬(2)‫مالحظه‬‫می‬‫گردد‬(‫همان‬):

10. ‫مدیریتی‬ ‫کنترل‬ ‫سطوح‬ ‫و‬ ‫فرایند‬
‫مدیران‬ ‫کار‬ ‫ابزار‬ ‫کنترل‬ ،‫دیگر‬ ‫سوي‬ ‫از‬‫در‬‫ها‬ ‫رده‬‫عـالی‬ ‫مراتـب‬ ‫از‬ ،‫سازمان‬ ‫مختلف‬ ‫سطوح‬ ‫و‬‫تـا‬
‫هـاي‬ ‫رده‬‫سرپرستی‬‫است‬(‫الوانی‬، ،1388‫،ص‬119. )‫فرایند‬‫مطرح‬ ‫سطح‬ ‫سه‬ ‫در‬ ‫کنترل‬‫میشود‬:
1.‫اي؛‬ ‫وظیفـه‬ ‫سطح‬2.‫سطح‬‫فرایندي؛‬3.‫سطح‬‫استـراتژیک‬.‫شامل‬ ‫خود‬ ‫سطح‬ ‫این‬:‫الف‬.‫کنتـرل‬
‫مفروضـات‬ ‫صـحت‬‫ریـزي‬ ‫برنامـه‬ ‫اي‬ ‫پایـه‬‫ب‬ ‫اسـتراتژیک؛‬.‫درونـی‬ ‫تغییـرات‬ ‫کنتـرل‬‫و‬
‫بیرونـی‬‫ج‬ ‫؛‬.‫اجـراي‬ ‫صـحت‬ ‫کنتـرل‬‫ریزي‬ ‫برنامه‬ ‫فراینـد‬‫د‬ ‫استراتژیک؛‬.‫جامع‬ ‫ادواري‬ ‫بررسی‬
‫استراتژیها‬

11. ‫کنترل‬ ‫انواع‬
‫کنتـرل‬ ‫به‬ ‫میتوان‬ ‫را‬ ‫کنترل‬ ‫انواع‬‫نگـر‬ ‫آینـده‬‫و‬ ‫همزمـان‬ ،‫نگـر‬ ‫گذشـته‬‫نمـود‬ ‫تقسـیم‬(‫الـوانی‬،
1388‫،ص‬123‫ـ‬120)‫عبارت‬ ‫به‬‫و‬ ‫کـار‬ ‫ازآنجـام‬ ‫قبل‬ ،‫اجرا‬ ‫زمان‬ ‫کنترل‬ ‫به‬ ،‫زمانی‬ ‫لحاظ‬ ‫از‬ ‫کنترل‬ ،‫دیگر‬
‫حـین‬‫کار‬ ‫انجـام‬‫میشود‬ ‫تقسیم‬(‫حسینی‬، ،‫میرزاپور‬ ‫و‬1388‫،ص‬9.)‫نگر‬ ‫گذشته‬ ‫کنترل‬‫بـر‬ ،
‫گذشـته‬ ‫اطالعـات‬‫اسـتواربوده‬‫کنترل‬ ‫و‬‫نگر‬ ‫پیش‬‫بر‬ ،‫هاي‬ ‫بینی‬ ‫پیش‬‫دارد‬ ‫نظر‬ ‫آینده‬.‫وجـود‬ ‫اما‬
‫کنتـرل‬ ‫مكانیسـم‬‫نگـر‬ ‫پـیش‬‫در‬‫نظارتی‬ ‫نظـام‬‫به‬ ‫مكانیسم‬ ‫دو‬ ‫این‬ ‫و‬ ‫نبوده‬ ‫بازخور‬ ‫کنترلهاي‬ ‫نفی‬ ،
‫اختیـار‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫بهتـري‬ ‫نتایج‬ ‫هم‬ ‫همراه‬‫نظارتی‬ ‫سـازمان‬‫میدهند‬ ‫قرار‬(‫الوانی‬،1380‫،ص‬10.)‫نمودار‬
(3)‫،یـک‬‫مـیدهـد‬ ‫ارائـه‬ ‫را‬ ‫جـامعتـر‬ ‫کنتـرل‬ ‫نظـام‬‫همان‬(1380‫،ص‬10:)

12. ‫کنترل‬ ‫انواع‬
‫کنترل‬‫از‬‫نظر‬‫حیطه‬،‫نظارت‬‫به‬‫دو‬‫دسته‬‫داخلی‬‫و‬‫خارجی‬‫تقسیم‬‫می‬‫شـود‬(‫حسـینی‬‫و‬،‫میرزاپـور‬1388
‫ص‬9).‫نظارت‬،‫داخلی‬‫شامل‬‫جمع‬‫آوري‬‫اطالعات‬‫دربارة‬‫عملیات‬‫واحدهاي‬‫سـازمانی‬‫مـدیر‬‫و‬‫نظـارت‬
،‫خارجی‬‫اطالع‬‫از‬‫رخدادهاي‬‫مربوط‬‫به‬‫سازمان‬‫مرکزي‬‫و‬‫محیط‬‫خارجی‬‫است‬.‫میـزان‬‫مناسـب‬‫نظـارت‬
،‫داخلی‬‫بستگی‬‫به‬‫شایستگی‬‫زیردست‬‫و‬‫ماهیت‬‫کار‬‫دارد‬.‫میزان‬‫نظـارت‬،‫خـارجی‬‫بـه‬‫میـزان‬‫وابسـتگی‬
‫واحد‬‫کار‬‫و‬‫میزان‬‫تغییر‬‫و‬‫آشفتگی‬‫در‬‫محیط‬‫خارجی‬‫وابسته‬‫است‬(،‫یوکل‬1382‫،ص‬145‫ـ‬.146)
‫رهنمودهاي‬‫زیر‬‫را‬‫یوکل‬‫در‬‫کتاب‬‫خود‬‫دربارة‬‫نظارت‬‫داخلی‬‫بیان‬‫شده‬‫اسـت‬:(‫همـان‬،‫ص‬147‫ــ‬152)
1.‫شاخصهاي‬‫کلیدي‬‫عملكرد‬‫واحد‬‫را‬‫شناسایی‬‫و‬‫ارزیابی‬‫کنیـد؛‬2.‫بـه‬‫مـوازات‬‫نتـایج‬‫بـر‬‫متغیرهـاي‬
‫فرایند‬‫کلیدي‬‫نیز‬‫نظارت‬‫کنید؛‬3.‫پیشرفت‬‫را‬‫با‬‫در‬‫نظر‬‫گرفتن‬‫برنامـه‬‫و‬‫بودجـه‬‫ارزیـابی‬‫کنیـد؛‬4.‫منبـع‬
‫مستقل‬‫اطالعاتی‬‫ایجاد‬‫کنید؛‬5.‫عملیات‬‫را‬ً‫ا‬‫مستقیم‬‫مشاهده‬‫کنید؛‬6.‫سؤاالت‬‫خاص‬‫بپرسـید؛‬7.‫افـراد‬‫را‬
‫به‬‫گزارش‬‫دادن‬‫مشكالت‬‫و‬‫اشتباهات‬‫ترغیب‬‫نمایید؛‬8.‫جلساتی‬‫را‬‫براي‬‫بررسی‬‫پیشرفت‬‫برگـزار‬‫کنیـد؛‬
9.‫از‬‫حوادث‬‫غیرمنتظره‬‫و‬‫شكستها‬‫درس‬‫بگیرید؛‬10.‫بعد‬‫از‬‫فعالیتهاي‬،‫اصلی‬‫جلساتی‬‫برگزار‬‫کنیـد‬
‫تا‬‫درسهاي‬‫آموخته‬‫شده‬‫را‬‫ارزیابی‬‫کنید‬.
‫همچنین‬‫وي‬‫رهنمودهاي‬‫زیر‬‫را‬‫دربارة‬‫نظارت‬‫خارجی‬‫بیان‬‫کـرده‬‫اسـت‬:1.‫جنبـه‬‫هـاي‬‫مربـوط‬‫بـه‬
‫محیط‬‫را‬‫براي‬‫نظارت‬‫شناسایی‬‫کنید؛‬.2‫بر‬‫وقایع‬‫مربوط‬‫به‬‫بخشهـاي‬‫متنـوع‬‫محـیط‬‫نظـارت‬‫کنیـد؛‬3.‫به‬‫طور‬‫نوبه‬‫اي‬‫ارتباط‬
‫انواع‬‫مختلف‬‫اطالعات‬‫را‬‫ارزیابی‬‫کنید؛‬4.‫دیگران‬‫را‬‫در‬‫تفسیر‬‫اطالعات‬‫مربوط‬‫بـه‬
‫محیط‬‫مشارکت‬‫دهید؛‬5.‫بیاموزید‬‫ارباب‬‫رجوع‬‫و‬‫مشتریها‬‫چه‬‫چیزي‬‫نیاز‬‫دارند‬‫و‬‫چه‬‫مـی‬‫خواهنـد‬‫؛‬6.
‫آموزه‬‫هاي‬‫مربوط‬‫به‬‫محصوالت‬‫و‬‫فعالیتهاي‬‫رقبا‬‫را‬‫فراگیرید؛‬7.‫اطالعـات‬‫محیطـی‬‫را‬‫بـا‬‫برنامـه‬‫هـاي‬
‫راهبردي‬‫مرتبط‬‫سازید‬(‫همان،ص‬153-157)

13. ‫کـرد‬ ‫بیـان‬ ‫زیـر‬ ‫اشـكال‬ ‫قالـب‬ ‫در‬ ‫میتوان‬ ‫را‬ ‫سازمانی‬ ‫نظارتهاي‬ ‫انواع‬ ‫همچنین‬:
‫الـف‬.‫نظـارت‬‫بـرسنجش‬‫کارکنان‬ ‫رفتار‬ ‫یا‬ ،‫فرایندها‬ ،‫خروجیها‬ ،‫ورودیها‬‫ومدیران‬‫؛‬
‫ب‬.‫یا‬ ‫کلی‬ ‫نتایج‬ ‫بر‬ ‫نظارت‬‫ویژه‬ ‫اقـدامات‬‫ج‬ ‫؛‬.‫و‬ ‫روزمره‬ ‫عملكرد‬ ‫سنجش‬ ‫بر‬ ‫نظارت‬
‫د‬ ‫عملیـاتی؛‬ ‫فعالیتهاي‬.‫کـل‬ ‫عملكـرد‬ ‫ارزیـابی‬‫سـازمان‬(،‫مقیمی‬1385‫،ص‬129.)

14. ‫سالمت‬‫اداري‬‫وضعیتی‬‫است‬‫که‬‫کلیه‬‫عوامل‬‫یـک‬،‫سـازمان‬‫قابلیـت‬‫تـأمین‬‫اهـداف‬‫سـازمان‬‫را‬‫بـه‬‫طـور‬
‫مطلوب‬‫دارند‬‫تا‬‫انحراف‬‫هنجارهاي‬‫اداري‬‫و‬‫قانونی‬‫و‬‫موانع‬‫اهداف‬‫سازمانی‬‫را‬‫در‬‫اسرع‬‫وقـت‬‫شناسـایی‬‫و‬
‫تدابیر‬‫الزم‬‫و‬‫به‬‫هنگام‬‫را‬‫براي‬‫رفع‬‫آنها‬‫لحاظ‬‫نماید‬.‫براساس‬‫برنامه‬‫ارتقاء‬‫سالمت‬‫نظام‬‫اداري‬‫و‬‫مقابلـه‬‫با‬
،‫فساد‬‫مصوب‬‫هیئت‬‫وزیران‬‫در‬‫سال‬1382‫ارتقاء‬‫سالمت‬‫نظام‬‫اداري‬‫از‬‫راههاي‬‫زیر‬‫تحقـق‬‫مـی‬‫یابـد‬:
1.‫شفاف‬‫سازي‬‫انجام‬‫امور‬‫و‬‫فعالیتها‬‫و‬‫افزایش‬‫پاسخگویی؛‬2.‫افزایش‬‫رضایتمندي‬‫خدمت‬‫گیرنـدگان‬‫و‬‫احقاق‬
‫حقوق‬‫و‬‫احترام‬‫به‬‫ارباب‬‫رجوع؛‬3.‫برقراري‬‫نظام‬‫شایسته‬‫ساالري‬‫در‬‫انتخابهـا‬‫و‬‫انتصـابهـا؛‬4.‫بهبود‬‫فرهنگ‬
‫عمومی‬‫و‬‫تقویت‬‫نظارت‬‫مردمی؛‬5.‫بهبود‬‫فرهنگ‬‫سازمانی‬‫و‬‫تقویـت‬‫ارزشهـاي‬‫دینـی‬‫و‬‫اخالقی‬‫در‬‫رفتار‬
‫سازمانی‬‫و‬‫شغلی‬‫کارکنان؛‬6.‫تقویت‬‫مشارکت‬‫و‬‫فعالیت‬‫بخشهاي‬‫غیردولتـی‬‫بـا‬‫رفـع‬‫موانع‬‫انحصاري‬‫در‬
‫فعالیتهاي‬،‫اقتصادي‬‫اجرایی‬‫و‬‫توسعه‬‫اي‬‫کشور‬‫؛‬7.‫تدوین‬‫نظام‬‫حقوقی‬‫مـؤثر‬‫بـراي‬‫پیشگیري‬‫و‬‫مبارزه‬‫با‬
‫فساد‬‫و‬‫افزایش‬‫سالمت‬‫در‬‫اتخاذ‬،‫تصمیمات‬‫اقدامات‬‫و‬‫فعالیتهـاي‬‫سـازمانهـاي‬‫دولتی‬‫و‬‫عمومی‬(‫برنامه‬‫ارتقاء‬
‫سالمت‬‫نظام‬‫اداري‬،1382،‫ص‬2).
‫همانگونه‬‫که‬‫مالحظه‬‫می‬‫شود‬،‫پیاده‬‫سازي‬‫این‬‫روشها‬‫با‬‫بـه‬‫کـارگیري‬‫نظـام‬‫کارآمـد‬‫نظـارتی‬‫و‬‫کنترلـی‬
‫تحقق‬‫می‬‫یابد‬.
‫اداري‬ ‫نظام‬ ‫سالمت‬ ‫ارتقاء‬

15. ‫نظام‬‫کنترل‬‫مدیریت‬‫شامل‬‫مجموعه‬،‫روشها‬،‫دستورالعملها‬‫فرایندها‬‫و‬‫اصول‬‫و‬‫ضوابطی‬‫است‬‫که‬
‫مدیریت‬‫براي‬‫کنترل‬‫سازمان‬‫به‬‫کار‬‫میگیرد‬.ً‫ال‬‫اصو‬‫نظام‬‫هاي‬‫کنترل‬‫باید‬‫با‬‫توجـه‬‫بـه‬‫مقتضـیات‬
‫سازمان‬‫طراحی‬‫شده‬‫و‬‫در‬‫هر‬‫مورد‬‫ویژگیهـاي‬‫مربـوط‬‫بـه‬‫آن‬‫را‬‫دارا‬‫باشـند‬.‫مشخصـات‬‫سیسـتم‬
‫کنترل‬‫مؤثر‬‫میتواند‬‫شامل‬‫موارد‬‫زیر‬‫باشد‬:1.‫کنترل‬‫باید‬‫اقتصادي‬،‫باشد‬‫به‬‫طـوریكـه‬‫نتـایج‬‫آن‬‫بـر‬
‫هزینه‬‫هاي‬‫آن‬‫فزونی‬‫یابد؛‬2.‫در‬‫اعمال‬‫کنترلها‬‫نباید‬‫افراط‬‫و‬‫تفریط‬‫شود؛‬3.‫کنترلها‬‫باید‬‫در‬‫نقـاط‬
‫حساس‬‫و‬‫کلیدي‬‫باشند؛‬4.‫کنترلها‬‫باید‬‫متناسب‬‫با‬‫برنامه‬‫و‬‫فعالیـتهـا‬‫تنظـیم‬‫شـوند؛‬5.‫سیسـتم‬
‫کنترل‬‫باید‬‫به‬‫نحوي‬‫طراحی‬‫شود‬‫که‬‫اطالعات‬‫و‬‫نتایج‬‫کنترل‬‫در‬‫سریعترین‬‫زمان‬‫ممكن‬‫در‬‫اختیـار‬
‫مسئوالن‬‫قرار‬‫گیرد؛‬6.‫کنترل‬‫باید‬‫عینیت‬‫داشته‬‫باشد‬‫و‬ً‫ا‬‫صرف‬‫براساس‬‫ذهنیات‬‫و‬‫نظـرات‬‫اشـخاص‬
‫نباشد؛‬.7‫کنترلها‬‫باید‬‫واقع‬‫بینانه‬‫باشند؛‬8.‫سیستم‬‫کنترل‬‫باید‬‫انعطاف‬‫الزم‬‫را‬‫داشته‬‫باشد؛‬9.‫کنترل‬
‫باید‬‫به‬‫دنبال‬‫اصالح‬،‫باشد‬‫نه‬‫تنبیه‬‫و‬‫مجازات؛‬10.‫سیستم‬‫کنترل‬‫باید‬‫بـا‬‫فرهنـگ‬‫سـازمان‬‫تناسـب‬
‫داشته‬‫باشد؛‬11.‫کنترل‬‫نباید‬‫فقط‬‫بر‬‫نقاط‬‫ضعف‬‫تأکید‬‫ورزد‬‫و‬‫باید‬‫نقاط‬‫قوت‬‫را‬‫نیز‬‫در‬‫نظر‬‫گیـرد؛‬
12.‫مسئوالن‬‫و‬‫متولیان‬‫امر‬‫کنترل‬‫باید‬‫واجد‬‫صالحیت‬‫باشند؛‬13.‫سیستم‬‫کنترل‬‫باید‬ً‫ا‬‫دقیق‬‫مشخص‬
‫سازد‬‫که‬‫نتایج‬‫کنترل‬‫در‬‫اختیار‬‫چه‬‫کسـانی‬‫قـرار‬‫گیـرد‬(،‫الـوانی‬1388‫،ص‬132‫ــ‬133).
‫همچنـین‬‫الوانی‬‫ویژگیهاي‬‫نظام‬‫کارآمد‬‫نظارتی‬‫را‬‫به‬‫شرح‬‫زیر‬‫برشمرده‬‫اند‬:1.‫نظارت‬‫اصالحگر‬2.‫نظـارت‬
‫مثبت‬‫نگر‬‫؛‬3.‫نظارت‬‫پیش‬‫نگر‬‫؛‬4.‫نظارت‬‫عینیت‬‫گرا‬‫؛‬5.‫نظارت‬‫سازمان‬‫گرا‬‫؛‬6.‫نظارت‬‫واقـع‬‫گـرا‬‫؛‬7.
‫نظارت‬‫کارا‬‫و‬‫غایت‬‫نگر‬‫؛‬8.‫نظارت‬‫کل‬‫گرا‬‫؛‬9.‫نظـارت‬‫مشـتري‬‫گـرا‬‫؛‬10.‫نظـارت‬‫نـامتمرکز‬‫و‬11.
‫نظارت‬‫فرهنگ‬‫مدار‬(‫الوانی‬،1380‫،ص‬1).
‫نظارتی‬ ‫کارآمد‬ ‫نظام‬ ‫ویژگیهاي‬

16. ‫شرط‬‫اساسی‬‫تحقق‬‫اهداف‬‫یک‬،‫سازمان‬‫نظارت‬‫و‬‫بازرسی‬‫دقیق‬‫است‬.‫اما‬‫وجود‬‫نظـارتهـاي‬‫سـطحی‬
‫در‬،‫سازمانها‬‫که‬‫اغلب‬‫رایج‬،‫است‬‫دو‬‫آسیب‬‫زیر‬‫را‬‫در‬‫پی‬‫دارد‬‫که‬‫هیچ‬‫کـدام‬‫از‬،‫آنهـا‬‫در‬‫بلندمـدت‬‫بـه‬
‫صالح‬‫سازمان‬‫نیست؛‬1.‫مسیر‬‫براي‬‫اقدامهاي‬‫خالف‬‫هموار‬‫میشود؛‬2.‫شایعه‬‫میشود‬‫که‬‫شرکت‬‫خـود‬
‫در‬‫خالفهاي‬‫آتـی‬‫همكـاري‬‫دارد‬(‫هـارتلی‬،،1384‫،ص‬332)‫ازایـن‬‫رو‬،‫چنانچـه‬‫از‬‫جـدیت‬‫و‬‫دقـت‬
‫کنترلها‬‫کاسته‬،‫شود‬‫قطعا‬‫اثربخشی‬‫خود‬‫را‬‫از‬‫دست‬‫خواهد‬‫داد‬.
‫در‬‫دهههاي‬،‫اخیر‬‫انتقادهاي‬‫فزایندهاي‬‫از‬‫روش‬‫کنترل‬‫مدیریتی‬،‫سـنتی‬‫بـه‬‫علـت‬‫تمرکـز‬‫بسـیار‬
‫روي‬‫شاخصهاي‬‫مالی‬‫صورت‬‫گرفته‬‫است‬.‫برخی‬‫از‬‫این‬‫انتقادها‬‫عبارتند‬‫از‬:1.‫اطالعات‬‫نادرست‬
‫و‬‫گمراهكنندهاي‬‫که‬‫مربوط‬‫به‬‫نتایج‬‫فعالیتهاي‬‫گذشته‬‫و‬‫نسبتهاي‬‫مالی‬،‫است‬‫براي‬‫تصمیمگیـري‬
‫فراهم‬‫میكند؛‬2.‫در‬‫لحاظ‬‫کردن‬‫استراتژیهاي‬‫امروز‬‫سازمان‬‫و‬‫شاخصهـاي‬‫غیرمحسـوس‬‫نـاتوان‬
‫است؛‬3.‫اندیشۀ‬‫کوتاه‬‫مدت‬‫و‬‫بهینه‬‫سازي‬‫جزئی‬‫را‬‫تشویق‬‫میكند‬‫و‬‫توازن‬‫بین‬‫اهداف‬‫کوتاه‬‫مدت‬‫و‬
‫بلندمدت‬‫را‬‫تأمین‬‫نمیكند؛‬4.‫در‬‫حسابداري‬،‫مالی‬‫اطالعات‬‫صحیح‬‫و‬‫منصفانه‬‫اي‬‫ارائه‬‫نمـی‬‫کنـد‬‫؛‬
5.‫اطالعات‬‫گمراه‬‫کنندهاي‬‫براي‬‫تخصیص‬‫هزینـه‬‫و‬‫سـرمایه‬‫گـذاري‬‫فـراهم‬‫مـیكنـد؛‬6.‫اطالعـات‬
‫مختصري‬‫به‬‫کارکنان‬‫ارائه‬‫می‬‫دهد‬.
،‫بنابراین‬‫امروزه‬‫کنترل‬‫سنتی‬‫پاسخگو‬‫نمی‬‫باشـد‬‫؛‬‫چراکـه‬‫اگـر‬‫اسـتراتژي‬‫سـازمان‬‫بـر‬‫مبنـاي‬‫کنتـرل‬
‫کارکنان‬‫و‬،‫فرایندها‬‫به‬‫عنوان‬‫ابزار‬‫ایجاد‬‫رضایت‬‫مشتري‬‫بنا‬،‫شود‬‫با‬‫دیدگاه‬‫کنتـرل‬‫سـنتی‬‫سـازگار‬‫نیسـت‬
(،‫بازیار‬1381،‫ص‬76-78).
‫امروزه‬‫در‬‫سازمانهاي‬‫هزاره‬،‫سوم‬‫سعی‬‫می‬‫شود‬‫تا‬‫کنترلی‬‫معتدل‬‫ایجاد‬،‫گردد‬‫چراکـه‬‫سـازمانهـاي‬‫موفق‬‫به‬
‫طور‬‫فزاینده‬‫ازطریق‬‫کاستن‬‫میزان‬‫کنترل‬‫و‬‫افزودن‬‫بر‬‫حجـم‬‫یـادگیري‬‫مزایـاي‬‫رقـابتی‬‫خـود‬‫را‬‫بیشتر‬‫می‬
‫کنند‬(،‫خاکی‬1377‫،ص‬17).
‫نقدي‬‫کنترل‬ ‫بر‬

17. ‫انتقادي‬‫دیگر‬‫که‬‫بر‬‫کنترل‬‫وارد‬،‫اسـت‬‫نسـبت‬‫بـه‬‫کـاهش‬‫خالقیـت‬‫و‬‫نـوآوري‬‫در‬،‫سـازمانهاسـت‬‫به‬‫طوریكه‬‫مسئلۀ‬‫بنیادین‬‫مدیران‬
‫چگونگی‬‫کنترل‬‫مناسـب‬‫در‬‫سـازمانهـاي‬‫امـروزي‬‫اسـت‬‫کـه‬‫طالـب‬‫انعطاف‬‫پذیري‬،‫نوآوري‬‫و‬‫خالقیت‬‫هستند‬(،‫سـیمونز‬1995‫،ص‬
80‫ــ‬81).‫همچنـین‬‫بـا‬‫تشـدید‬،‫کنتـرل‬‫تضاد‬‫میان‬‫مدیر‬‫و‬‫کارمند‬‫افزایش‬‫مییابد‬(،‫رضاییان‬1384‫،ص‬441).‫عالوه‬‫بر‬،‫این‬‫باید‬‫گفت‬:
‫براساس‬‫برخی‬،‫نظرات‬‫پارادایم‬‫نـوین‬‫در‬‫مفهـوم‬‫کنتـرل‬،‫سـازمانی‬‫گـذر‬‫از‬‫موازین‬‫کنترل‬،‫بیرونی‬‫ابزاري‬‫و‬‫مستقیم‬‫افراد‬‫و‬‫رسیدن‬‫بر‬
‫نظام‬‫مبتنـی‬‫بـر‬‫اسـتقالل‬‫و‬‫خـودکنترلی‬‫اسـت‬(‫عباسپور‬،1380).‫بیشتر‬‫رویكردهاي‬‫سنتی‬‫کنترل‬،‫رفتار‬‫بـر‬‫کنتـرل‬‫بیرونـی‬
‫متمرکـز‬‫هسـتند‬.‫بـراي‬،‫مثـال‬‫تاننبـام‬،((Tannenbaum(1962‫،ص‬238)‫کنترل‬‫را‬‫به‬‫عنوان‬((‫هر‬‫نوع‬‫فرایندي‬‫که‬‫در‬‫خـالل‬،‫آن‬
‫یـک‬‫فـرد‬(‫گروهی‬‫از‬‫افراد‬‫و‬‫یا‬‫سازمان‬)،‫آگاهانه‬‫و‬‫با‬‫توجه‬‫به‬‫سنجش‬‫عمل‬‫فرد‬(‫گروه‬‫یـا‬‫سـازمان‬)‫دیگـري‬‫اقـدام‬‫بنمایـد‬))‫توصـیف‬
‫کـرده‬‫اسـت‬.‫والولـر‬((Lawler(1976‫،ص‬1384)‫کنتـرل‬‫را‬((‫هـدایت‬‫وجهت‬‫دهی‬،‫متأثر‬‫نمودن‬‫یا‬‫سنجش‬‫رفتار‬‫افراد‬‫دیگر‬))‫تعریف‬
‫نموده‬‫است‬.‫ولی‬‫باید‬‫توجه‬‫داشت‬‫که‬‫این‬‫روشهاي‬،‫قانونمند‬‫جنبۀ‬‫بیرونی‬‫دارد‬‫و‬‫گذشت‬‫زمان‬‫نشان‬‫داده‬‫است‬‫که‬‫در‬‫بلندمدت‬‫کارآمـد‬
‫نخواهد‬‫بود‬(،‫امیري‬1383).
‫کنترل‬ ‫بر‬ ‫نقدي‬

18. ‫به‬‫طورکلی‬،‫این‬‫انتقادها‬‫سبب‬‫میشود‬‫که‬‫به‬‫دنبـال‬‫رویكـردي‬‫جدیـد‬‫در‬‫حـوزه‬‫کنتـرل‬
‫باشـیم‬.‫بخصوص‬‫اینكه‬‫در‬‫کشور‬،‫ایران‬‫که‬‫یک‬‫جامعه‬‫اسالمی‬،‫اسـت‬‫بایـد‬‫نظـامهـاي‬
‫کنترلـی‬‫آن‬‫نیـز‬‫بـا‬‫فرهنگ‬‫و‬‫نظام‬‫حاکم‬‫بر‬،‫آن‬‫که‬‫مدیریت‬،‫ارزشی‬‫دینی‬‫و‬‫با‬‫اهداف‬
‫خـدامحوري‬‫و‬‫مراقبـت‬‫درونـی‬‫است‬،‫هماهنگی‬‫داشته‬‫باشد‬.
‫تفاوت‬‫نظام‬‫مدیریت‬‫ارزشی‬،‫اسالم‬‫با‬‫سایر‬‫مكاتب‬‫عبـارت‬‫اسـت‬:‫الـف‬.‫در‬‫مـدیریت‬
‫غربـی،هدف‬‫رسیدن‬‫به‬‫سود‬‫و‬‫منفعت‬‫فردي‬‫و‬‫سازمانی‬‫است‬.‫درحالیكه‬‫در‬‫مدیریت‬،‫اسالمی‬
‫هدف‬‫قرب‬‫الهی‬‫است؛‬‫ب‬.‫مدیر‬‫مسلمان‬‫به‬‫شغل‬‫خویش‬‫به‬‫عنوان‬‫یک‬‫تكلیف‬‫و‬‫مسئولیت‬
‫نگاه‬‫می‬‫کند‬‫و‬‫خـود‬‫را‬‫در‬‫محضر‬‫خدا‬‫پاسخگو‬‫می‬‫داند‬.‫ج‬.‫در‬‫نظام‬‫ارزشی‬،‫اسالم‬‫سود‬‫هدف‬
‫اول‬،‫نیست‬‫پس‬‫به‬‫انـدازه‬‫کفایت‬‫و‬‫با‬‫رعایت‬‫اصل‬‫عدالت‬‫تحصیل‬‫می‬‫گردد‬.‫د‬.‫در‬‫روش‬‫به‬
‫دست‬‫آوردن‬،‫سود‬‫عـدم‬‫مغـایرت‬‫این‬‫روشها‬‫با‬‫مصالح‬‫عمومی‬‫و‬‫سایر‬‫موازینی‬‫که‬
‫مشروعیت‬،‫دارند‬‫شرط‬‫است‬.‫ه‬.‫در‬‫دیدگاه‬‫نظام‬‫ارزشی‬،‫چون‬‫هدف‬‫و‬‫غایـت‬‫اصـلی‬‫کمـال‬
‫و‬‫رشـد‬‫الهـی‬‫انسـان‬،‫اسـت‬‫مـدیریت‬‫و‬‫تمـام‬‫اصـول‬‫برنامه‬‫ریزي‬‫به‬‫سوي‬‫تحقق‬‫این‬
‫هدف‬‫جهت‬‫گیري‬‫مـی‬‫شـود‬(‫فروزنـده‬‫و‬‫جوکـار‬،1387‫،ص‬10)‫؛‬
‫زیرا‬‫هدف‬‫از‬‫این‬‫پژوهش‬‫دستیابی‬‫به‬‫رویكردهاي‬‫ایرانی‬–‫اسالمی‬‫در‬‫مبانی‬‫کنترل‬‫است‬.
‫کنترل‬ ‫بر‬ ‫نقدي‬

19. ‫اسالم‬ ‫در‬ ‫نظارت‬ ‫و‬ ‫کنترل‬
‫و‬ ‫منابع‬ ‫در‬‫هاي‬ ‫آموزه‬‫بـه‬ ‫مسـلمان‬ ‫مدیران‬ ،‫دارد‬ ‫وجود‬ ‫نظارت‬ ‫مورد‬ ‫در‬ ‫روشنی‬ ‫و‬ ‫صریح‬ ‫دستورات‬ ،‫دینی‬
‫جد‬ ،‫کامل‬ ‫نظام‬ ‫یک‬ ‫داشتن‬‫شدهاند‬ ‫سفارش‬ ‫سازمان‬ ‫بر‬ ‫کنترل‬ ‫براي‬ ‫عادالنه‬ ‫و‬ ‫ي‬.‫که‬ ،‫کنترلی‬ ‫نظام‬‫تـوان‬ ‫مـی‬
‫اسـت‬ ‫فـرد‬ ‫بـه‬ ‫منحصـر‬ ‫و‬ ‫عادالنـه‬ ،‫کامـل‬ ،‫جـامع‬ ‫نظامی‬ ،‫کرد‬ ‫استخراج‬ ‫دینی‬ ‫منابع‬ ‫از‬.‫داراي‬ ‫نظـام‬ ‫ایـن‬
‫است‬ ‫زیر‬ ‫نظارتی‬ ‫بخشهاي‬:‫متعـال‬ ‫خداونـد‬ ‫نظـارت‬(‫الهـی‬ ‫نظـارت‬)‫؛‬‫خـود‬ ‫اعمـال‬ ‫بـر‬ ‫فـرد‬ ‫نظـارت‬
(‫خودکنترلی‬)‫؛‬‫عمومی‬ ‫نظارت‬(‫همگانی‬ ‫نظارت‬.)‫بخش‬ ‫دو‬ ‫در‬ ،‫سازمانی‬ ‫نظارت‬:‫الف‬.‫و‬ ‫آشـكار‬ ‫نظـارت‬
،‫رسمی‬‫صورت‬ ‫به‬‫غیرمستقیم‬ ‫یا‬ ‫مستقیم‬.‫ب‬.‫و‬ ‫مخفـی‬ ‫نظارت‬‫پنهـانی‬(‫خـدمتی‬،1379.)‫از‬،‫اسـالم‬ ‫نظـر‬
‫مهمترین‬‫دستگاههایی‬‫که‬‫بر‬‫نظارت‬ ‫انسان‬ ‫کار‬‫کنند‬ ‫می‬‫از‬ ‫عبارتند‬ ،:
1.‫نظارت‬‫الهی؛‬‫الف‬)‫عقید‬ ‫و‬ ‫رقیب‬‫ب‬)‫مؤمنان‬ ‫و‬ ‫امامان‬ ،‫پیامبران‬‫ج‬)‫زمـان‬ ‫امـام‬2.‫فرشـتگان‬‫؛‬3.
‫انسان؛‬ ‫بدن‬ ‫اعضاي‬4.‫زمان‬‫مكان؛‬ ‫و‬5.‫نفـس‬‫لوامـه‬(‫فروزنـده‬، ،1385‫،ص‬72‫ــ‬75)‫و‬،‫دیگـر‬ ‫محققـی‬
‫اسـت‬ ‫برشمرده‬ ‫مورد‬ ‫چهار‬ ‫را‬ ‫اسالمی‬ ‫مدیریت‬ ‫دیدگاه‬ ‫از‬ ‫نظارت‬ ‫و‬ ‫کنترل‬ ‫مراجع‬:1.‫خـدا‬‫؛‬2.‫وجـدان‬‫؛‬3.
‫مردم؛‬ ‫همگانی‬ ‫نظارت‬4.‫مدیر‬.‫همچنـین‬‫نـوع‬ ‫چهـار‬ ‫را‬ ‫اسـالمی‬ ‫نظـارت‬‫اند‬ ‫شمرده‬ ‫بـر‬:1.‫مستقیم‬‫؛‬2.
‫غیرمستقیم‬‫؛‬3.‫همگانی‬‫و‬4.‫خـودکنترلی‬(‫فروزنـده‬،1385)‫طـور‬ ‫بـه‬‫در‬ ،‫کلـی‬
،‫خود‬ ‫بر‬ ‫فرد‬ ‫نظارت‬ ،‫اسالم‬ ‫مكتب‬‫عنوان‬ ‫به‬‫شـده‬ ‫تأکیـد‬ ‫بسیار‬ ‫فردي‬ ‫خودسازي‬ ‫و‬ ‫درونی‬ ‫نظارت‬
‫اسـت‬(.،‫بختیارزاده‬1386)‫خـود‬ ‫بـه‬ ‫کنترلها‬ ‫از‬ ‫اعظمی‬ ‫بخش‬ ‫اسالم‬ ‫مقدس‬ ‫دین‬ ‫در‬ ،‫شد‬ ‫مالحظه‬ ‫که‬ ‫همانگونه‬
‫و‬ ‫انسـان‬‫فرد‬ ‫درون‬‫شده‬ ‫تأکید‬ ‫انفس‬ ‫به‬ ‫آفاق‬ ‫از‬ ‫حرکت‬ ‫بر‬ ‫و‬ ‫شده‬ ‫واگذار‬‫است‬.

20. ‫نظارت‬‫در‬‫نظام‬‫ارزشی‬،‫اسالم‬‫نظام‬‫مند‬‫و‬‫همه‬‫جانبه‬‫است‬.‫عالوه‬‫بر‬،‫اینكـه‬‫فـرد‬‫وظیفـه‬‫دارد‬‫بـه‬
‫صـورت‬‫خودکنترل‬،‫وظایف‬‫و‬‫تكالیف‬‫را‬‫انجام‬،‫دهد‬‫نظام‬‫هستی‬‫بـه‬‫گونـهاي‬‫اسـت‬‫کـه‬‫فـرد‬‫از‬
‫ابعـاد‬‫مختلـف‬‫و‬‫براساس‬‫اعتقادات‬‫و‬‫باور‬،‫خود‬‫مورد‬‫نظارت‬‫قرار‬،‫میگیرد‬‫هشت‬‫اصلی‬‫کـه‬‫ایـن‬
‫نظـارت‬‫همـه‬‫جانبـه‬‫را‬‫تشكیل‬،‫میدهد‬‫عبارتند‬‫از‬:1.‫اصل‬‫حضور‬‫و‬‫شهود؛‬2.‫اصل‬‫امر‬‫بـه‬
‫معـروف‬‫و‬‫نهـی‬‫از‬‫منكـر؛‬3.‫اصـل‬‫نظم‬‫؛‬4.‫اصل‬‫رعایت‬‫حسن‬‫اخالق؛‬5.‫اصل‬‫عدالت‬‫در‬
‫کنترل؛‬6.‫اصل‬‫تعریف‬،‫معیار‬‫استاندارد‬‫و‬‫ضـابطه‬‫براي‬‫کنترل؛‬7.‫اصل‬‫هوشیاري‬‫و‬‫زیرکی‬
‫دریافت‬‫و‬‫ارزیابی؛‬8.‫اصل‬‫پیشگیري‬(‫علی‬‫احمـدي‬‫و‬،‫مـوالیی‬1383‫،ص‬5).‫در‬‫اسالم‬‫زمینه‬‫هاي‬
‫اعتقادي‬‫به‬‫گونه‬‫اي‬‫است‬‫کـه‬‫فـرد‬‫مسـلمان‬‫و‬‫متقـی‬‫خـود‬‫را‬‫همـواره‬‫بررسی‬‫نظارت‬‫با‬‫تأکید‬
‫بر‬‫خودکنترلی‬‫جهت‬‫ارتقاء‬‫سالمت‬‫اداري‬‫در‬‫ایران‬‫اسالمی‬‫کنترل‬‫نموده‬‫و‬‫بدون‬‫آنكه‬‫به‬‫کنترلهاي‬
‫این‬‫جهان‬،‫بیندیشد‬‫خود‬‫را‬‫متوجه‬‫کنترلهـاي‬‫عاقبـت‬‫کـار‬‫و‬‫آن‬‫جهانی‬‫می‬‫داند‬.‫ازاین‬‫رو‬،‫اصل‬
‫خودکنترلی‬‫یكی‬‫از‬‫اصول‬‫مهم‬‫نظارت‬‫از‬‫دیدگاه‬‫اسـالم‬‫اسـت‬.‫بـه‬‫انسـان‬‫مسلمان‬‫توصیه‬‫می‬
‫شود‬‫که‬‫همواره‬‫بر‬‫اعمال‬‫و‬‫رفتار‬‫خود‬‫نظارت‬‫داشته‬‫باشد‬.‫پیش‬‫از‬‫اینكـه‬‫عملكـردش‬‫مورد‬
‫ارزیابی‬‫و‬‫سنجش‬‫دیگران‬‫قرار‬،‫گیرد‬‫خود‬‫عملكرد‬‫و‬‫رفتار‬‫خود‬‫را‬‫مورد‬‫ارزیابی‬‫و‬‫حسابرسی‬‫قـرار‬
‫دهد‬.‫چنین‬‫انسانی‬‫بدون‬‫وجود‬‫سازوکارهاي‬‫کنترلی‬‫از‬‫سوي‬،‫دیگران‬‫خودکنترل‬‫بوده‬‫و‬‫مجهـز‬
‫بـه‬‫یـک‬‫دستگاه‬‫کنترل‬‫درونی‬‫مبتنی‬‫بر‬‫اعتقاد‬،‫عقل‬،‫فطرت‬‫وجدان‬‫و‬‫ضمیر‬‫روشن‬‫است‬‫که‬‫او‬‫را‬
‫به‬‫سـوي‬‫عمـل‬‫درست‬‫رهنمون‬‫کند‬.
‫اسالم‬ ‫دیدگاه‬ ‫از‬ ‫نظارت‬ ‫بر‬ ‫حاکم‬ ‫بنیادین‬ ‫اصول‬

21. ‫یكی‬‫از‬‫انواع‬‫روشهاي‬‫مهـم‬‫کنتـرل‬‫در‬‫مـدیریت‬‫و‬‫فرهنـگ‬‫بـومی‬،‫کشـورما‬‫خـودکنترلی‬‫اسـت‬.
((‫خودکنترلی‬))،‫ایجاد‬‫حالتی‬‫درون‬‫فرد‬‫است‬‫که‬‫بـدون‬‫کنتـرل‬‫یـک‬‫عامـل‬،‫خـارجی‬‫او‬‫را‬‫بـه‬‫انجـام‬
‫وظایفش‬‫متمایل‬‫سازد‬(‫فروزنده‬،1385)‫هرگاه‬‫عامل‬‫کنترل‬‫کننده‬‫از‬‫خارج‬‫به‬‫داخـل‬‫انسـان‬‫منتقـل‬‫گردد‬،
‫به‬‫طـوریكـه‬‫شـخص‬‫بـا‬‫اختیـار‬‫و‬‫آگـاهی‬‫بـه‬‫ارزیـابی‬‫و‬‫اصـالح‬‫عملكـرد‬‫خـود‬‫در‬‫قالـب‬‫استانداردهاي‬
‫مشخص‬‫و‬‫در‬‫جهت‬‫اهداف‬‫مطلوب‬،‫بپردازد‬‫خودکنترلی‬‫تحقق‬‫یافته‬‫است‬(،‫سجادي‬1385).‫البته‬‫افراد‬‫تا‬‫حدي‬
‫میتوانند‬‫رفتار‬‫خود‬‫را‬‫کنترل‬‫کنند‬‫که‬‫بر‬‫حمایـتهـاي‬‫شـناختی‬‫و‬‫ادارة‬‫تبعات‬‫و‬‫حاالت‬‫محیطی‬‫مربوط‬‫متكی‬
‫باشند‬(،‫رضاییان‬1384‫ص‬82).‫هفت‬‫اثر‬‫و‬‫عالمت‬‫ناشی‬‫از‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫فرد‬‫را‬‫به‬‫شرح‬‫زیر‬‫برشمرده‬‫اند‬:1.
‫مقید‬‫به‬‫اطاعت‬‫از‬‫خدا؛‬2.‫خضوع‬‫و‬‫فروتنـی؛‬3.‫عشق‬‫به‬‫عبادت؛‬4.‫آرامش‬‫و‬‫اطمینان؛‬5.‫توجه‬‫خدا‬‫به‬‫بنده؛‬
6.‫داشتن‬‫روحیـه‬‫جهـاد‬‫و‬‫تـالش؛‬7.‫احسان‬‫و‬‫خدمت‬‫به‬‫مردم‬(،‫فروزنده‬1385).
ً‫ال‬‫اصو‬‫مدیریت‬‫پیش‬‫از‬‫آنكه‬‫مدیریت‬‫جمعی‬،‫باشد‬‫مدیریت‬‫فردي‬‫اسـت‬(‫عاصـمی‬،‫پـور‬1387،‫ص‬141).
‫تیلور‬‫معتقد‬‫است‬‫که‬ً‫ال‬‫معمو‬‫هیچ‬‫کس‬‫به‬‫اندازه‬‫خود‬،‫فرد‬‫از‬‫جزئیـات‬‫و‬‫کـم‬‫و‬‫کیـف‬‫کـار‬‫خویش‬‫آگاه‬
‫نیسـت‬(‫سـعادت‬،،1386‫ص‬226).‫مـورتی‬‫بیـان‬‫مـی‬‫دارد‬‫کـه‬‫امـروزه‬‫بـا‬‫پیچیـدگی‬‫مدیریت‬،‫تحولی‬
‫در‬‫معیارهاي‬‫سنجش‬‫کنترلهاي‬‫استراتژیک‬‫ایجاد‬‫شده‬‫است‬.‫این‬،‫معیارها‬‫چنانچه‬ً‫ال‬‫قب‬‫براساس‬‫چشمانداز‬،‫بود‬
‫اما‬‫امروزه‬‫براساس‬،‫سازگاري‬‫انطباق‬‫و‬‫خودسازي‬‫است‬.‫در‬‫معیارهـاي‬‫جدید‬‫کنترل‬‫در‬‫شـرایطی‬‫بـاز‬‫و‬
‫نامحـدود‬‫بـه‬‫جـاي‬‫دسـتور‬‫و‬،‫کنتـرل‬‫بـه‬‫صـورت‬‫خـودکنترلی‬‫و‬‫خودسازي‬‫مطرح‬‫است‬(‫مورتی‬،
،1389‫،ص‬162)
‫دیگرکنترلی‬ ‫براي‬ ‫جایگزینی‬ ‫خودکنترلی‬

22. ‫نكته‬‫دیگر‬‫در‬،‫خودکنترلی‬‫وجود‬‫پایبندي‬‫درونی‬‫و‬‫بیرونی‬‫به‬‫صورت‬‫همزمان‬‫اسـت؛‬
‫صـورتی‬‫از‬‫آن‬‫در‬‫شكل‬‫خودکنترلی‬‫ظهور‬‫میكند‬‫و‬‫صورت‬‫دیگر‬،‫آن‬‫بـه‬‫وسـیلۀ‬‫مقـررات‬
‫و‬‫اسـتانداردها‬‫و‬‫بـه‬‫شـكل‬‫کنترل‬‫بیرونی‬.‫هر‬‫سیستمی‬‫کنترل‬‫و‬‫نظارت‬‫خود‬‫را‬‫با‬
‫پایبنـدي‬‫سیسـتمهـاي‬‫فرعـی‬‫خــــویش‬‫تثبیـت‬‫می‬‫کند‬‫که‬‫همان‬‫اجزا‬‫و‬‫افراد‬‫آن‬
‫هستند‬(،‫جوکار‬1383).‫اگرچه‬‫هر‬‫فرد‬‫در‬‫کارهاي‬‫خود‬‫به‬‫دلیل‬‫مختار‬،‫بودن‬‫توان‬‫کنترل‬
‫خود‬‫را‬،‫دارد‬‫اما‬‫چون‬‫این‬‫فراینـد‬‫در‬‫خأل‬‫صورت‬‫نمیگیرد‬‫و‬‫در‬،‫عمل‬‫متأثر‬‫از‬‫عوامل‬‫بیرونی‬
‫متفاوتی‬،‫است‬‫میتوان‬‫آنها‬‫را‬‫به‬‫عوامل‬‫نزدیـک‬‫و‬‫دور‬‫تقسیم‬‫نمود‬(،‫امیـري‬
1383)‫چنانچـه‬‫کنتـرل‬‫او‬‫بـر‬‫رفتـار‬‫خـویش‬‫و‬‫بـهعنـوان‬‫خـودکنترلی‬‫در‬
‫کوتاه‬‫مدت‬‫و‬‫بلندمدت‬‫تقسیم‬،‫شود‬‫میتوان‬‫عوامل‬‫بیرون‬‫از‬‫فـرد‬‫و‬‫مـؤثر‬‫بـر‬
‫خـودکنترلی‬‫را‬‫بـه‬‫عوامـل‬‫درون‬‫سازمانی‬‫و‬‫عوامل‬‫بیرون‬‫سازمانی‬(‫یا‬‫عوامل‬‫محیطی‬‫و‬‫یا‬
‫خارجی‬)‫مؤثر‬‫بر‬،‫خودکنترلی‬‫دسته‬‫بنـدي‬
‫کرد‬.‫نمودار‬ ‫در‬ ‫بندي‬ ‫دسته‬ ‫این‬(4)‫گردد‬ ‫می‬ ‫مالحظه‬(،‫امیري‬1383)
‫دیگرکنترلی‬ ‫براي‬ ‫جایگزینی‬ ‫خودکنترلی‬

23. ‫دیگرکنترلی‬ ‫براي‬ ‫جایگزینی‬ ‫خودکنترلی‬

24. ‫هدفی‬‫که‬‫در‬‫خودکنترلی‬‫دنبال‬‫می‬‫شود‬،‫ایجاد‬‫حالتی‬‫در‬‫درون‬‫فرد‬‫است‬‫کـه‬‫او‬‫را‬‫بـدون‬‫اعمـال‬
‫نظـارت‬‫خارجی‬‫به‬‫انجام‬‫درست‬‫وظایف‬‫و‬‫مسئولیت‬‫هایش‬‫متمایـل‬‫مـی‬‫سـازد‬.‫در‬‫جامعـه‬،‫مـا‬
‫بـه‬‫علـت‬‫وجـود‬‫زمینه‬‫هاي‬‫مساعد‬‫و‬‫مطلوب‬‫خودکنترلی‬‫از‬‫نظر‬،‫اعتقادي‬‫بهترین‬‫بستر‬‫رشد‬
‫براي‬‫تحقق‬‫ایـن‬‫مهـم‬‫وجـود‬‫دارد‬.‫از‬‫سوي‬‫دیگر‬‫با‬‫رشد‬‫و‬‫تكامل‬‫نظریـه‬‫هـاي‬،‫مـدیریت‬‫و‬
‫نقـد‬‫کنتـرل‬،‫سـنتی‬‫موضـوع‬‫خـودکنترلی‬‫جایگاه‬‫و‬‫اهمیت‬‫ویژهاي‬‫یافته‬‫است‬(‫ایران‬‫نژاد‬
،‫پاریزي‬1378‫،ص‬153)‫در‬‫سـازمانهـاي‬‫مـا‬‫نیـز‬‫بایـد‬‫مدیران‬‫تالش‬‫کنند‬‫تا‬‫با‬‫هدایت‬‫و‬‫ارشاد‬
‫افراد‬‫آنان‬‫را‬‫به‬‫سوي‬‫خودکنترلی‬‫سوق‬‫دهند‬‫و‬‫بـا‬‫کـار‬‫فرهنگـی‬‫لزوم‬‫نظارتهاي‬‫بیرونی‬‫را‬‫به‬
‫حداقل‬‫ممكن‬‫کاهش‬‫دهند‬.‫بـی‬‫گمـان‬‫سـازمانهـاي‬‫نظـارتی‬‫نیـز‬‫بایـد‬‫بـا‬‫جهت‬‫گیریهاي‬
‫عملی‬‫مناسب‬‫به‬‫ایـن‬‫تـالش‬‫کمـک‬‫کـرده‬‫و‬‫بـا‬،‫الگوسـازي‬‫خـودکنترلی‬‫را‬‫جـایگزین‬
‫دیگرکنترلی‬‫سازند‬(،‫الوانی‬1388‫ص‬137).
‫دیگرکنترلی‬ ‫براي‬ ‫جایگزینی‬ ‫خودکنترلی‬

25. ‫در‬‫این‬‫مقاله‬‫بررسی‬‫جامعی‬‫از‬‫مفاهیم‬‫نظارت‬‫از‬‫کنترل‬‫بیرونی‬‫تا‬‫کنترل‬‫درونی‬‫صورت‬،‫گرفت‬
‫تا‬‫بهتـرین‬‫رویكرد‬‫که‬‫با‬‫فرهنگ‬‫دستگاههاي‬‫اجرایی‬‫کشور‬‫اسالمی‬‫ایران‬‫مطابقت‬‫و‬‫سازگاري‬
،‫دارد‬‫شناسـایی‬‫و‬‫بـر‬‫آن‬‫تأکید‬‫گردد‬.‫ازاین‬‫رو‬،‫مفاهیم‬‫جاري‬‫حاکم‬‫کنترل‬‫در‬‫جهان‬‫نشأت‬
‫گرفته‬‫از‬‫مبانی‬‫کنترل‬‫بیرونـی‬‫اسـت‬‫و‬‫نیاز‬‫به‬‫بومی‬‫سازي‬‫براي‬‫به‬‫کارگیري‬‫در‬‫کشورمان‬
‫دارد؛‬‫چراکه‬‫سوي‬‫دیگر‬‫پیوستار‬‫منشـأ‬،‫کنتـرل‬‫کنتـرل‬‫درونی‬‫است‬‫که‬‫زمینه‬‫هاي‬‫اعتقادي‬
‫در‬‫کشورمان‬‫بهترین‬‫بستر‬‫را‬‫براي‬‫آن‬‫فراهم‬‫میآورد‬.‫در‬‫این‬‫مطالعه‬،‫توصیفی‬‫مفاهیم‬‫نظارت‬
‫در‬‫مدیریت‬‫رایج‬‫جهانی‬‫با‬‫مـدیریت‬‫اسـالمی‬‫مـورد‬‫بررسـی‬‫قرار‬‫گرفت‬‫و‬‫این‬‫نتیجه‬‫رهنمون‬
‫شدیم‬‫که‬‫نظارتی‬‫در‬‫کشور‬‫ما‬‫مؤثرتر‬‫است‬‫که‬‫نه‬‫تنها‬‫نظارت‬‫خـارجی‬‫و‬‫وجود‬‫سازوکارهاي‬
‫کنترلی‬‫از‬‫بیرون‬‫در‬‫آن‬‫مدنظر‬،‫باشد‬‫بلكه‬‫با‬‫به‬‫حداقل‬‫رساندن‬‫نظـارتهـاي‬،‫بیرونـی‬‫از‬
‫کنترلهاي‬‫درونی‬‫فرد‬‫نیز‬‫استفاده‬‫گردد‬‫و‬‫نظارتی‬‫می‬‫تواند‬‫ارتقاء‬‫نظام‬‫سـالمت‬‫اداري‬‫را‬‫در‬
‫کشـور‬‫مـا‬‫تضمین‬‫نماید‬‫که‬‫بر‬‫مبناي‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫مدیریت‬‫ایرانی‬‫ـ‬‫اسالمی‬‫مبتنـی‬
‫باشـد‬.‫خـودکنترلی‬‫بـه‬‫معنـاي‬‫مراقبتی‬،‫درونی‬‫که‬‫براساس‬‫آن‬‫وظـایف‬‫محـول‬‫شـده‬،
‫انجـام‬‫و‬‫رفتارهـاي‬‫ناهنجـار‬‫و‬‫غیرقـانونی‬‫تـرك‬‫می‬‫شود‬،‫این‬‫نتایج‬‫با‬‫تحلیل‬‫هاي‬‫انجام‬
‫شده‬‫که‬‫نشان‬‫می‬‫دهد‬،‫اثربخشی‬‫بـاالتر‬،‫سـازمانهـا‬‫زمـانی‬‫ممكـن‬‫است‬‫که‬‫درك‬‫باالتري‬
‫نسبت‬‫به‬‫فرآیندهاي‬‫کنترل‬‫فردي‬‫و‬‫تلفیق‬‫مناسب‬‫آنهـا‬‫بـا‬،‫خـودکنترلی‬‫همـراه‬‫بـا‬
‫روشهاي‬‫خارجی‬‫میسر‬‫باشد‬(،‫امیري‬1383)‫همسویی‬‫دارد‬.
‫نتیجه‬‫گیري‬

26. ‫در‬‫حقیقت‬‫خودکنترلی‬‫رویكردي‬‫است‬‫که‬‫ریشه‬‫در‬‫فرهنگ‬‫بومی‬‫و‬‫ایرانی‬‫ـ‬‫اسـالمی‬‫دارد‬.
‫بـر‬‫طبق‬‫توصیه‬‫هاي‬‫دینی‬‫مبنی‬‫بر‬((‫حاسبوا‬‫قبل‬‫ان‬‫تحاسبوا‬))‫و‬‫یا‬((‫موتوا‬‫قبل‬‫ان‬
‫تموتـو‬))‫انسـان‬‫موظـف‬‫است‬‫قبل‬‫از‬،‫هرکس‬‫خودش‬‫به‬‫اعمال‬‫و‬‫رفتارش‬‫نظارت‬‫اساسی‬‫و‬
‫عملـی‬‫داشـته‬‫باشـد‬‫تـا‬‫بتوانـد‬‫براساس‬‫شاخصهاي‬‫دینی‬‫رفتار‬‫خود‬‫را‬‫کنترل‬‫و‬‫اصالح‬
‫نماید‬.‫این‬،‫فرد‬‫خود‬‫را‬‫در‬‫مقابـل‬‫خـداي‬‫خود‬‫مسئول‬‫می‬‫پندارد‬،‫نه‬‫در‬‫مقابل‬‫رئیس‬‫و‬
‫سازمان‬‫خود‬‫و‬‫کنترلهاي‬‫ایـن‬‫جهـانی‬‫و‬‫بـر‬‫ایـن‬‫پایـه‬‫است‬‫که‬‫فرد‬‫می‬‫تواند‬‫خودکنترل‬
‫شود‬.‫براي‬‫شكوفایی‬‫و‬‫استفاده‬‫از‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫دستگاههاي‬‫اجرایی‬‫کشور‬،‫ما‬‫باید‬‫بسترهاي‬
‫مناسـب‬‫فراهم‬‫شود‬‫تا‬‫خودکنترلی‬‫نهادینه‬‫گردد‬.‫مواردي‬‫از‬‫قبیل‬:1.‫لزوم‬‫شناخت‬‫عقاید‬
‫اسالمی‬‫و‬‫ایمان‬‫بـه‬‫آن‬‫براي‬‫هر‬‫مسلمان؛‬2.‫به‬‫کارگیري‬‫قرآن‬‫و‬‫نقش‬‫تذکري‬‫آن‬‫بـراي‬
‫انسـان؛‬3.‫بـه‬‫کـارگیري‬‫کـالم‬‫و‬‫سیرة‬‫معصومان‬(‫علیهم‬‫السالم‬)‫و‬‫ارشادات‬‫و‬‫ادعیۀ‬‫ایشان؛‬
4.‫انجام‬‫عبادات‬‫اسالمی‬‫و‬‫بهرهمندي‬‫از‬‫نقـش‬‫آن‬‫در‬‫ایجاد‬‫خودکنترلی؛‬5.‫هماهنگ‬‫بودن‬
‫هـدفهـاي‬‫فـرد‬‫و‬‫مـدیر‬(،‫سـجادي‬1385)‫همچنـین‬‫سـایر‬‫تمهیدات‬‫عبارتند‬‫از‬:1.‫ایمان‬‫به‬
‫خدا‬‫و‬‫اعتقادات‬‫مذهبی؛‬2.‫توجه‬‫به‬‫شخصیت‬‫و‬‫حرمت‬‫انسان؛‬3.‫امر‬‫به‬‫معروف‬‫و‬‫نهی‬‫از‬
،‫منكر‬‫براساس‬‫آموزههاي‬‫دینی؛‬4.‫دادن‬‫انگیزه‬‫و‬‫تشویق‬‫افـراد‬‫خـودکنترل‬‫؛‬5.‫حس‬‫تعلق‬‫و‬
‫وفاداري‬‫به‬‫ارزشهاي‬‫انسانی‬(‫مطهري‬،،1391‫،ص‬58).‫ازجمله‬‫مهمترین‬‫بسـتر‬‫توسـعه‬‫و‬
‫بسط‬‫نظام‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫سازمان‬‫است‬.
‫گیري‬ ‫نتیجه‬

27. ‫به‬‫مدیران‬‫ارشد‬‫در‬‫دستگاههاي‬‫اجرایی‬‫کشورمان‬‫پیشنهاد‬‫می‬‫شود‬‫تـا‬‫بـا‬‫ایجـاد‬‫تمهیـدات‬‫و‬
‫بسـترهاي‬‫الزم‬‫سازمانی‬‫براي‬‫استفاده‬‫از‬‫کنترل‬‫درونی‬‫و‬،‫بیرونی‬‫به‬‫صورت‬‫توأمـان‬‫بـه‬‫وظـایف‬‫خـود‬
‫عمـل‬‫کننـد‬.‫مدیران‬‫جامعه‬‫اسالمی‬‫باید‬‫زمینه‬‫هاي‬‫اعتقادي‬‫کارکنان‬‫را‬‫تقویت‬‫نمایند‬‫تا‬‫آنهـا‬‫بـه‬
‫خـودکنترلی‬‫برسـند‬‫و‬ً‫ا‬‫حقیقت‬‫خداوند‬‫را‬‫ناظر‬‫بر‬‫اعمال‬‫و‬‫رفتار‬‫خود‬‫احساس‬‫نماینـد‬.‫ایـن‬،‫رونـد‬‫منجـر‬
‫بـه‬‫دسـتیابی‬‫بـه‬‫نظـام‬‫نظارتی‬‫برتري‬‫خواهد‬‫شد‬‫و‬‫مدیران‬‫خواهند‬،‫توانست‬‫ضـمن‬‫ارتقـاي‬‫سـالمت‬
‫نظـام‬،‫اداري‬‫بـه‬‫اهـداف‬‫بلندمدت‬‫سازمان‬‫خود‬‫نیز‬‫دست‬‫یابند‬.
‫در‬،‫پایان‬‫براي‬‫آینده‬‫پژوهی‬‫به‬‫محققان‬‫ایرانی‬‫پیشنهاد‬‫میشود‬‫تا‬‫با‬‫شناخت‬‫عوامل‬‫و‬‫سنجه‬‫هایی‬‫بـراي‬
‫خودکنترلی‬‫به‬‫مدلی‬‫بومی‬‫براي‬‫نظارت‬‫تلفیقـی‬(‫درونـی‬‫ـ‬‫بیرونـی‬)‫در‬‫کشـور‬‫دسـت‬‫یابنـد‬.‫برخـی‬‫از‬
‫متغیرهاي‬‫حاصل‬‫از‬‫این‬‫تحقیق‬‫را‬‫میتوان‬:‫استقبال‬‫کارکنان‬‫از‬‫فعالیتها‬‫بـراي‬‫رضـاي‬،‫خداونـد‬‫تشـویق‬
‫کارکنان‬‫به‬‫پذیرش‬‫مسئولیت‬‫و‬،‫خودکنترلی‬‫رضایت‬‫کارکنان‬‫از‬‫مسـئولیت‬‫و‬،‫اختیـارات‬‫افـزایش‬‫تقـوا‬‫و‬
‫معنویت‬‫در‬،‫کارکنان‬‫الگو‬‫بودن‬‫واقعـی‬‫مـدیران‬‫در‬،‫خـودکنترلی‬‫وجـود‬‫پایبنـدي‬‫درونـی‬‫در‬‫افـراد‬‫و‬
‫در‬‫نهایت‬،‫خود‬‫ارزیابی‬‫هاي‬‫بلندمدت‬‫و‬‫کوتاه‬‫مدت‬‫برشمرد‬.‫استفاده‬‫از‬‫این‬‫مؤلفه‬‫هاي‬،‫خـودکنترلی‬‫در‬
‫کنـار‬‫متغیرهاي‬‫کنترل‬،‫بیرونی‬‫پژوهشگران‬‫را‬‫در‬‫دستیابی‬‫به‬‫مدلی‬‫در‬‫حوزه‬‫نظارت‬‫و‬،‫سـرانجام‬‫آزمـون‬
‫مـدل‬‫در‬‫دستگاههاي‬‫اجرایی‬‫کشور‬‫رهنمون‬‫خواهد‬‫ساخت‬.
‫پژوهشگران‬ ‫و‬ ‫مدیران‬ ‫به‬ ‫پیشنهادهایی‬

28. ،‫الوانی‬‫سیدمهدي‬)،(1388‫مدیریت‬،‫عمومی‬،‫تهران‬‫سمت‬.
‫ـــــ‬)،(1380‫ویژگیهاي‬‫نظام‬‫کارآمد‬،‫نظارتی‬،‫تهران‬‫دومین‬‫همایش‬‫علمی‬‫و‬‫پژوهشی‬‫نظارت‬‫و‬‫بازرسی‬.
،‫امیري‬‫علینقی‬)»،(1383‫نگاهی‬‫جامع‬‫به‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫سازمان‬»،‫فرهنگ‬،‫مدیریت‬‫سال‬،‫دوم‬‫ش‬،7‫ص‬.204-153
،‫بازیار‬‫افشار‬)،(1381‫تحلیل‬‫و‬‫بهبود‬‫شبکه‬‫جامع‬‫تصمیم‬‫گیري‬‫در‬‫صنایع‬،‫صنام‬‫دانشگاه‬‫علم‬‫و‬‫صنعت‬،‫ایـران‬،‫تهـران‬
‫پایان‬‫نامه‬‫کارشناسی‬‫ارشد‬‫مهندسی‬‫صنایع‬.
،‫بختیارزاده‬‫محمدجواد‬)»،(1386‫نظارت‬‫و‬‫کنترل‬‫و‬‫مراحل‬‫آن‬‫در‬‫مدیریت‬«،‫نخل‬‫شـهداد‬)‫مـدیریت‬‫دراسـالم‬(،‫ش‬،6
.8-5‫ص‬
‫برنامه‬‫ارتقاء‬‫سالمت‬‫نظام‬‫اداري‬‫و‬‫مقابله‬‫با‬‫فساد‬)،(1382‫مصوبه‬‫هیئت‬‫وزیران‬‫به‬‫شماره‬37995‫ت‬//28617‫ه‬‫مـورخ‬
.1382/12/20
،‫حسینی‬‫سیدعباس؛‬‫و‬‫میرزاپور‬‫حامد‬)،(1385‫کاربردهاي‬‫سیستمهاي‬‫کنترل‬،‫کیفیت‬،‫تهران‬‫سمت‬.
‫جوکار‬،‫افشار‬‫ولی‬)»،(1383‫کنترل‬،‫پایبندي‬«،‫تدبیر‬‫ش‬،143‫ص‬.،77-76
،‫خاکی‬‫غالمرضا‬)،(1377‫آشنایی‬‫با‬‫مدیریت‬‫بهرهوري‬)‫با‬‫تجزیـه‬‫و‬‫تحلیـل‬‫آن‬‫در‬‫سـازمان‬(،،‫تهـران‬‫کـانون‬‫فرهنگـی‬
‫انتشاراتی‬‫سایهنما‬.
،‫خدمتی‬‫ابوطالب‬)»،(1379‫انواع‬‫کنترل‬‫و‬‫نظارت‬‫در‬‫مدیریت‬‫اسالمی‬«،‫نشریه‬‫حوزه‬‫و‬،‫دانشگاه‬‫شـماره‬،23‫ص‬-105
.118
،‫رضاییان‬‫علی‬)،(1384‫مبانی‬‫مدیریت‬‫رفتار‬،‫سازمانی‬،‫تهران‬‫سمت‬.
‫زارعی‬،‫متین‬‫حسن‬)،(1380‫مبانی‬‫سازمان‬‫و‬‫مدیریت‬)‫رویکرد‬‫اقتضایی‬(،،‫تهران‬‫دانشگاه‬‫تهران‬.
،‫سجادي‬‫سیدعلی‬)»،(1385‫خودکنترلی‬‫در‬‫نظام‬‫کنترل‬‫و‬‫نظارت‬‫اسالمی‬)‫با‬‫نگاهی‬‫بر‬‫جایگاه‬‫خودکنترلی‬‫در‬‫نظریههاي‬
‫مدیریت‬(«،‫اندیشۀ‬،‫صادق‬‫ش‬،23‫ص‬.16-3
،‫عاصمیپور‬‫محمدجواد‬)،(1387‫مدیریت‬،‫پروژه‬،‫تهران‬‫سمت‬.
،‫عباسپور‬‫عباس‬)»،(1380‫از‬‫کنترل‬‫بیرونی‬‫تا‬‫خودکنترلی‬«،‫پیام‬،‫مدیریت‬‫سال‬،‫اول‬‫ش‬،1‫ص‬.112-87
،‫عباسزادگان‬‫سید‬‫محمد‬‫و‬‫مرتضی‬،‫رضاییزاده‬)،(1388‫موردکاوي‬‫براي‬‫کارکردهاي‬‫اصلی‬،‫مدیریت‬،‫تهران‬‫شـرکت‬
‫سهامی‬‫انتشار‬
‫منابع‬

29. ‫عالقه‬‫بند‬،‫علی‬)،(1387‫مدیریت‬،‫عمومی‬،‫تهران‬‫روان‬.
‫علی‬،‫احمدي‬‫علیرضا‬‫و‬‫وحید؛‬‫سعید‬،‫نهایی‬)»،(1386‫توصیفی‬‫جامع‬‫از‬‫روشهاي‬‫تحقیق‬«،،‫تهران‬‫تولید‬‫دانش‬.
‫علی‬‫احمدي؛کاظمی؛موالیی‬)،(1383‫نقش‬‫ارزشهاي‬‫اسالمی‬‫در‬‫فرایند‬‫نظارت‬‫و‬،‫کنترل‬،‫تهران‬‫تولید‬‫دانش‬.
،‫فروزنده‬‫لطف‬‫ااهلل‬)»،(1385‫نظارت‬‫و‬‫کنترل‬‫در‬‫مدیریت‬‫اسالمی‬«،‫مجلس‬‫و‬،‫پژوهش‬‫سال‬،‫سیزدهم‬‫ش‬.53
،58‫سال‬،‫سوم‬‫شماره‬،‫اول‬‫پاییز‬‫و‬‫زمستان‬13۹2
‫فروزنده‬،‫دهکردي‬‫لطفااهلل‬‫و‬‫علی‬‫اکبر‬‫جوکار‬)،(1387‫مدیریت‬‫اسالمی‬‫و‬‫الگوهاي‬،‫آن‬،‫تهران‬‫دانشگاه‬‫پیام‬‫نور‬.
،‫فیضی‬‫طاهره‬)،(1387‫مبانی‬‫سازمان‬‫و‬،‫مدیریت‬،‫تهران‬‫دانشگاه‬‫پیام‬‫نور‬.
،‫مطهري‬‫عبدالهادي‬)،(13۹1‫طراحی‬‫و‬‫تبیین‬‫مدلی‬‫براي‬‫کنترل‬‫استراتژیک‬‫در‬‫شرکتهاي‬‫اجرایـی‬‫بـا‬‫مطالعـه‬‫مـوردي‬
‫شرکت‬‫آبفاي‬،‫قم‬‫پایان‬‫نامه‬‫کارشناسی‬‫ارشد‬‫مدیریت‬‫اجرایی‬)‫استراتژیک‬(‫،دانشگاه‬‫پیام‬‫نور‬‫مرکز‬،‫ساوه‬.
،‫مقیمی‬‫سیدمحمد‬)،(1385‫مباحث‬‫ویژه‬‫مدیریت‬،‫دولتی‬،‫تهران‬‫سمت‬.
،‫مورتی‬‫کریس‬)،(138۹‫چالشهاي‬‫مدیریت‬‫در‬‫هزاره‬‫سوم‬‫،ترجمه‬‫مهدي‬‫ایراننژاد‬‫پاریزي‬‫و‬‫عادلهسـادات‬‫احمـد‬،‫پـو‬
،‫تهران‬‫مدیران‬.
،‫هارتلی‬‫روبرت‬‫اف‬)،(1384‫اشتباهات‬‫و‬‫موفقیتهاي‬،‫مـدیریت‬‫ترجمـه‬‫مرتضـی‬،‫شـانی‬،‫تهـران‬‫سـازمان‬‫مـدیریت‬
‫صنعتی‬.
،‫هرسی‬‫پال‬‫و‬‫کنت‬،‫بالنچارد‬)،(1368‫مدیریت‬‫رفتار‬‫سازمانی‬)‫کاربرد‬‫منابع‬‫انسانی‬(،‫ترجمه‬‫علی‬،‫عالقهبند‬،‫تهران‬‫امیر‬
‫کبیر‬.
،‫یوکل‬‫گري‬)،(1382‫مدیریت‬‫و‬‫رهبري‬‫در‬،‫سازمانها‬‫ترجمـۀ‬‫محمـد‬‫ازگلـی‬‫و‬‫قاسـم‬،‫قنبـري‬،‫تهـران‬‫دانشـگاه‬‫امـام‬
‫حسین‬.
‫منابع‬

30.  Lawler, e.e. (1976) "Control system in organizations." Pp
1247-1291 in M.D Dunnette (ed.)
 Handbook of industrial and organizational psychology.
Chicago: Rand –McNally college
 publishing.
 Simons, Robert (1995), Control in Age of Empowerment,
Harvard Business Review, MarchApril, 1995, p.80-88 .
 Tannenbaum (1962) " Control in organization: individual
adjustment and organizational
 performance ". Admin. Sci. Q. 1: 236-257.
‫منابع‬

31. ‫شما‬ ‫توجه‬ ‫از‬ ‫تشکر‬ ‫با‬